د. كامەران مەنتك

بەشی بیست و دوو

بەم جۆرە بە شێوەیەكی روون و راشكاوانەتر، كۆتایی بە ئەفسانەی بە سەنتەربوونی باشوور هاتووەو ئێستا باشوور نەك هەر سەنتەر نەماوە، بگرە بۆتە كۆسپێكی گەورە لەبەردەم مەسەلەی كورد لە هەموو بەشەكانی ترى كورستان، ئەو راستییە لە هەموو كاتێك زیاتر روونبووەتەوەو كەوتۆتە بەرچاو، كە باشوور لەماوەی سەد ساڵی رابردوودا گۆڕستانی مەسەلەی كورد بووەو لێرەوە شەڕی هەموو بزووتنەوەیەكی راستەقینەی پارچەكانی تر كراوە، ئێستا ئەزموونی باشووری كوردستان بە تەواوی شكستی هێناوەو مانەوەی تەنیا لەسەر كات و گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكاندا وەستاوە، كەواتە وەهمی سەربەخۆیی لەباشووری كوردستان بە تەواوی بە كۆتا هاتووەو ئەوەی ماوە دادۆشین و تاڵانكردنی ئەو بەشەیە لەلایەن داگیركەرانەوە  و لەرێگەی ئەو هێزانەی بانگەشەی كوردایەتی دەكەن، كە بەر لەهەموو كەسێك خۆیان باوەڕ بە بانگەشەكانی خۆیان ناكەن!.

 كاڵبوونەوەو تێكشكانی ئەو وەهمەش سەرەتایەكە بۆ راستكردنەوە و داڕشتنەوەو تێگەیشتنی كوردی بۆ كێشەكەی خۆی، رەنگ بێت تا ئێستا یەكێك لە گەورەترین كێشەكانی ئەوە بووە نەیتوانیوە لە قووڵایی كێشەكەی خۆی تێبگات و بەدوای دروشمی گەورەو فریودەر كەوتووە، کە لەلایەن هێزە دەرەكییەكانەوە بۆی دانراوەو ئەمەش توانای بینینی راستییەكانی لێسەندۆتەوە، دیارە هێزەكانی باشوور رۆڵی پێشەنگیان لە دروستكردن و بەكارهێنانی ئەو دێوجامەیەدا بینیوەو لەرێگەی ئەوانەوە هەوڵدراوە، مێژووی كورد لەماوەی سەد ساڵی رابردوودا بە ئاڕاستەیەك بئاژوورێ، بەهیچ شێوەیەك لە بەرژەوەندی كورد خۆیدا نەبێت، دەرئەنجامی ئەمەش وێرانكردنی ژێرخان و تێكشكاندنی مرۆڤی كورد بووە، ئەو وێرانكردنەی تا ئێستاش لەژێر ناوی جیاجیاوە بەردەوامە، خەریكە ئەو بەشەی كوردستان لەرەگەوە دەردەهێنرێت، لە خاكی كوردستان دادەبڕێت و لەسەر ناسنامەی مۆركی داگیركەرانی كوردستان، بەتایبەتی توركیا تاپۆ دەكرێت.

دەركەوتن ولاچوونی پەردە لەسەر ئەو بزووتنەوە فریودەرو گوماناوییەی، كە لەو بەشەدا بەڕێوەچووە، رێگە بۆ هاتنە پێشەوەی هێزی ترو مۆدێلی تری خەباتكردن دەخاتە سەر پشت، كە دەكرێت بكرێتە بنەمایەك بۆ ئایندەو كورد و دیدگای نەتەوەیی خۆی  تیادا دابڕێژێت، هێزەكانی رۆژئاوا لەرێزی پێشەوەی ئەو مۆدێلەدایە، بە مەرجێك رێگە نەدرێت دووچاری هەمان چارەنووسی باشوور ببێتەوە و ئەو هێزە بەشێوەیەك دابڕێژرێتەوە، كە متمانە بەخۆی بكات و بوێری ئەوەی هەبێت، ئەگەر بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆش بێت،  بەلایەنی كەم ئەركی گرێدانەوەی دوو پارچەی كوردستان، واتە باشوورو رۆژئاوا بگرێتە ئەستۆ، لە ئێستادا هەموو مەرجەكانی ئەو ئەركە لە رۆژئاوا دا هەیە، رەنگ بێت یەكیك لەگرنگترین مەرجەكان، ئەو مۆدێلە لەخەبات و بەرەنگاربوونەوەیە، كە سەرنجی زۆرینەی خەڵکى باشووری كوردستانی راكێشاوە، دیارە من باس لە كاریگەرییەكانی نێوان باشوورو رۆژئاوا دەكەم، ئەگینا سەرنجی هەموو دنیای راكێشاوە، بوونی سەرنجێكی لەو شێوەیە، رێگەی گواستنەوەی ئەو مۆدێلە بۆ باشووری كوردستان ئاسانتر دەكات، بەتایبەتیش لەكاتیكدا، وەك باسكرا باشوور لەوپەڕی بێئومێدیدایە!.

دیارە ئەم ئەركە بۆ رۆژئاوا ئەركێكی سووك كارێكی ئاسان نییە، بەو شێوازە كاركردنەی ئێستا دەیكات، نەك بە تەنیا ناتوانێت لە ئاستی ئەو ئەركەدا بێت، بەڵكو مانەوەی خۆشی لە مەترسییەكی گەورەدایەو دەبێت بە سەرلەبەری ستراتیژی خۆیدا دابچێتەوە، راستە لەسەر گۆڕەپانی كوردی لەهەموو هێزەكانی تر زیاتر چۆتە پێشەوە وەك باسكرا، بەڵام ئەمە واتای ئەوەنییە، بەم شیوازەی ئێستا دەتوانێت ئەركی قۆناغی ئێستاو ئایندە هەڵگرێت، لەبەرئەوەی تاوەكو ئێستا مانەوەی رۆژئاوا، بەشێكی زۆری كەوتۆتە سەر شانی هێزەکانى هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش و بە پلەی یەكەمیش هێزەكانی ئەمریكا، ئێمە بینیمان، چۆن لە ساڵانی رابردوودا، كاتێك گڵۆپی سەوز بۆ توركیا دایسێنرا، پانتاییەكی جوگرافی فراوانی لە رۆژئاوای كوردستان، بە تایبەتیش شوێنە ستراتیژییە گرنگەكان داگیر كرد، كورد لەو بەشەدا بە گەلەكۆمەییەكی هەرێمی، یاخود وردتر بڵێین بە رێكەوتنی روسیاو ئەمریكا، بە ماوەیەكی كەم لە رۆژئاوای فورات كرایە دەرەوەو خەونی گەیشتن بە دەریایی تا رادەیەكی زۆر زیندە بەچاڵ كرا، بۆیە پشت بەستن بەهێزێكی وەكو ئەمریكاو هەر هێزێكی تری هەرێمی جیهانی، كە ململانێ لەسەر سەپاندنی هەژموونی جیهانی خۆیان دەكەن، كارێكی تەندروست نییەو دەبێت هەمیشە چاوەڕوانی ئەوە بێت، لە چركە ساتێكدا دەستبەرداری بن و گورگان خواردی بكەن، راستە رۆژئاوا وەكو باشوور نییە و ئەزموونی رۆژئاوا وەك باشوور بە ئاسانی و بەقسەی سەرۆكی وڵاتێكی هەرێمی بە كۆتا نایەت و كەس ناتوانێت بڵێت كاری ئێوە تەواو بوو و ئەوانیش بچنە ماڵەوە، ئەوان ئامادەن بەرگری لە خۆیان بكەن، باشترین نمونەش بۆ ئەمە كاتێك لە ساڵی (2019) ئەمریكا لە هەندێك ناوچەی رۆژئاوا كشایەوەو دمگۆی ئەوە بڵاوبووەوە، كەبەتەواوی لە سوریا دەكشێتەوەو گڵۆپی سەوزی بۆ داگیركردنی گرێسپی و سەرێكانی بۆ توركیا دایساند، بەرپرسانی رۆژئاوا بەردەوام بوون لە بەرخودان، وەك یەكێك لە بەرپرسەكانیان لە وەڵامی رۆژنامەنووسێكدا گوتی:" ئەمریكا بە قسەی ئێمە نەهاتووە، بە قسەی ئێمەش ناڕوات، بەڵام ئەمریكا لێرە بێت و لێرە نەبێت ئێمە بەرگری لە خۆمان دەكەین".

 ئەو ئاستە لە هەستكردن بە بەرپرسیارییەتی هۆكارێكی گرنگە بۆ سەركەوتن، وەلێ دەبێت ئەوە بزانین، كە ئەو گیانی قوربانیدان و بەرەنگاربوونەوەیە، لەو ململانێیە سەختەی لەناوچەكەو جیهاندا دەگوزەرێت، بە تەنیا بەس نییە بۆئەوەی مانەوەی خۆی بپارێزێت، بەڵكو پێوستە بگەڕێتەوە قووڵایی ستراتیژی خۆی، كە پارچەكانی تری كوردستانەو هەوڵبدات، لەرێگەی هەماهەنگی و رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی، لەسەر ئەو بنەمایانەی ئاماژەی پێكرا، سەرچاوەی هێزەكانی خۆی بەدەست بێنێت.راستە لەسەردەمی نوێدا، زۆر دەوڵەتی نوێ لە پەنای زلهێزەكاندا توانیان شوێنی خۆیان لەسەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا بكەنەوەو سووچێك لە سیستەمی نێودەوڵەتی داگیر بكەن، بەڵام دوای ئەوە هەمیشە هەوڵیانداوە پشت بە خۆیان ببەستن، تەنانەت ئەگەر ژمارەشیان كەم بووبێت ئەفسانەی كەمەنەتەوەیی بوون تێكبشكێنن و هەركەسێكیان بەرامبەر هەزاران و بگرە ملیۆنان كەس بووەستێتەوە، رەنگ بێت باشتریش نمونەش بۆ ئەمە لەمێژووی هاوچەرخدا ئیسرائیل بێت، كە دەبینین، بە چەند ملیۆن كەسێكی كەمەوە روبەڕووی سەدان ملیۆن و بگرە زیاتریش بۆتەوەو نەك بە تەنیا توانیویەتی خۆی بپارێزێت، بگرە هەوڵی فراوانخوازی و سەپاندنی رێساكانی خۆی بەسەر یارییەكە دەدات، ئیسرائیل هەرگیز بە بێبوونی ستراتیژێكی نیشتمانی، بەبێ رێكخستنەوەی ناوماڵی خۆی و بەدەستهێنانی سەرچاوەی هێز لە گیرفانی هەموو جولەكە وڵاتپارێزەكانی گشت لایەكی جیهان،  نەیدەتوانی بگاتە ئەمڕۆ، ئەمە ئەزموونێكە كورد دەتوانێت سوودی لێوەربگرێت، بە تایبەتیش ئەگەر زانیمان زۆر خاڵی هاوبەشیان لەگەڵ  یەكتردا هەیە، هەردوو نەتەوە كەوتوونەتە نێودەریایەك لە دوژمنانیان و بچووكترین دەرفەت رێكبكەوێت، رەشەكوژیان دەكەن و بەتەواوی لەسەر زەویان دەسڕنەوە! بەڵام ئەوەی جووەكان لە كورد جیا دەكاتەوە، هێزی چاوساغ و دوژمنی ناوەخۆییان وەك هەرێم تیا نەچێنرا بوو، كە بگەنە بەرزترین پلەو هەموو پیرۆزییەكانی وڵات و نیشتمان بخەنە خزمەت داگیركەرانەوە!.

پشت بەستن بەهێزی تر، وەكو ئەمریكا بۆ نمونە پێویستییەكی ناچارییە، بەڵام لەهەموو حاڵەتەكاندا مانەوە مسۆگەر ناكات، هەمیشە مەترسی ئەوەی لەسەردا دەبێت، لەچركە ساتێكدا وەكو كارتێك بەكاربهێنرێت و مامەڵەی پێوەبكرێت، ئەمە هەڕەشەیەكی زۆر جدییە لەسەر رۆژئاوای كوردستان و دەبێت بە هەندی وەربگرێت، چارەسەری ئەمەش بەپلەی یەكەم هەوڵدانە بۆ رزگاربوون لە بەكارت بوون، ئەمە نەك بۆ رۆژئاوا، بەڵكو بۆ هەموو بەشەكانی تری كوردستانیش راستە، دەبێت كورد بەشێوەیەكی گشتی خۆی لە پڕۆسەی بەكارت بوون رزگاربكات و ئەزموونی رۆژئاواش بكرێتە سەرەتایەك بۆ ئەو هەنگاوە ستراتیژی و گەورەیە، سەرەكیترین هەنگاویش بەم ئاڕاستەیە، مامەڵە كردنە لەگەڵ جیۆستراتیژیای كوردستان و دانانی ستراتیژێكی باڵای نیشتمانییە، كە بتوانێت رۆژئاوا بكاتە پڕوسیای ئەڵمانیا، واتە وەك چەقی بەیەكتر بەستنەوەو بەیەكەوە كۆكردنەوەی هەموو كوردان رۆڵی خۆی بگێڕێت، بە واتایەكی تر رۆژئاوا بكاتە بنەمایەك بۆ ئەوەی یەكێتی كوردانی لەسەر بهێنرێتە دی، وەك چۆن لە پڕوسیاوە بنەمای یەكێتی ئەڵمانیا دەستیپێكرد، بۆ ئەم هەوڵەش جگە لە جیۆستراتیژیا، كە وەك ئاماژەی پێكرا، فاكتەری سەرەكییە، پێویستی بە بنەمایەكی هزریش دەبێت، كە چوارچێوەی كاركردن بۆپراكتیزەكردنی ئەو ستراتیژە دابڕێژێت!

لەمبارەیەوە گومانی تیا نییە، كە ئەزموونی رۆژئاواو شێوازی ئیدارەدانی، دەرهاویشتەی بۆچوون و هزری ئۆجەلانە، ئەو سەربازو شەڕڤانە ئەفسوناویەش، كە لەم پارچەیەو پارچەكانی تریشدا بەرهەمهاتووە، بەرهەمی هەمان هزرە،  تا ئێستا یەكێك لە جوانترین نمونەكانی خەبات و بەرەنگاربوونەوەیە، هەرگیز ناتوانرێت ئەو راستییە بشاردرێتەوە، كە ئۆجەلان مرۆڤی كوردی، بە تایبەتی لە باكوورو رۆژئاوا، لە مرۆڤێكی بندەست و تێكشكاوەوە، كردە جەنگاوەرێك، كە سەرنجی هەموو دنیا رابكێشێت، ئافرەتی كوردی گەڕاندەوە ئەو پێگە كەلتوورییەی، كە لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا هەیبوو، لە كاتێكدا خەریك بوو لەژێر كاریگەری كەلتووری نەتەوە داگیركەرو سەردەستەكان  بتاوێتەوە،  ئێستا ئافرەتی كورد لە رۆژئاوا نەك بۆتە نمونەی جەنگاوەرێكی ئازا، بەڵكو بۆتە دیاردەیەكی ئیلهام بەخش بۆ بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئافرەتان لە هەموو دنیا، جارێكیان دوو برادەری رۆژئاواو باشوور، گفتوگۆیان بوو لەسەر هێزەكانی رۆژئاوا، دواتر پرسیاریان لە من كرد، لە وەڵامدا گوتم، ئەو پرسیارە لە بنەڕەتدا گونجاو نییە، چونكە ناكرێت بەراورد لەنێوان دوو هێزدا بكرێت، كە یەكێكیان ئافرەتەكانی رۆژئاوای فێری سواڵ و دەستپانكردنەوە كرد، لە ترافكلایتەكانی شارەكان، هێزێكی تر هەمان ئەو ئافرەتەی كردە حەنگاوەرێك، كە هەموو دنیا پێی سەرسام بێت!

كرۆكی پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە، ئایا بە تەنیا دروستكردنی جەنگاوەرێكی ئازاو خۆبەختكەر بەسە بۆ ئەوەی رۆژئاوا بتوانێت ئەو ئەركە مێژووییەی خۆی بەجێبێنێت؟ بێگومان نەخێر، ئەزموونی رۆژئاوا ئەوەی سەلماند ئەو جەنگاوەرە بە بێبوونی پاڵپشتییەكی جیۆستراتیژی و رێكخستنەوەو داڕشتنەوەی سەرچاوەكانی هێزی كوردی، كە خۆی بتوانێت لە رێگەی دامودەزگای نیشتمانی وپسپۆڕەوە، سەرچاوەكانی هێز دیاری بكات و ئیدارەی ململانێكان بكات، ناتوانێت سەركەوتن بەدەست بێنێت، ئەو بەرەنگاربوونەوەی لەعەفرین كرا، ئەو بەرەنگاربوونەوەی لە گرێسپی و سەرێكانی كرا، نمونەی زۆر كەمە لە قارەمانییەتی و خۆڕاگری و گیانفیدایی، كەچی نەیانتوانی سەركەوتن بەدەست بێنن و ئەو ناوچانە لەلایەن توركیاو هێزە چەكدارەكانی سەر بەتوركیا داگیركران، بەڵام هەمان بەرەنگاربوونەوە لە كۆبانێ گەیشتە ئامانج، ئەگەرچی لە سەرەتادا خودی ئەمریكاو هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعشیش، وەك تەماشاكەرێك مانەوە، هەرچەندە ئەو هێزانە بە بیانووی شەڕی داعشەوە هەزاران كیلۆمەترییان بڕیبوو، داعش توانی پانتاییەكی فراوانی كۆبانێ داگیر بكات، بەڵام كۆبانێ نەكەوت و لەكۆتایدا ئەمریكا بە ناچاری و لەژێر كاریگەری رای گشتی، ناچار بوو هەلوێستی خۆی بگۆڕێت و ئەمەش تای تەرازووەكەی لە بەرژەوەندی كورد یەكلایی كردەوە، ئەمە ئەو خاڵەیە، كە پرسیاری جدی دەوروژێنێت، پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكرێت و كاری بۆ بكرێت، بۆچی بەرەنگاری لە كۆبانی ئەمریكای ناچاركرد زیاتر پێشەوەو هەمان بەرەنگاری ئەمریكای ناچار نەكرد لەعەفرین و گرێسپی و سەرێكانی تاكە بەردێك بخاتە بەردەم داگیركاری توركیا!؟.

كەواتە بیركردنەوە لە بواری سیاسەتی نێودەوڵەتی تەنیا لەسەر تیوورە سیاسییەكان بونیاتنانرێت، وەك ئەوەی وێنا دەكرێت، بەڵكو ئەوەی جووڵەو بنەماكانی سیاسەتی نێودەوڵەتان دیاری دەكات جیۆستراتیژییایە، لێرەدا، واتە لەو خاڵەدا تیوورەكەی ئۆجەلان دەوەستێت، كە زیاتر جەخت لەسەر پتەوكردنی پەیوەندییەكانی نێوان گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بونیاتنانی نەتەوەی دیموكراتیك دەكاتەوە، لەو گۆشەنیگایەوە دەیەوێت ئاكار(ئەخلاق) بگەڕێنێتەوە ناو سیاسەتی نێودەوڵەتان، كە ئەمە نەك كارێكی ئەستەمە، بەڵكو دەكەوێتە چوارچێوەی یۆپۆتیایەكی مژدەبەخش و خەونێكی خۆشەوە! چونكە بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، سیاسەتی نێونەتەوەو دەوڵەتان، لە بواری كردەیی و پراكتیزەكردندا هەرگیز مۆركی ئاكاری بەخۆیەوە نەگرتووەو ناگرێت، وەك ئاماژەی پێكرا، هەمیشە لەسەر بنەمای جیۆستراتیژیاوە جووڵەی كردووەو ئیدارە دراوە، كەواتە ئەم تێروانینە بۆ پەیوەندی نێوان نەتەوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەگەرچی تێڕوانینێكی پۆزەتیڤانەیەو هەموو كەسێك، یاخود هەموو هاوڵاتییەكی ئاسایی خۆزگەی پێدەخوازێت دەیەوێت گەلان بە ئاشتەوایی بەیەكەوە بژین و چیتر شەڕو ماڵوێرانی بەرۆكیان نەگرێت، بەڵام لە بواری كردەیدا، كارێكە هەرگیز ناچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، تەنیا ئەو كاتە نەبێت، كە جۆرێك لە هاوسەنگی هێز لەنێوان ئەو نەتەوەو هێزە لە دایك دەبێت و ئەو هاوسەنگییە هەموو لایەنەكان ناچار دەكات، كە بوێری هێرشكردن و پەلاماردانی یەكتریان نەبێت، ئەگەر سەیری ئەو قۆناغانە بكەین، كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی جۆرێك لە سەقامگیری و ئارامی بەخۆیەوە گرتبێت، بە روونی ئەو هاوسەنگی هێزەمان بۆ دەردەكەوێت و هەركاتێكیش ئەو هاوسەنگییە تێكچووبێت، ئەوە چەقامگیری و ئاشتیش كەوتۆتە مەترسییەوە، ئەوەی ئەمڕۆ لەسەر گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەولەتیدا دەگوزەرێت، بەروونی ئەو تێزەمان بۆ شیدەكاتەوە، كە چۆن هەرلایەك دەیەوێت هێزی خۆی بخاتە گەڕ و پڕۆسەی سەنگراندنەوە بەكاردەهێنێت بۆئەوەی باڵادەستی خۆی بسەپێنێت و لەم پێناوەشدا زۆر شەڕی بە وەكالەتییان دایساندووەوە بەردەوامیش هەڕەشەی دایساندنی جەنگێكی جیهانی دەكەن.