لەماوەی ڕابردوودا، لە باکووری کوردستان و بگرە بەشەکانی تریش، چەمکێک بووە بە ڕۆژەڤ، کە لەلایەن عەبدوڵا ئۆجەلان، ڕێبەری گەلی کوردەوە خراوەتە بەرباس، بە تایبەتیش دوای پەیامەکەی ٢٧ی شوباتی ئەمساڵ و گەڵاڵەنامەکەی بۆ کۆنگرەی ١٢ی هەڵپەساردنی پەکەکە، کە بە وردی باس لە پڕۆسەی ئەنتگراسیۆنی دیموکراتی دەکات.

با بزانین لە بنەمادا ئەتنگراسیۆن چییە؟

لە زانستی سیاسیدا، ئەنتگراسیۆن (Integration)، یەکێک لە چەمکە هەرە گرنگەکانە، بە تایبەتیش لە چوارچێوەی سیستمی مۆدێرنەی جیهانی، کە بریتییە لە سیستمی نەتەوە-دەوڵەت.

ئەم چەمکە، بە گشتی گوزارشتە لە پرۆسەی کۆکردنەوە و یەکخستنی پێکهاتە  یان یەکەی سیاسی جیاواز بۆ ناو یەکەیەکی یەکگرتووی گشتگیر و پەیوەست، کە ئەویش بە گشتی دەوڵەتە، خۆ دەکرێت ئەم پڕۆسەیە کۆمەڵێک وڵاتی سەربەخۆ بن کە دامەزراوەیەکی گەورە و هاوبەش لە سەروو نەتەوە-دەوڵەت دروست دەکەن و لەو چوارچێوەیەدا پڕۆسەی یەکخستن ئەنجام دەدەن، لە باوترین نموونەدا، یەکێتی ئەوروپامان هەیە، کە کۆمەڵێک نەتەوە-دەوڵەت، لە چوارچێوەی یەکێتییەکی هاوبەش خۆیان یەکخستووە و لەسەر ئاستی چەند تەوەرەیەک کۆبوونەتەوە.

بە مانایەکی تر ئەنتگراسیۆن، ئەو کردە هاوبەشە یەکانگیرەیە، کە وڵاتان بۆ بەهێزکردن و دەوڵەمەندیکردنی خودی وڵاتەکەیان ئەنجامی دەدەن، ئەویش بە ئامانجی پتەوکردن و فراوانکردنی بەرژەوەندییەکانیان.

ئەنگراسیۆن، چۆن کار دەکات؟
بە شێوەیەکی گشتی (Integration)، لەسەر ئاستی سیاسی؛ لە چوارچێوەی بەها و نۆرمەکانی دەوڵەتدا ئەنجام دەدرێت، کە خۆی دەبینێتەوە لە شێوەی حکومڕانی، دەستوور و ئاستی پێشکەوتنی دیموکراسی خۆجێی، هەر بۆیە وڵاتان وەک چارەسەرییەک بۆ پەرتەوازەیی جیاوازییەکان، بۆ درووستکردنی ناسنامە و ئینتیمای هاوبەش دەیگرنەبەر.

شێوەیەکی تری ئەنتگراسیۆن، لە چوارچێوەی کۆمەڵگەدا ئەنجام دەدرێت، کە ئەمەشیان پەیوەستە بە گۆڕانی بنچینەیی لە بەها و نۆرمە سیاسییەکانی دەوڵەت. بەم شێوەیە دەبێت دەوڵەت هاوکار بێت لە بونیادنانی دیموکراسی خۆجێی، تا کۆمەڵگە بە هەموو جیاوازییەکانییەوە بتوانێت لەسەر ئاستی خۆجێی و ناسنامەکەی، ئەنجومەن و کۆمۆن بۆ نوێنەرایەتیکردنی خواست و پێویستییەکانی درووست بکات و خۆشی جێبەجێی بکات، ئەمەش بە هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەکانی دەوڵەت وخودی ئەو کۆمەڵگە بچوکانە دەکرێت.

بە شێوەیەکی گشتی پڕۆسەی ئەنگراسیۆن، یەکێکە لە چارەسەرە هەرە بنەڕەتی و گرنگەکان بۆ بەهێزکردنی دیموکراسی و درووسترکردنی ناسنامە و ئینتمای هاوبەش لە چوارچێوەی دەوڵەتدا، کە ئەمەش هاوکار دەبێت بۆ بەرجەستەکردنی هەموو ماف و خواستەکانی پێکهاتەکانی ناو کۆمەڵگە.

ئەنتگراسیۆنی دیموکراتی چییە؟
عەبدوڵڵا ئۆجەلان، ڕێبەری گەلی کورد، پێشتر و لە چوارچێوەی مانیفێستۆی شارستانی دیموکراتی، باسی لە بەها و گرنگی پڕۆسەی دیموکراتیزەکردنی دەوڵەت و دوورکەوتنەوە لە نەتەوە-دەوڵەت کردووە، بە شێوەیەک ئەو ڕەخنەی توند لە بونیادی نەتەوە-دەوڵەت دەگرێت و وەک هۆکارێکی سەرەکی بۆ توانەوە و ڕیشەکێشکردنی نەتەوە و پێکهاتەکان ناوی دەبات، لەوانەش ئەو پێیوایە، گەلی کورد قوربانی دەستی ناسنامەی نەتەوە-دەوڵەت، هەر بۆیە بە هیچ شێوازێک پشتگیری لە نەتەوە-دەوڵەت بۆ کورد ناکات، چونکە بە خولانەوە لە دەوری بازنەی مژوودا ناوی دەهێنێت.

بۆیە لە بەرامبەردا، ئۆجەلان، پێیوایە چارەسەری پرسی کورد پێویستە بە دیموکراتی پێشبخرێت، ئەویش بە پڕؤسەی بە بچووکردنەوە دەوڵەت لە چەند یەکەیەکی خۆجێی خۆی دەبینێتەوە، بەمەش هەم ناسنامەی نەتەوەیی لە دەوڵ دەسەنێتەوە و هەمیش سیمایەکی گەردوونی بە دەوڵەت دەدات، کە جیاوازە و هەمووان لە خۆیدا کۆدەکاتەوە، بە واتایەکی تر دەوڵەت هێزی خۆی لە جیاوازی کۆمەڵگە وەردەگرێت و دیموکراسیش لە ئاستی نەتەوەییدا خۆی نابینێتەوە، بەڵکو دەبێتە دیموکراسییەکی فرەڕەنگ.

لە دواهەمین، بەرهەمی خۆیدا، ئۆجەلان تیشک دەخاتە سەر جێبەجێکردنی ئەنتگراسیۆنی دیموکراتی، کە پێیوایە دەبێتە بنەمایەک بۆ چارەسەری کێشەی کورد و ئەوانی تر لە چوارچێوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تاییبەتیش دەوڵەتی تورکیا.

با بزانین ئەنگراسیۆنی دیموکراتی (پڕۆژەکەی ئۆجەلان) چییە؟

لە دیدی ئۆجەلاندا، نەتەوە-دەوڵەت هۆکاری سەرەکی کێشە بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگەیە، کە خۆی دەبینێتەوە لە قبوڵنەکردنی ناسنامەی ئەوەی تر و سەپاندنی تاک ناسنامەیەک، کە ئەمەش پێچەوانەی سیستمی کۆمەڵایەتی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە فرەڕەنگ و پێکهاتە و کلتوری جیاوازە.

هەر بۆیە ئۆجەلان، بۆ نەهێشتنی کاریگەری نەتەوە-دەوڵەت و زیهنیەتی دەستەڵاتداری ناوەندیەتی، پڕۆژەی یەکخستنی دیموکراتی پێشخستووە، کە خۆی دەبینێتەوە لە یەکخستنی کۆمەڵگە و دەوڵەت لە ڕێگەی دیموکراسی خۆجێی و درووستکردنی نانسمای هاوبەش لەنێوان پێکهاتەکانی دەوڵەتدا بۆ خودی دەوڵەت، واتە وەلانانی تاک ناسنامەیی و هێزی تواندنەوەی ئەوانی ترلەناو یەک ناسنامەدا.

بە گشتی، ئۆجەلان پێیوایە، دەوڵەت هیچ گرفتێکی ئەوتۆی نییە، ئەگەر هاتوو بتوانێ خۆی لە ناسنامەیەکی موعەیەن ببوێرێ و خۆی بکاتە دەوڵەتی هەمووان، چونکە لە بنەمادا دەوڵەت یەکەیەکی پاراستنی بەرژەوەندی هاوبەشی هەموو یەکە بچوکەکانە، ئەمەش لە چوارچێوەی سنوورێکی هاوبەش و یەکخراو لەنێوان هەموو یەکە بچوک و ناسنامە جیاوازەکان.

بۆیە بە کورتی، ئۆجەلان ئەنتگراسیۆنی دیموکراتی وەک چارەسەرێک بۆ کێشەی کورد و گەلانی تر خستووەتە پێش، کە خۆی دەبینێتەوە لە سازاندنی کەشێکی دیموکراتی بۆ هەمووان، بەمەش هیچ نانسنامەیەکی زاڵ نامێنێت و دەوڵەت دەبێتە ئینتمایەک بۆ ئەوانەی بەبێ جیاوزی تێیدا دەژین.

بە واتایەکی تر، ئۆجەلان دەیەوێت، لە ڕیگەی ئەم پڕۆژەیەوە تورک لە کەشکەڵانی فەلەکەوە دابگرێت و کوریش لە چاڵە قوڕی دەوڵەت نەتەوە دەربهێنێت و بیانخاتە ئاستی یەک، کە ئەمەش قورسترین بەشی ئەو پڕۆسەیەیە، کە دەبێت بە یەکێتی یاسایی و سیاسی بەرهەم بهێندرێت، هەر بۆیەشە ئۆجەلان ، بە هەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ پێدراوەکان و ئاستی پێشکەوتن و تێگەیشتنی هەمووان دەکات، تا هەمووان ئامادە دەبن لە خواست و بەرژەوەندییەکانی نەتەوە-دەوڵەت خۆیان دەبوێرن و دێنە سەر ڕێگە ڕەسەنەکە، کە پشتبەستنە بە هێز و تواناکانی ناوخۆی بە هەموو پێکهاتەکانییەوە.

- ئەم نووسینە ئەگەر پێویستی کرد، بە چەند بەشێکی تر، ڕوونکردنەوەی زیاتری لەسەر دەنووسم.