وەرگێڕانی: هەڵۆ حەسەن

لە هۆڵەکانی مۆزەخانەی شەنگەهای، زیاتر لە 70 هەزار پێشانگا چیرۆکی پیاوێک دەگێڕنەوە — پیاوێک کە لە چین بە “زانای خەڵک” ناسراوە و باوکی دامەزرێنەری بەرنامە بۆشایی و مووشەکییەکانی چینە. ناوی کیان شویسن،بەڵام لە ئەمریکادا، ئەو وڵاتەی کە بۆ یەکەمجار کیان شویسن تێیدا گەشەیسەند، ناوی “کیان” کاڵ بووەتەوە لەگەڵ ئەوەشدا، میراتە زانستیەکەی لە دوو وڵاتدا هەست پێدەکرێت – یەکێکیان زۆر درەنگ لە باوەشی گرت و یەکێکیان زۆر زوو دەربەدەری كرد

لە شەنگەهایەوە بۆ ئەستێرەکان

کیان شویسن لە ساڵی 1911 لە شاری هانگژۆی چین لەدایکبووە و خوێندکارێکی زیرەک و لە زانکۆی “شەنگەهای جیاو تۆنگ” لە بەپلەی یەكەم دەرچووە. سکۆلەرشیپێکی دەگمەنی بەدەستهێنا بۆ خوێندن لە ئەمریکا، لێکۆڵینەوەکانی لە بواری ئایرۆداینامیکدا بە خێرایی سەرنجی ئەمەریكیەكانی ڕاکێشا،هەر لە کالتێک بوو کە کیان بوو بە بەشێک لە گروپێکی بوێری زانای گەنج کە تاقیکردنەوەی موشەکسازی سەرەتایییان کرد. ئەوان ناویان لێنرا “كۆمەڵەی خۆکوژی- لەبەر ئەوەی تاقیکردنەوە تەقینەوەکانیان زۆرجار بە تۆپی ئاگرین و ترس و دڵەڕاوکێ کۆتاییان دەهات، تاقیکردنەوەکانیان بوونە بناغەی تاقیگەی پاڵنەری جێت ، کە تا ئێستاش وەک بەردی بناغەی گەڕان بەدوای بۆشایی ئاسمانی ئەمریکیدا ماوەتەوە،لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا، کیان شویسن پەیوەندی بە “پرۆژەی مانهاتن” کرد، بەشداری کرد لە پەرەپێدانی سیستەمی مووشەکی کە توانای گەیاندنی سەری ئەتۆمی هەبێت. ئەو کار لەسەر مووشەکی کۆرپۆرال کردووە – یەکەم مووشەکی ئەمریکی کە بۆ گەیاندنی ئەتۆمی دیزاین کراوە – و بە یەکێک لە پسپۆڕە پێشەنگەکان دادەنرا لە بواری پاڵنانی فڕۆکە و ڕێنماییکردنی مووشەک،ئەو ئەوەندە گرنگ بوو کە لە ساڵی 1945 لەگەڵ فیزیازانێکی پێشەنگ تیۆدۆر ڤۆن کارمان ڕەوانەی ئەڵمانیای دوای جەنگ کرا بۆ لێکۆڵینەوە لە زانایانی موشەکی نازی، لەنێویاندا وێرنهێر ڤۆن براون. ئامانجی ئەرکەکە: دڵنیابوون لەوەی ئەمریکا لێواری زانستی ئەڵمانیای بە میرات گرتووە،کیان شویسن بە هەموو پێوەرێک کەسایەتییەکی سەرەکی بوو لە سەرهەڵدانی ئەمریکا وەک زلهێزێکی تەکنەلۆژی،بەڵام لەگەڵ شەڕی سارددا دۆخەكە گۆڕا. دوای شۆڕشی پارتی كۆمۆنیستی چین لە ساڵی 1949، کەشوهەوای سیاسی واشنتۆن گومانی لە هەر کەسێک کرد کە پەیوەندی بە چینەوە هەبێت. کیان شویسن سەرەڕای ئەوەی هیچ بەڵگەیەک لەسەر سیخوڕیکردنی بۆ چین نەبوو، بوو بە ئامانج. بە تۆمەتی هاوسۆزی کۆمۆنیستەکان، مۆڵەتی ئەمنی لێسەندرایەوە و خرایە ژێر دەستبەسەری و زیندانیكردنی ماڵەوە،بۆ ماوەی پێنج ساڵ ، یەکێک لە درەوشاوەترین عەقڵەکانی کۆمەڵگەی زانستی ئەمریکا بێدەنگ کرا – بەهرەکانی نەک بەهۆی نەبوونی لێهاتووییەوە، بەڵکو بەهۆی ترس و سیاسەتەوە بەفیڕۆچوو،لە ساڵی 1955 لە ژێر فشارێکی پەرەسەندوو و سەرەڕای ناڕەزایەتی هاوکارەکانی، سەرۆک دوایت ئایزنهاوەر دیپۆرتکردنەوەی کیان شویسنی بۆ چین پەسەند کرد،کیان شویسن لە کاتی گەڕانەوەی بۆ چین سەرکردایەتی چین درکیان بەوە کرد کە چییان دەستکەوتووە: زانایەکی ئاستی جیهانی کە لەلایەن باشترین دامەزراوەکانی ڕۆژئاواوە ڕاهێنراوە،لە ماوەی پانزە ساڵدا، کیان شویسن سەرکردایەتی کرد بۆ ئەوەی یەکەم مانگی دەستکردی خۆی بەناوی “دۆنگ فانگ هۆنگ 1” لە ساڵی 1970 بۆ بۆشایی ئاسمان هەڵبدات، تەواوی نەوەیەکی ئەندازیار و زانای چینی ڕاهێنا. کارەکانی بناغەکانی سیستەمی مووشەکی چینیان دانا — لەوانە ئەوانەی کە دواتر لە جەنگی کەنداوی 1991دا بەکارهێنران، کاتێک هێزەکانی ئەمریکا ڕووبەڕووی ئەو تەکنەلۆژیایە بوونەتەوە کە یارمەتی پەرەپێدانی دا. وە دواترینیان ئەو مووشەكانەی حوسییەکانی یەمەن دژی كەشتیە بازرگانیەكانی ئەمەریكا لە دەریای سوور و ئیسرائیل بەكاریان هێنا،دوای چەند ساڵێک، دان کیمبۆڵ، وەزیری پێشووی هێزی دەریایی ئەمریکا و سەرۆکی کۆمپانیای موشەکی ئایرۆجێت، بە پەشیمانیەوە بیری لە ڕۆیشتنی زۆرەملێی کیان کردەوە ووتی: ئەوە گەمژەترین بڕیار بوو کە ئەمریکا داوویەتی،ئەمڕۆ کە واشنتۆن جارێکی دیکە بیر لە سنووردارکردنی خوێندکاران و زانایانی چینی دەکاتەوە، چیرۆکی کیان بیر ئەمەریكیەكان دێنێتەوە،کیان شویسن یارمەتی دا لە داڕشتنی بەرنامەکانی بۆشایی ئاسمانی دوو زلهێزی جیهانی ئەمەریكا و چین. بەڵام تەنها یەکێکیان وەك پاڵەوانێک هەڵیبژارد.
سەرچاوە:
How China Entered the Space Race
https://www.wired.com/2015/04/how-china-entered-the-space-race/?utm_source=chatgpt.com
The Two Lives of Qian Xuesen
https://www.newyorker.com/news/evan-osnos/the-two-lives-of-qian-xuesen?utm_source=chatgpt.com