د.پیرۆت محمد امین 

بانکە حکومی و ئەهلییەکان لە عێراق لەڕێگەی دەیان ڕیکلامی ڕۆژانە كاردەكەن بؤ پێدانی قەرز بە فەرمانبەران و هاووڵاتیان   . بۆ نموونە بانکی ڕافیدەین کە سەر بە حكومەتی عێراقیە ڕیکلام بۆ وردەکاریەکانی بەرنامەکانی قەرز دەکات، کە لە قەرزی کەسییەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە قەرز بۆ کڕین و نۆژەنکردنەوە و زیادکردنی یەکەکانی نیشتەجێبوون. خزمەتگوزارییەکانی بانکەکە بریتین لە قەرزی یەکەکانی نیشتەجێبوون تا ١٠٠ ملیۆن دیناری عێراقی بۆ فەرمانبەران و ٥٠ ملیۆن دینار بۆ هاووڵاتیان، كەپێویستی بە کەفیل هەیە. بەڵام دەستبەرداری مەرجی کەفیل دەبێت بۆ ئەو فەرمانبەرانەی کە مووچەکانیان خۆجێیکردنی مووچەی بانکیان هەیە .

لە لیستەکەدا قەرزی بیناسازی بۆ هاووڵاتیان بە بڕی ٥٠ ملیۆن دینار هاتووە لە کاتی پێشکەشکردنی بەڵگەنامەی موڵک و ماڵی بۆ پارچە زەوییەکی نیشتەجێبوون کە لە ٢٠٠ مەتر چوارگۆشە زیاتر نەبێت، یان مۆڵەتی بیناسازی کە تایبەت بە ناوی داواکاری قەرزەوە دەرچووە، بۆ ماوەی دە ساڵ. هەروەها پێشینەی فەرمانبەرانی حکومی لەخۆدەگرێت کە مووچەکانیان لە حسابی بانک دادەنرێت، لەسنووری 25 ملیۆن دینارە، کە بە شێوەی ئەلیکترۆنی لە ڕێگەی لقەکانی بانکەوە جێبەجێ دەکرێت. 

لە ڕووی یاساییەوە بانکە حكومیەكانی عێراق، دامەزراوەی فیدراڵین کە کەوتوونەتە ژێر سیاسەتەکانی بانکی ناوەندی عێراق و بڕیارەکانی حکومەتی فیدراڵی. ئەمەش بەو مانایەیە کە هەموو هاووڵاتیانی عێراقی بە ئەوانەی لە هەرێمی کوردستانیشەوە، مافی خۆیانە بەبێ جیاوازی جوگرافی دەستیان بە خزمەتگوزاریەکانیان بگات. بەڵام ئەم مافە بەهۆی ئاستەنگەكانی پەیوەست بە نەبوونی لقی بانکی کارا  لە هەرێم و لاوازی هەماهەنگی دارایی و نەبوونی ستانداردکردن لە هەندێک ڕێکاری کارگێڕی و ڕێکخراوەیی نێوان بەغدا و هەولێر کۆسپی بۆ دروست دەبێت.

پێنەدانی قەرز بۆ هاووڵاتیانی هەرێم چیتر تەنیا وردەکارییەکی ئیداری نییە کە چاوپۆشی لێ بکرێت بەڵكو بووەتە نیشاندەرێکی ڕوون بۆ کەموکوڕییەکی قووڵتر لە چەمکی دادپەروەری ئابووری. کاتێک هاوڵاتیانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور دەتوانن دەستیان بەو قەرزانە بگات کە دەرگا بەڕووی نیشتەجێبوون و دامەزراندن و سەقامگیریدا دەکاتەوە، لەکاتێکدا هاوڵاتیانی هەرێم لێیان بێبەش دەکرێن، ئەم پەیامە ئەوەندە سیاسییە ئەوەندەی دارایی نییە. ئەوە پیشان دەدات کە هاووڵاتیبوون و مافە ئابوورییەکان کەوتوونەتە ژێر لێکدانەوە نەک یاسا.

لە ڕوانگەی حکومەتی هەرێمەوە دەتوانرێت ئەم ڕێبازە وەک بەشێک لە ستراتیژێک بۆ ڕێکخستنی ئابووری ناوخۆیی وکۆنترۆڵی سیاسی لێکبدرێتەوە کە ئەولەویەت دەدات بە هێشتنەوەی هاووڵاتیان لە سنووری ئابووری ناوخۆیی خۆیاندا. ئەمەش سەقامگیری حکومەت مسۆگەر دەکات و نادڵنیایی بۆ بانکە فیدراڵیەکان دروست دەکات سەبارەت بە گەرەنتی و میکانیزمی کۆکردنەوە و سروشتی مووچە و گرێبەستەکان لەناو هەرێمدا. ئەم نادڵنیاییە دەبێتە هۆی ئەوەی بانکە فیدراڵیەکان خۆیان لە مەترسی بەدوور بگرن، بە شێوەیەکی کاریگەر دەرگاکانی قەرزدان بە هاوڵاتیان دادەخەن پێش ئەوەی بەڕووی حکومەتدا دابخەن.

 دەرئەنجامە ڕاستەوخۆکانی ئەم ڕێبازە کەلێنێک لە نێوان توانای هاوڵاتیان بۆ دەستپێکردنی پڕۆژەکانی خۆیان و ئەو دەرفەتانەی کە لەبەردەستیاندایە دروست دەکات، بەمەش وابەستەیی ئابووری بەهێزتر دەکات.  جگە لەوەش، بەردەوامبوونی ئەم سیاسەتە بێزاری گشتی زیاد دەکات و متمانەی نێوان هاووڵاتیان و دەسەڵات لاواز دەکات، لە هەمان کاتدا  ئەم واقیعە  ڕەنگدانەوەی سنووردارکردنی بەرجەستەیە لەسەر ئازادی دەستپێشخەری ئابووری.

ئامانجی نەگوتراوی ئەم بێبەشکردنی قەرزە دەتوانرێت وەک هەوڵێک بۆ پاراستنی هاوسەنگی هێز لێکبدرێتەوە. هاوڵاتییەکی بەهێزی ئابووری، توانای دروستکردنی ماڵ یان دەستپێکردنی کارێکی سەربەخۆی هەبێت، کەمتر تووشی دەستتێوەردانی  سیاسی دەبێت . بە پێچەوانەوە لاوازبوونی سەربەخۆیی ئابووری کۆمەڵگایەکی لاوازتر بەرهەم دەهێنێت، کە داواکاری مافەکان پەراوێز دەخرێن بۆ خەباتی ڕۆژانە بۆ پەیداكردنی پێداویستییە سەرەتاییەکان. 

لێرەدا هاووڵاتی نابێتە ئەکتەرێکی ئابووری سەربەخۆ، بەڵکو تاکێک دەبێت کە بەستراوەتەوە بە تۆڕە بەدیلەکانی نفوزەوە، یان وابەستەی کەناڵە تەسکەکانی دارایی دەبێت کە تاڕادەیەکی زۆر ملکەچی ڕەچاوکردنی سیاسییە. بەم مانایە، ڕەتکردنەوەی قەرزەکان دەبێتە ئامرازێکی ناڕاستەوخۆ بۆ دووبارە بەرهەمهێنانەوەی دڵسۆزی، نەک لە ڕێگەی ڕازیکردنەوە، بەڵکو لە ڕێگەی پێویستییەوە. 

بەردەوامی ڕەتکردنەوەی قەرزی بانکی بۆ هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان ناکرێت وەک کێشەیەکی ڕێکار یان هەڵەیەکی تەکنیکی کاتی لە کارەکانی بانکەکاندا سەیر بکرێت. بابەتەکە زۆر لەوە زیاترە، دەگاتە ناوەڕۆکی پەیوەندی ئابووری نێوان هەرێم و باقی پارێزگاکانی عێراق. کاتێک پارەدارکردن بەڕووی بەشێکی زۆری دانیشتوواندا دادەخرێت، ئەنجامە ڕاستەوخۆکەی سنووردار نییە بە پووچەڵکردنەوەی خەونی تاکێک بۆ دروستکردنی ماڵێک یان دەستپێکردنی کارێکی بچووک، بەڵکو درێژدەبێتەوە بۆ ئیفلیجکردنی تەواوی سووڕی ئابووری.

حکومەتی فیدراڵی لە بەرپرسیارێتی بێبەری نابێت. هەروەها جێبەجێنەکردنی پرەنسیپی یەکسانی دەرفەتی بانکی بۆ هەموو هاووڵاتیان و بێ هەڵوێستی لە فراوانکردنی خزمەتگوزارییەکانی بانکی فیدراڵی لە هەرێمدا، ڕەنگدانەوەی کەموکوڕییەکی بنەڕەتییە لە بەڕێوەبردنی دارایی نیشتمانیدا. بێبەشکردنی بەشێکی زۆری دانیشتووان لە دەستڕاگەیشتن بە دارایی، تەنیا پرسێکی کارگێڕی نییە، بەڵکو ئاماژەیە بۆ تێگەیشتنێکی شێواوی لە هاووڵاتیبوونی ئابووری.

پرسی نەبوونی بنکەیەکی زانیاری یەکگرتووی قەرزی نیشتمانی. تەنانەت ئەو هاووڵاتیانەی هەرێم کە داهاتی ڕێکوپێکیان هەیە یان کاروباری سەقامگیریان هەیە، مێژوویەکی قەرزی دانپێدانراوی فیدراڵییان نییە. لە سیستەمێکی بانکی تەقلیدی و مەترسی دووردا، ئەم کەمی داتایە دەبێتە زەمینەیەکی بەس بۆ ڕەتکردنەوەی قەرز.

هەروەها ناتوانین فاکتەری ناسەقامگیری مووچە لە هەرێمدا پشتگوێ بخەین. دواکەوتنی پێدانی مووچە یان دابەشکردنی لە ڕێگەی پلانی پاشەکەوتی ئیجباری لە ڕابردوودا وایکردووە بانکەکان پرسیار لە بەردەوامیی داهاتی قەرزوەرگرەکان بکەن، کە مەرجێکی بنەڕەتییە بۆ هەر قەرزێک. بەم شێوەیە خراپ بەڕێوەبردنی دارایی گشتی دەبێتە سزایەکی ڕاستەوخۆ بۆ هاووڵاتی.

دەکرێت بڵێین ئەو تەحەددایانەی کە ڕووبەڕووی هاوڵاتیان دەبنەوە لە هەرێمی كوردستان لە بەدەستهێنانی قەرزی بانکیدا لە چەندین هۆکاری ئابووری و پێکهاتەییەوە سەرچاوە دەگرن، لەوانە بازاڕێکی دارایی لاواز، پێویستی بەرزی بارمتە و فشارەکانی نەختینەیی لەسەر بانکەکان. ئەم هۆکارانە دەستڕاگەیشتن بە دارایی بە شێوەیەکی بەرچاو قورس دەکەن، بە قووڵی تێکەڵ بە ئاراستەی سیاسی هەرێم و پەیوەندییەکانی لەگەڵ کۆمەڵگا و حکومەتی فیدراڵیدا دەبن. 

پسپۆڕی : دارایی گشتی