هاوڵاتی

دوای جەنگی جیهانی یەكەم، دەوڵەتی عوسمانی بە پرۆژەیەكی وڵاتانی رۆژئاوا، بە تایبەتی فەڕەنسا و بەریتانیا، هەڵوەشێندرایەوە و لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ژمارەیەك دەوڵەت – نەتەوە دروست كران. بەر لە دامەزراندنی دەوڵەت نەتەوەكان، لە توركیا مستەفا كەمال ئەتاتورك كە فەرماندەیەكی گەورەی عوسمانی بوو، جڵەوی سەربازی لەنێو پاشماوەكانی سوپای عوسمانی گرتە دەست و چەند ساڵێك لەدژی هێزە رۆژئاواییەكان دەستی بەشەڕ كرد.

كورد لە باكوری كوردستان ڕۆڵێكی گەورەی لە جەنگەكانی نێوان تورك و هێزە رۆژئاواییەكاندا بینی، بەوپێیەی، ئەتاتورك بەڵێنی بە كورد دابوو كە لە دامەزراندنی دەوڵەتێكدا، كورد یەكێك لە نەتەوە سەرەكیەكان دەبێت و كۆماری توركیا، كۆماری تورك و كوردە. بەڵام دوای ئیمزاكردنی پەیمانی لۆزان و دروستبوونی دەوڵەت نەتەوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نە دەوڵەتە زلهێزەكان و نە گەلانی ناوچەكە هیچ حسابێكیان بۆ كورد نەكرد و كورد وەك یەكێك لە گەورەترین نەتەوەكانی جیهان بێ قەوارە و دەوڵەت مایەوە و بەسەر چوار دەوڵەت نەتەوەی توركیا، ئێران، عێراق و سوریادا دابەشكرا. لە توركیا و باكوری كوردستان، بەهۆی شكاندنی بەڵێنەكان، ناڕەزایەتیەكان لەنێو كەسایەتی و سەرۆك هۆزە كوردەكاندا دەركەوت و وردە وردە كورد دەەستی بە شۆڕش و راپەرین لەدژی، دەوڵەتی توركیای كەمالیستی كرد. لە ساڵی ١٩٢٥ەوە تاوەكو ساڵی ١٩٥٠ی سەدەی رابردوو، چەندین راپەرین و شۆڕشی كوردی، وەك، شۆڕشەكانی شێخ سەعیدی پیران، سەید رەزای دەرسیم، كۆماری ئاگری، شۆڕشەكانی شڕنەخ و سێرت و چەندین یاخیبوونی دیكە دەستیان پێكرد، بەڵام سەركەوتوو نەبوون و سەركوتكران.

دوای پەنجاكانی سەدەی رابردوو، وردە وردە هزری چەپ و كۆمۆنیستی لەنێو كوردانی باكوری كوردستاندا سەری هەڵدا و شۆڕشەكانی بەشەكانی دیكەی كوردستانیش، كاریگەری زۆریان لەسەر رۆشنبیر و كەسایەتیەكانی باكوری كوردستان دروست كرد. جگەلەوە چەندین پارتی كوردی كە لەو كاتەدا دروست بوون و بە شێوەیەكی شاراوە دەستیان بە خەبات كرد، لەنێو گەنجانی توركیشدا هزری چەپی لێنینی و ستالینی سەری هەڵدا و ئەو ئایدۆلۆژیایە بە تایبەتی لەنێو خوێندكارانی زانكۆدا بڵاوبووەوە.

یەكێك لەو گەنجانە عەبدوڵلا ئۆجەلان بوو كە لە زانكۆی ئەنقەرە زانستە سیاسیەكانی دەخوێند و تێكەڵ بە گروپە چەپ و كۆمۆنیستیەكانی نێو زانكۆكە بووە كە ئەو كاتە، دەنیز گەزمیش سەركردایەتی دەكرد. ئۆجەلان لەو كاتەدا هزری توركیایەكی كۆمۆنیستی لە مێشكیدا بوو و جارێكیش بەو هۆیەوە و بە تۆمەتی پەیوەندیەكانی لەگەڵ پارتە چەپەكان دەستگیركرا. دوای دەستگیركردن و لەسێدارەدانی سەرۆك و پێشەنگەكانی بزوتنەوەی چەپی تورك، عەبدوڵلا ئۆجەلان لەگەڵ چەند هاوڕێیەكی كە ژمارەیەكیان وەك حەقی كارەر تورك بوون، بیرۆكەی هەڵگیرسانی شۆڕشێكی سۆسیالیستی لە توركیا و باكوری كوردستان دادەڕێژن و تاوەكو ساڵێ ١٩٧٨ بە نهێنی كار بۆ دروستكردنی پارتێك و فراوانكردنی رێكخستنەكانیان دەكەن. دامەزراندنی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٧٨دا، دوای رێكخستن و ئامادەكاریەكان، بڕیار دەدەن لە شارێكی باكوری كوردستان یەكەم كۆنگرە و راگەیاندنی پارتەكەیان ئەنجام بدەن. ئەوە بوو لەو مێژووەدا، بە سەرۆكایەتی عەبدوڵلا ئۆجەلان و بە بەشداری ٢٢ كەس، پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لە گوندی فیسێی سەر بە ناوچەی لیجەی ئامەد دامەزرێنرا و ناوی پەكەكەش لەلایەن ئەندامانی یەكەم كۆنگرە و دامەزرێنەری پارتەكە فەرهاد كورتایەوە پێشنیازكرا و قبوڵكرا. یەكەم كۆنگرەی پەكەكە لەگەڵ دامەزراندنی بەو شێوەیە سازدرا و عەبدوڵلا ئۆجەلان وەك سەرۆك هەڵبژێردرا. دامەزرێنەرانی پەكەكە بریتی بوون لە: عەبدوڵڵا ئۆجەلان، ساكینە جانسز، كەسیرە یڵدرم، عەلی حەیدەر قەیتان، حەقی كارەر، جەمیل بایك، دوران كاڵكان، مەزڵوم دۆغان، محەمەد خەیری دورموش، فاروق ئۆزدەمیر، فەرزەندە تاغاچ، عەبدوڵڵا كومرال، شاهین دۆنمەز، عەلی چەتینەر، حسێن تۆكگولەر، عەلی گوربوز، رەسول ئالتیۆك، سەیفەددین زوغورلو، سوبحی كاراكوش، محەمەد جاهید شەنەر، محەمەد دوران، عەبباس گۆكتاش.

پارتی كرێكارانی كوردستان بەو شێوەیە دەستی بە خەباتی سیاسی لە هەموو توركیا و بە تایبەتی باكوری كوردستان كرد. هەر لە سەرەتادا، بەهۆی ئەوەی كێشەی بۆ دروست دەبوو لەلایەن ئاغا و سەرۆك هۆزەكانی نزیك لە دەسەڵاتەوە، لە ساڵەكانی ١٩٧٨ تاوەكو ١٩٨٠ شەڕی لەدژی ئاغا و سەرۆك هۆزەكانی ناوچەی سێوەرەكی سەر بە پارێزگای روحای باكوری كوردستان دەست پێكرد. دەستپێكردنی شەڕی چەكداری لەدژی دەوڵەتی توركیا زۆری نەبرد، لە توركیا كودەتای ١٢ی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٠ بەسەرۆكایەتی كەنعان ئەڤرەن روویدا و چەندین كادر و دامەزرێنەری پەكەكە دەستگیركران و بە چالاكی خۆسووتاندن و مانگرتن لە خواردن، كۆتایی بە ژیانیان هات كە دیارترینیان مەزلۆم دۆغان بوو. لەو ساڵانەدا، پەكەكە بڕیاریدا بەهۆی فشار و هێرشەكانی دەوڵەتی سەربازیەوە، روو لە دەرەوەی وڵات بكات و بەشێك لە سەركردەكانی پەكەكە كە عەبدوڵلا ئۆجەلانی سەرۆكیشیان یەكێك بوو لەو كەسانە، لە رێگەی رۆژئاوای كوردستانەوە، خۆیان لە لوبنان و سەركردایەتی پەكەكە لە دەشتی بیقاعی سوریا جێگیر بوو و دواتر لە سوریا و لوبنان چەندین بارەگا و ئەكادیمیا كرانەوە. عەبدوڵلا ئۆجەلان، لە سەرەتای هەشتاكاندا چەندین كادری گەورەی، وەك دوران كاڵكان و محەمەد قەرەسونگوری بۆ ناوچە سنوریەكانی نێوان باكور، باشور و رۆژهەڵاتی كوردستان نارد بە مەبەستی دەستپێكردنی شەڕی چەكداری لەدژی توركیا، بەهۆی ئەوەی ناوچەیەكی سەخت بوو و دەتوانرا شەڕی گەریلایی لەو ناوچەیە بەڕێوەببرێت و دروشمی پەكەكە وردە وردە بۆ ئازادی چوار پارچەی كوردستان گۆڕا.

دواجار لە ١٥ی ئابی ١٩٨٤دا، بە فەرماندەیی مەحسوم قورقمەز (عەگید)، یەكەم گولە لە نزیك گوندی دهێی سەر بە ناوچەی شەمزینانی جۆلەمێرگی باكوری كوردستان لەدژی بارەگایەكی سوپای توركیا تەقینرا و شەڕ و پێدادان لە ماوەیەكی كەمدا، لە هەموو باكوری كوردستان بڵاوبووەوە. پەكەكە لەسەرەتادا هێزی گەریلای خۆی ناونابوو هێزی رزگاری كوردستان (هەرەكە) دواتر گۆڕدرا بۆ سوپای رزگاری گەلی كوردستان (ئارگەكە) و ئێستاش كراوەتە هێزی پاراستنی گەل (هەپەگە). مێژووی پەكەكە تاوەكو دەستگیركردنی عەبدوڵلا ئۆجەلان رابەری پارتەكە لە ساڵی ١٩٩٩دا، زۆر قۆناغی سەختی تێپەڕاند. بەڵام بە دەستگیركردنی ئۆجەلان كە لە ساڵی ١٩٩٨دا لە سوریا چووە دەرەوە و لە ١٥ی شوباتی ساڵی ١٩٩٩دا لە كینیا دەستگیركرا، گۆڕانكاری لە شێوەی خەبات و دروشم و پێكهاتەی پەكەكەدا دروست بوو، بەهۆی ئەو رێنمایی و هزر و ئایدۆلۆژیایەی كە عەبدوڵلا ئۆجالان لە زیندانی ئیمڕالیدا بڵاویكردەوە. پیلانگێڕی نێودەوڵەتی (١٩)ی شوباتی (١٩٩٩) لەدژی ئۆجالان لە سەرەتای ساڵی ١٩٩٨، پەیوەندیەكانی توركیا و سوریا ئاڵۆزبوون، هۆكاری سەرەكی تێكچوونی پەیوەندیەكان، پەكەكە و جێگیربوونی عەبدوڵلا ئۆجەلان بوو لەو وڵاتە. لەو ساڵەدا بە فەرمی ئۆجەلان ئاگادار كرایەوە كە پێویستە سوریا جێبهێڵێت. حكومەتی سوریا فشاری خستەسەر ئۆجالان و بڕیاری بەجێهێشتنی سوریایدا. ئۆجالان ڕویكردە یۆنان، بەڵام بەهۆی فراوانی پیلانگێریەكە و فشارەكانی یۆنان داوای مانەوەی ئۆجەلان‌ لەو وڵاتە ڕەتكرایەوە. دواتر ئۆجەلان بۆ هەمان مەبەست چوە روسیا، لەوێ رێگەی مانەوەی پێنەدرا. دوای روسیا روی كردە رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا، بەڵام لەوێ دوای مانەوەی بۆ ماوەیەك مافی مانەوەی پێنەدرا. ئۆجالان جارێكی دیكە ڕوی كردە روسیا، ڕێگەی مانەوەی پێنەدرایەوە و ئەمجارە روی‌ لەهۆڵەندا كرد. لەهۆڵەندا رێگەی مانەوەی پێنەدراو راستەوخۆ گەرێنرایەوە بۆ یۆنان، دواتر ئۆجەلان روی‌ لەوڵاتی كینیا كرد. ئۆجەلان، لەكینیا لەماڵی باڵیۆزی یۆنان مایەوە، بەڵام دواتر بەپیلانێكی نێودەوڵەتیی‌ وڵاتانی ئەمریكا، یۆنان، توركیا، ئیسرائیل‌، كینیا و چەندین دەزگای تری سیخوڕیی وڵاتانی دیكەی ناتۆ، رەوانەی فڕۆكەخانەی نایروبی پایتەختی كینیا كرا و لە ١٥ی شوباتی ساڵی ١٩٩٩دا ئۆجەلان دەستگیركرا و بە فڕۆكەیەك گواسترایەوە بۆ توركیا. دوای دەستگیركردنیی، دادگای توركیا لە ٢٨ی نیسانی ساڵی ١٩٩٩، بە تۆمەتی "خیانەتكردن لە نیشتمان" سزای لە سێدارەدانی بۆ دەركرد. بەهۆی ئەوەی زلهێزەكان بە مەرج ئۆجەلانیان رادەستی توركیا كردبو، سزای لەسێدارەدان بۆ زیندانی هەتا هەتایی گۆڕدرا. ٢٤ ساڵە ئۆجالان لە زیندانی ئیمراڵی لە دەریای مەڕمەڕە لە زینداندایە دوای دەستگیركردنی عەبدوڵلا ئۆجەلان، پەكەكە لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٠ تاوەكو ساڵی ٢٠٠٤ تووشی لەتبوونێك بوو و چەندین سەركردە و گەریلا لە پارتەكە جیابوونەوە. بەڵام دوای ساڵی ٢٠٠٤ پەكەكە بە دەستپێشخەریەكانی عەبدوڵلا ئۆجەلان و سەركردایەتیەك كە نوێگەری لەسەر رێنماییەكانی ئۆجەلان توانی خۆی كۆبكاتەوە كە گۆڕانكاریەك بكات كە دامەزراندنی كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە) بوو. كەجەكە لە سەرەتادا ناوی (كۆما كۆمەڵێن كوردستان 'كەكەكە') بوو. لە ٢٠ی ئازاری ٢٠٠٥دا لەسەر پێشنیازی عەبدوڵلا ئۆجەلان دامەزرێنرا. لە كۆبونەوەی لیژنەی گشتی كۆنگرەی گەلدا كە لە ١٦ بۆ ٢٢ی ئایاری ٢٠٠٥دا ئەنجامدرا، ناوی كەكەكە بۆ كەجەكە گۆڕدرا. ئاگربەستەكان و دانوستانەكانی نێوان پەكەكە و دەوڵەتی توركیا پارتی كرێكارانی كوردستان پەكەكە تا ئێستا ٨ جار بە شێوەیەكی یەكلایەنە ئاگربەستی ڕاگەیاندووە. ئاگربەستی یەكەم: ١٤ی نیسانی ١٩٩٣ ئاگربەستی دووەم: ١٥ی كانونی یەكەمی ١٩٩٥ ئاگربەستی سێیەم: ١ی ئەیلولی ١٩٩٨ ئاگربەستی چوارەم: ٢ی ئابی ١٩٩٩ ئاگربەستی پێنجەم: ١٠ی تەموزی ٢٠٠٤ ئاگربەستی شەشەم: ١٩ی ئایاری ٢٠٠٩ ئاگربەستی حەوتەم: ٢١ی ئازاری ٢٠١٣ ئاگربەستی هەشتەم: ١٠ی تشرینی یەكەمی ٢٠١٥ یەكەم ئاگربەستی نێوان پەكەكە و توركیا بە گرنگترین ئاگربەستی لە مێژووی شەڕی چەكداری پەكەكەدا دادەنرێت. ئاگربەستەكە بە نێوەندگیری جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردوووی، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان راگەیەنرا. ئاگربەستی شەشەمیش كە لە ساڵی ٢٠٠٩دا ڕوویدا گرنگیەكی تایبەتی خۆی هەبوو، ئەویش ئەوەبوو، هەواڵگری توركیا ناسراو بە میت بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئۆجەلان و بەرپرسانی قەندیل كۆبووە. لە ساڵی ٢٠١٢دا لەسەر ئاستی حكومەت ٢٢ كۆبوونەوە لەنێوان بەرپرسانی حكومەتی ئاكەپە و ئۆجەلاندا ئەنجامدران. لەنێوان ساڵەكانی ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٤ دا بە شێوەیەكی شاراوە ٩ كۆبوونەوە لەنێوان بەرپرسانی میت و بەرپرسانی پەكەكە لە ئۆسلۆ ئەنجامدران كە بە دانوستانەكانی ئۆسلۆ دەناسرێن.

بەم شێوەیە پارتی كرێكارانی كوردستان ٤٤ ساڵە لە خەبات بەردەوامە و لە ئێستادا، سیستمی نەتەوەی دیموكراتی، مۆدێرنیتەی دیموكراتی، كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتی لەسەر ئازادی، ژن، كۆمەڵگا و ژینگەپارێزی كە ئایدۆلۆژیای عەبدوڵلا ئۆجەلانە، پەیڕەو دەكات. بەگوێرەی ئامارە نافەرمیەكان، زیاتر لە ٦٠ هەزار كەس لەشەڕی نێوان پەكەكە و دەوڵەتی توركیادا كوژراون. زیاتر لە پێنج هەزار گوندی باكوری كوردستان لەلایەن دەوڵەتەوە سووتێنراون و زیاتر لە ١٧ هەزار هاوڵاتی كورد بێشەروشوێنكراون. عەبدوڵلا ئۆجەلان دەڵێت: كورد لە باكوری كوردستان نەمابوو، دوای شۆڕشی چیای ئاگری، دەوڵەتی توركیا رایگەیاندبوو، هەستی نەتەوەیی كورد لە ئاگری نێژراوە و چیمەنتۆی كراوە بەسەریدا، بەڵام پەكەكە كوردی لەژێر ئەو چیمەنتۆیە دەرهێنا و ژیانی بەبەركردەوە. بۆیەش دەتوانرێت بوترێت، پەكەكە ژیانەوەی و دووبارە لەدایكبوونەوەی كوردە.