د. کامەران محەمەد

لە مێژووی ئەو گەلانەی کە دەمارگیری بۆ یەک شوناس بەڕێوەی دەبەن، هەندێک جار مرۆڤانێکی بێوێنە دەردەکەون، کە لە هەناویاندا پەیامێکی دەگمەن هەڵدەگرن، نەک لەبەر ئەوەی سەر بە شوناسی زۆرینەن، بەڵکو لەبەر ئەوەی لە پێناو مرۆڤایەتیبوونی هەمووان لێی یاخی دەبن.

 (سری سورەیا ئۆندەر) کورد نەبوو، بەڵام لە زۆرێک لەو کەسانەی بە کوردی لەدایک بوون، لە کورد نزیکتر بوو. ئەو تورکمان بوو، لە وڵاتێکدا ژیا، کە ژیان تێیدا بەبێ زمان و ئاڵا و مێژووی تورک نەبووایە،  قبوڵ نەدەکرا، بەڵام ئەو گوێگرتن لە ئازارەکانی کوردی هەڵبژارد و کردیە بەشێک لە خەباتی کەسی خۆی.

 تورکیا: ناسنامەیەک کە ئەویتر قووت دەدات

هەر لە سەرەتای دامەزراندنی کۆماری تورکیاوە، دیار بوو، کە دەوڵەت لەسەر نکۆڵیکردنی ئەویتر بونیاد نراوە. (نە کورد، نە ئەرمەن، نە عەرەب)، ئەمە دروشمی نەگوتراوی دەوڵەتە مۆدێرنەکە بوو، کە ڕەنگاوڕەنگی وەک هەڕەشە و فرەیی وەک دابەشبوون دەبینی. بۆیە هەر هاووڵاتییەکی غەیرە تورک، نەیتوانی وەک کورد، ئەرمەنی، یان سریانی لە تورکیا بژی، بەڵکو دەبوو ببێتە تورک، واتە بە زمان و مێژوو و دڵسۆزیی.

لەو زەمینەیەدا، بۆ ئەوەی کورد بتوانێت بە مافەکانی بەهرەمەند بێت، دەبوو ببێتە تورک یان لە پەراوێزدا بژی، ئەگەر وەک دوژمنی دەوڵەتیش لێی نەڕوانرایە. هەرکەسێک داکۆکی لە ناسنامە و مافی کورد کردبا، بە خیانەت یان (پشتیوانی لە تیرۆر) تۆمەتبار دەکرا، تەنانەت قسەکردن لەسەر زمانی کوردی لە زانکۆکان یان لە میدیاکاندا بە ئاڵنگاری گشتی بۆ دەوڵەت دادەنرا.

سری سورەیا ئۆندەر: دەنگی ئاشتی بە زمانی ئازار

لە ناو ئەم سیستەمەدا، سری سورەیا ئۆندەر نەک وەک ناڕازییەک لە ڕەچەڵەکی خۆی و تورکبوون، بەڵکو وەک یاخییەک لە مۆدێلی (مرۆڤی تورکی فەرمی) دەرکەوت. ئەو دەستبەرداری بنەچەی خۆی نەبوو، بەڵکو لەو نزمییەوە بەرزبووەوە، کاتێک لەگەڵ ڕێز و شکۆی مرۆڤێکی دیکەدا بەریەککەوت. ئەو تێگەیشت – لە ڕێگەی ئەزموون و ئازار و زیندانییەکەیەوە – کە پرسەکە تەنها نەتەوەیی نییە، بەڵکو بە پلەی یەکەم پرسێکی مرۆڤایەتییە.

ئۆندەر پێیوابوو، کورد لە تورکیا ناتوانێ کوردێکی ئازاد بێت، بەڵکو تەنها تورکێکی کۆتکراوە. ئەو لەوە تێگەیشت کە ڕژێمی تورکیا ددان بە ئەویتردا نانێت، مەگەر ئینکاری لە بوونی خۆی نەکات. بەڵام لە بەرامبەردا، داوای تواندنەوەی کوردی نەکرد. بەڵکو دژی دەوڵەت وەستایەوە و داوای کرد، کە دەبێت کورد بە (زمان) و (کەلتوور) و (مێژوو) ی خۆی بگات.

 لە زیندانەوە بۆ پەرلەمان: گەشتی برینێکی کراوە

ئۆندەر تەنها پەرلەمانتار و هونەرمەندێکی پابەند نەبوو. بەڵکو زیندانییەکی سیاسی بوو، کە دوای کودەتاکەی ساڵی 1980 ڕووبەڕووی توندترین شێوەی ئەشکەنجە بووەوە. لە زینداندا هزرە دژە ستەمکارییەکەی پێکهات، لە چالاکوانێکی چەپەوە بۆ خەمخۆرێکی کورد و پرسی دیموکراسی گۆڕا. کاتێک لە ساڵی 2011 هاتە نێو پەرلەمان، بۆ پڕۆژەیەکی ڕووکەشی تورکمانی یان لیبڕاڵی نەبوو، بەڵکو بۆ پڕۆژەیەکی تۆکمەی نیشتمانی بوو، کە ڕێز لە فرەیی بگرێت و لەپێناو دەوڵەتێکی دادپەروەرانەدا تێبکۆشێت، کە ئینکاری لە تاکەکانی نەکات.

لە پەرلەمانی تورکیا داکۆکی لە ئازادی زمانی کوردی و ئازادی ژنان و ژینگە و کرێکاران کرد. کاتێک نوێنەرایەتی دەم پارتی دەکرد، ئەوە تەنها نوێنەرایەتی کورد نەبوو، بەڵکو نوێنەرایەتی ئەو ویژدانە بوو، کە ئەوانی دیکە هەمیشە لێی بێدەنگ بوون.

پەیامی ئۆجەلان و نەورۆز و ئۆندەر

لە نەورۆزی 2013 کە پەیامی عەبدوڵڵا ئۆجالانی بۆ ملیۆنان کەس خوێندەوە، ئۆندەر تەنیا گوێزەرەوەی وشەکانی سەرکردەیەکی زیندانیکراوی کورد نەبوو، بەڵکو دەنگێکی تورکی بوو، کە پەیامی ئاشتی کوردی بۆ دەوڵەتێکی کوێر هەڵگرتبوو. ئەو چرکەساتەی ڕۆشن کردەوە، کە کورد و تورک لە گۆڕەپانێکی گشتیدا یەکتریان بینی، نەک وەک گەورە و کۆیلە، بەڵکو وەک دوو مرۆڤی بریندار، کە بەدوای مانایەکی نوێدا دەگەڕێن، هەتا پێکەوە بژین.

ئۆندەر دەیتوانی وەک هەر تورکێکی خوێندەوار بەخۆشی بژی، چێژ لە دەستکەوتەکانی تورکبوون وەربگرێت، بەڵام ئەو ڕێگا سەختەکەی هەڵبژارد، بەرگەگرتنی سووکایەتی و زیندانیکردن و دوورکەوتنەوە و تەنانەت دوورخستنەوە لە هەڤاڵەکانی، بۆ ئەوەی لەگەڵ ئەو کەسانەدا بوەستێت، کە دەنگیان سەرکوت کراوە.

 نەخۆشی و مردن: ئاشتییەکی تەواونەکراو

لە ساڵانی دوایی تەمەنیدا تەندروستی تێکچوو. ئەو کێشەی دڵی هەبوو، دەیزانی ئەو دەوڵەتەی کە زیندانی کرد، چارەسەری ناکات. بەڵام نەکشایەوە. بەردەوام بوو لە بەشداریکردن لە سیمینار و کۆبوونەوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و لە هەموو بانگەوازێکی ئاشتیدا دەنگی ئامادە بوو. کاتێکیش لە 3ی ئایاری 2025 دوای ململانێیەکی بێدەنگ لەگەڵ نەخۆشیەکەیدا کۆچی دوایی کرد، مردنێکی ئاسایی نەبوو، بەڵکو مردنی شەهیدێک بوو... شەهیدی پێکەوەژیان.

 ڕەخنە لە دەوڵەت... نەک ڕق

ئەوەی لە ژیاننامەی ئۆندەردا جێی سەرنجە، ئەوەیە کە هەرگیز داوای ڕق و کینەی بەرامبەر بە تورکەکان نەوروژاندووە، بەڵکو داوای لە تورکەکان کردووە، کە ڕقیان لەو کێنەیە بێت، کە لە ناخی خۆیاندا هەڵیانگرتووە. ئەو داوای دەستکەوتی بۆ کورد نەدەکرد، بەڵکوو داوای یەکسانی دەکرد، هەتا بتوانێت بە شوناسەکەی خۆیەوە بژی. ئەو تورکیایەکی کوردی نەدەویست، بەڵکو تورکیایەکی دەویست کە دان بە مافی کورددا بنێت و هەر لەبەر ئەمەش دەوڵەتی دەترساند.

ئەو جەختی لەسەر ئەوە دەکردەوە، کە ئینتمای نەژادی هەڵوێستی ئاکاری دیاری ناکات. دەتوانیت تورک بیت و پشتگیری لە مافەکانی کورد بکەیت، یان کورد بیت و خیانەت لە دۆزی خۆت بکەیت. واتە ئاکار بۆماوەیی نییە.

وێنەیەکی دەگمەن بۆ مرۆڤێکی تورکی ڕاستەقینەی:

 ئۆندەر کۆچی دوایی کرد، بەڵام وێنەکەی لە یادەوەری کورددا وەک تورکێک هەڵکۆڵراوە، کە لە (بەشێکی زۆری سەرکردەکانیان) زیاتر خۆشی دەویستن. لە یادەوەری تورکەکانیشدا، وەک دەنگێک بەناوی مرۆڤایەتییەوە، نەک نەتەوەی تورکەوە هاواری کرد. خەونێک بوو دەوڵەت نەیویست، بەڵام ئەو بەزیندوویی مایەوە، چونکە خەڵکی دەزانێ کێ خۆشی دەوێن.

تورکیا بە کۆچی دوایی تەنها سیاسەتمەدارێکی لەدەست نەدا، بەڵکو ئەو ئاوێنە پاک و ڕوونەی لەدەستدا، کە پێی دەگووت: "بۆ ئەوەی گەورە بیت، دەبێت هەموو کەسێک لەخۆبگریت... نەک قووتیان بدەیت".