سەردار عەزیز

لەساڵی ١٩٤٧ كۆنگریسی ئەمریكی بڕیاری ئاسایشی نیشتمانی دەردەكات و لەئەنجامی ئەوەدا، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی دادەمەزرێت كە لەژێر سایەیدا دەزگای سیخوڕی ئەمریكی دروست دەبێت، كەزیاتر بەكورتكراوەی CIA ناسراوە. ئەمساڵ تەمەنی ئەم دەزگایە دەبێتە ٧٥ ساڵ. ماوەیەك لەمەوپێش جۆ بایدن بۆ پیرۆزبایی سەردانی بنكەی سەرەكی ئەم دەزگایەی كردو لەوێ بەزمانێكی گاڵتەئامێزەوە وتی، پەیوەندی من لەگەڵ ئەم دەزگایەدا ٧٥ ساڵ نیە، بەڵام ٥١ ساڵە. وەك زۆربەی سیاسییەكانی تری ئەمریكا لەنیو سەدەی تەمەنی سیاسییدا بایدن بەردەوام لەكارو پەیوەندیدا بووە لەگەڵ ئەم دەزگایەدا. رەنگە لەئێستادا دەربڕینی ئەم نزیكایەتییەش لەلایەن بایدنەوە پەیوەندی بەڕەهەندێكی ترەوە هەبێت ئەویش نەیارێتی باڵی ترەمپە لەناو كۆمارییەكان بۆ سی ئای ئەی. 
ترەمپ سی ئای ئەی وەك دەوڵەتی قوڵ دەبینێت. دەوڵەتی قوڵ، كەڕەگی وەك دیاردەیەك زیاتر توركیە، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا وەك چەمكێك ئامادەیی زۆری هەیە لەخیتابی ئەمریكیدا. ئەمە لەكاتێكدا سی ئای ئەی، بۆی نیە بەهیچ شێوەیەك دەستوەردان بكات لەكاروباری ناوخۆی ئەمریكادا، بەڵكو بواری كاری دەرەوەی ئەمریكایە.
من هەست دەكەم پاڵنەری ترەمپ زیاتر كەسییە نەك فیكری، ترەمپ هەستدەكات لێپرسینەوەكانی بۆ لابردنی سەرچاوەی زانیارییەكانی ئەم دەزگایەیە، بۆیە وەك رێگرو نەیارێك دەیبینێت. بەڵام ترەمپیەكان هەتا رادەیەك دیدێكی فیكرییان هەیە لەمبارەوە. دەكرێت ئەم دیدە فیكرییە لەدووتوێی پرسیارێكدا دەرببڕین: ئایا سیاسەت پشێوییە یان رێكخراوە؟ یان ئەگەر هاتوو سیاسەت رێكخرا، ئەوا بەسیاسەت دەمێنێتەوە یان دەبێتە كارگێڕی؟
لەم ساڵانەی دواییدا ئیدارەسازیی، managerialism بەشێوەیەكی بەرچاو زاڵبووە بەسەر زۆر بواردا، بەهۆكاری زاڵبوونی نیولیبرالیزم. مانیجڕیاڵیزم بڕوای وەهایە كەدەوڵەتداریی یان حوكمداری بەپلان و رێكخراوو هەنگاوی دیار، ئەنجامدەدرێت. بۆ نموونە لەساڵانی رابردوودا لەدونیای سیاسی ئێمەدا، باس لەحوكمی رەشید، یان تەكنۆكرات، یان شارەزا دەكرێت. هەروەها باس لەگرنگی بڕوانامەو ئەزموون و ئەمانە دەكرێت. ترەمپییەكان دژ بەئەمانەن. بڕوایان وایە كە سیاسەت بەمشێوەیە ناكرێت بەڵكو دەبێت پشێوی هەبێت، بۆ ئەوەی سیاسەت فەراهەم بێت. دیارە ترەمپیەكان وەها دەبینن ئەمانە خەسڵەتی چینی خاوەن دەسەڵاتن، كەپێیان دەڵێن ئیستابلیشمێنت. 
بەدیدی من دژایەتی ترەمپیەكان بۆ ئەم رەهەندە هێندە فیكری نیە، بەڵكو زیاتر، بەشێكە لەخیتابی ململانێی دەسەڵات. ئەوان هەستدەكەن تووێژێك زاڵبووە بەسەر دەسەڵاتدا، كەئەم تووێژە ئیدارەسازەن، بۆ دژایتیكردنیان دەبێت دژایەتی میتۆدەكەیان بكەیت. ئەمە مانای وەهانیە كەمیتۆدەكەیان جێگای رەخنە نیە. 
(ئەمە بوارێكی ئاڵۆزە، لێرەدا تەنها ئەوەندە پێویست دەكات).
سی ئای ئەی یەكێك لەكارەكانی پێدانی زانیارییە دەربارەی ئەوەی لەدونیادا دەگوزەرێت بەسەرۆك و حوكمڕانەكانی ئەمریكا. لەیەكەم پوختەی زانیارییاندا بۆ سەرۆك ترومان، بەشێك لەزانیارییەكان دەربارەی پەیوەندی نێوان سۆڤیەت و ئێرانە. لەهەناو پەیوەندی سۆڤیەت و ئێراندا كۆماری مهابادو پرسی كورد هەبوو. لەچل و حەوت، تازە كۆماری مهاباد تەواوبووەو سەرەتاكانی جەنگی ساردە، ئەمە بەسە بۆ ئەوەی بڵێین كەهەر لەسەرەتاوە سی ئای ئەی و پرسی كورد نزیكبوون لەیەك.
پەیوەندی كوردو ئەمریكا مێژوویەكی درێژی پەیوەندی سی ئای ئەییە. پەیوەندی سی ئای ئەیی، پەیوەندی نهێنییە. پەیوەندی نهێنی یانی ئەو جۆرە پەیوەندیەیە كەدەوڵەتێك دەخوازێت دروستی بكات، بەڵام لەهەمانكاتدا نكوڵی لێبكات یان هەر كاتێك دۆخەكە گۆڕان دەستبەرداری ببێت بەبێ هیچ كێشەیەك، یان وەهای ناوبنێت كەخێرخوازییە، وەك كیسنجەر وتی. ئەم جۆرە پەیوەندییە دژ بەكرۆكی خواستی كوردە كەهەمیشە ویستوویەتی پەیوەندییەكە نەك هەر سیاسی و پتەوبێت، بەڵكو لەسەروو یان دەرەوەی مێژوو بێت. پەیوەندی نامێژوویی ئەو جۆرە پەیوەندیانەن كە لەسەر بنەمای بەهاو ئەخلاق و نەرێتی دەزگایی و كەلتورو زۆر بواری تر دادەمەزرێن، رەنگە پەیوەندی ئەمریكاو ئیسرائیل زەقترین جۆری ئەم پەیوەندیانە بێت.
مشتومڕی زۆر هەیە لەوەی كە ئایا پەیوەندی كوردو سی ئای ئەی بەتایبەتی لەباشوری كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ چ سەردەمێك؟ قۆناغێك كەقسەی زۆری لەسەرە لەلایەن لێكۆڵەرەوانەوە شەستەكانە، بەتایبەتی هاتنی عەبدولكەریم قاسم بۆ دەسەڵات. هەندێك وەها بیردەكەنەوە كەدژایەتی كورد بۆ قاسم لەشەستەكان بەفیتی سی ئای ئەی بووە. بەڵام ڤلادسلاڤ زبوك، مێژوونووسی شارەزای سۆڤیەت، بەكاركردن لەسەر ئەرشیفی سۆڤیەت، دەڵێت سۆڤیەت لەپشت یاخیبوونی كوردەوە بوون لەشەستەكان. بۆیە برایان گیبسن دەڵێت پەیوەندی كوردو سی ئای ئەی لە ١٩٧٢ دروستدەبێت. لەو ساڵەدا سۆڤیەت و عێراق رێكەوتنی هاوكاریی و هاوەڵێتی واژۆ دەكەن. (كەسێك بەووردی كاری لەسەر ئەم بوارە كردووە، د.بورهان یاسینە).
هەتا ئەو رێكەوتنەی نێوان عێراق و سۆڤیەت: بەعس و سی ئای ئەی دۆست بوون. سی ئای ئەی بۆ دژایەتی شیوعییەكان هاوكاری بەعس دەكات، تەنانەت ناوی چالاكوانە شیوعیەكانیشیان پێدەدات. ئەوەی جێگای سەرنجە، پاش بوونی ئەمجۆرە پەیوەندییە نزیكییە، چۆن بەعس دەچێتە بەرەی سۆڤیەتەوە؟
سی ئای ئەی دەزگایەكی زۆر ئاڵۆزە، كەچەندین جۆر لەكار دەكات. كاری تەنها بەدەستهێنان و كۆكردنەوەی زانیاری نیە، بەڵكو كاری كرداریش دەكات، وەك نانەوەی پشێوی، دروستكردنی رێكخراوو دەزگاو ناوەند. هەندێك لەڕەخنەگرانی ئەم دەزگایە بڕوایان وەهایە كەجۆرێك لەسەربەخۆیی و تایبەتمەندی خۆی وەرگرتووەو زۆرجار جودا لەدەوڵەت یان بەبێ ئاگایی دەوڵەت كار دەكات. دیارە یەكێك لەخەسڵەتەكانی ئەم دەزگایانە دروستكردنی وێناو ئەفسانەو حەكایەتی پاڵەوانیە كەخەڵکی وەك قارەمان و خاوەن توانای سەروو مرۆیی بیانبینێت، تەنها بیر لەجەیمس بۆند بكەرەوە. بەڵام ماوەی پێشوو گۆڤاری نیوركەر راپۆرتێكی درێژی دەربارەی كەسێكی خاوەن كێشە لەناو ئەم دەزگایەدا كرد، لەڕاستیدا وەك هەر دەزگایەكی تر پڕیەتی لەڕۆتین و ركەبەری شەخسی و سایكۆلۆجی و ئەم جۆرە كێشانە.
بوارێك كەگرنگە لەبەرچاوی بگرین گرنگی و بایەخی ئایدیایە لەلایەن ئەم دەزگایەوە. ئایدیا كرۆك و پاڵنەری سەرەكی كردارو رەفتاری مرۆڤەكانە. بۆیە پەیوەندی نێوان ئایدیاو دەسەڵات هەرچەندە راستەوخۆیە بەڵام ئاڵۆزە.
سی ئای ئەی لەم بوارەدا هەمیشە بەڕوپۆشراوی كاری كردووە، چونكە هیچ ناوەندێكی فیكریی ناتوانێت بەئاشكرا پەیوەندی لەگەڵ سی ئای ئەی-دا هەبێت، چونكە راستەوخۆ كاریگەریی لەسەر بەهاو رۆڵی كارەكانی دەبێت. لەم روانگەیەوە كاتێك جەنگی سارد جەنگێكی فیكرییە، كاتێك جەنگی دژەتیرۆر رەهەندێكی سەرەكی جەنگی فیكرییە، ئەوا پەیوەندی ئەم دەزگایە لەگەڵ ناوەندەكانی بەرهەمهێنانی فیكرو بڵاوكردنەوەی فیكرو دانانی كاریگەر لەسەر فیكر زۆر زەقە.
زۆرجار ئەم پەیوەندییە، پەیوەندی نێوان دوو لایەن نیە، بەڵكو زۆرجار لایەنی بەرهەمهێنانی فیكر نازانێت كە لەلایەن دەزگایەكی وەهاوە پشتیوانی دەكرێت. زۆر خەڵك كاردەكەن بۆ ئەم دەزگایە رەنگە ئەگەر لێی بەئاگابن دژی بن.
لەدوای رووخانی سەدام، پەیوەندی نێوان كوردو ئەم دەزگایە وەك جاران نامێنێت. ئەمریكا زەمینەی بۆ دەڕەخسێت هەتا بەئاشكرا پەیوەندی لەگەڵ كورددا هەبێت. ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێیە. قۆناغی ئاشكرایی پەیوەندیی كورد زۆر كەم توانیویەتی لێی سودمەندبێت، چونكە هەتا ئێستا خەسڵەتەكانی قۆناغی نهێنی بەدەریدا زاڵە. 
سیاسییە كوردەكان لەهەناو دۆخی نهێنی ئیستخباراتیدا یەقیان گرتووە، بەئاسانی ناتوانن بوارەكانی تری پەیوەندی و كاریگەریی ببیننەوە.