ھاوڵاتی

بودجە بناغەی بەڕێوەبردنی هەر حکومەت و وڵاتێکە، بۆیە بنەمایەکی سەرەکییە بۆ رازییکردنی دانیشتوانی هەر وڵاتێک و بەردەوامیی حکومەت، بۆیە کۆماری ئیسلامی ئێران لەئێستادا کەزۆربەی داهاتە نەوتییەکانی لەدەستداوە گیرۆدەی سزا ئابورییەکانی ئەمەریکایە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ بودجە دەکات و هەموو رێگایەک بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی وڵاتەکەی دەگرێتەبەر، ئەگەرچی (40) ساڵە کۆماری ئیسلامی ئێران لەژێر سزای نێودەوڵەتی و ئەمەریکادایە، بەڵام تا ئێستا توانیویەتی بودجەی ساڵانەی خۆی دابین بکات و هەوڵدەدات بەداهاتی نانەوتی وڵاتەکەی لەو سزاو قەیرانانە دەرباز بکات کەوڵاتەکەی پێوەی دەناڵێنێت.

بەپێی سەرچاوەکانی ئێران پێشتر داهاتی ئەو وڵاتە کەزۆربەی لەڕێگەی هەناردەی نەوتەوە بووە گەیشتووەتە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار لەساڵێکدا، بەڵام بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە داهاتی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ هەشت ملیار دۆلار دابەزیوە، ئەندامێکی ژووری بازرگانیی ئێران بڵاویکردووەتەوە کەداهاتی ساڵانەی تاک لەئێران بۆ ئاستی (50) ساڵ پێش ئێستا دابەزیوەو ئابوریی وڵاتەکە بەتەواوەتی بچووک بووەتەوە و دەبێت (20) ساڵ کار بۆ ئەوە بکرێت جارێکی دیکە ئابوریی ئێران و داهاتی تاک بەرز ببێتەوەو بگاتە ئاستێکی گونجاو بەراورد بەوڵاتانی پێشکەوتووی جیهان.     

عەرزو گەزی ئێران

پانتایی خاکی ئێران زیاترە لەیەک ملیۆن و (648) کیلۆمەتری چوارگۆشەیەو ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە (84) ملیۆن کەس و بەدووەم وڵاتی گەورە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرێت و بەپێی ئامارە نێودەوڵەتییەکانی ساڵی (٢٠١١)  لەڕووی داهاتی بەرهەمهێنانی ناوخۆییەوە هاوشێوەی تورکیا بووە کەگەیشتووەتە حەوت هەزار و (260) دۆلاری ساڵانە بۆ هەر کەسێک، سەرچاوەی سەرەکیی بودجە لەکۆماری ئیسلامی ئێراندا نەوت بووە و ماوەی سێ ساڵە بەشێکی بەرچاوی ئەو داهاتە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە نەماوە، بۆیە حکومەت لەڕێگەی کەمکردنەوەی خەرجییەکان و زیادکردنی باج و بەرهەمهێنانی پیشەسازی و هەناردەی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان هەوڵی قەرەبووی کورتهێنانی بودجەو باشکردنی دۆخی دارایی ناوخۆیی دەدات.

پلانی حکومەت بۆ بودجە

حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران و وەزیری دارایی و ئابوری وڵاتەکەی رایانگەیاندووە لەبودجەی ساڵی (2021)دا داهاتی نەوت بەهیچ شێوەیەک بۆ خەرجییەکانی حکومەت بەکارناهێنرێت و تەنانەت ئەگەر ئاستی هەناردەی نەوت و داهاتەکەی بەرزببێتەوە، حکومەت ئەو داهاتە بۆ بەهێزکردنی ژێرخانی پیشەسازی و لەناوبردنی هەژاریی لەئێران بەکاردەهێنێت.

 محەمەد باقر نەوبەخت، سەرۆکی دامەزراوەی بەرنامەو بودجە لەئێران رایگەیاندووە: داهاتی نەوت لەساڵی داهاتوی وڵاتەکەیان بە نۆ ملیارو (500) هەزار دۆلار مەزەندە کراوە، کە بە تمەنی ئێرانی بە (110) هەزار ملیار تمەن خەمڵێنراوەو بەهای هەر دۆلارێک بە (11) هەزار تا (11) هەزار و (500) تمەن خەمڵێنراوەو بەهای فرۆشتنی هەر بەرمیلێک نەوتی ئێران بەنزیکەی (40) دۆلار لەبودجەدا جێگیرکراوە کەپێدەچێت گۆڕانکاریی بەسەردابێت، بەڵام حکومەت توانیویەتی پشتبەستن بەداهاتی نەوت بۆ کەمتر لە (10%) بۆ ساڵی داهاتوو دابەزێنێت واتە تەنها پشت بە (10%)ی داهاتی نەوت بەستراوە.

نەوبەخت وتوویەتی داهاتی حکومەت دەگاتە زیاتر لە (13) ملیار دۆلار کە پێشبینی دەکریت تەنها (11) ملیار دۆلاری بگاتە دەست حکومەت.

نرخی دۆلار کێشەی بودجەی ئێران

لەساڵی (2013) نرخی هەر دۆلارێک بە دوو هەزارو (850) تمەن لەبودجەی حکومەتدا جێگیرکراوەو تاساڵی (2017) نرخی هەر دۆلارێک لە بودجەدا بەبەردەوامی بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە پێنج هەزارو (540) تمەن و لەبودجەی ساڵی (2021)دا بە زیاتر لە (11) هەزار تمەن خەمڵێنراوەو بەوپێیە لەو ماوەیەدا نرخی هەر دۆلارێک زیاتر لە هەشت هەزار تمەن زیادی کردووە، لەکاتێکدا نرخی هەر دۆلارێک لەبازاڕەکانی ئەو وڵاتەدا دەگاتە (25) هەزار تمەن و هەندێک جاریش بۆ زیاتر لە (30)هەزار تمەن بەرزدەبێتەوە کە بەبڕوای شارەزایان ئەمە پیلانێکی حکومەتە بۆ قەرەبووکردنەوەی کورتهێنانی بودجە.

ژمارەیەک پەرلەمانتاری ئێران لەباڵی محافزکار ئاشکرایان کردووە کە لە رەشنووسی بودجەی ساڵی (2021)دا حکومەت بەهای نەوتی بە تمەن روون نەکردووەتەوەو تەنها بەدانانی (...) خۆی لەداهاتی نەوت بە تمەن دزیوەتەوە کەزۆر جێی گومانە.

لەلایەکی دیکەوە حکومەت روونیکردووەتەوە لەبەرئەوەی سیناریۆی ئەوان پێشبینی کراوە بۆ داهاتی نەوت، بۆیە ئاستی پشتبەستن بەداهاتی نەوت (10%) دەبێت و بەهای دۆلاریش بە (11) هەزار تمەن پێشبینیی کراوە.

نەشتەرگەریی بودجەی ئێران

عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندووە دەبێت بودجەی ساڵی داهاتوی وڵاتەکە لەسەر بنەمای جەنگی ئابوریی داڕێژرێت، بەڵام پەرلەمانی ئێران گومانی هەیە کە حکومەت نەیتوانیوە بودجە بەپێی دۆخی قەیرانی دارایی ئێران و لەسەر بنەمای جەنگی ئابوریی دابڕێژێت، بۆیە بەبەردەوامی حکومەت تۆمەتبار دەکرێت بەوەی کە خەرجییەکانی زۆرەو داهاتی کەمەو هاوکات لیژنەی دادوەریی پەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە؛ داهات و خەرجییەکانی حکومەت لەساڵی (2021) ناڕوونە و دەبێت نەشتەرگەریی بۆ بکرێت.

تیمی حکومەت لەپەرلەمان و لیژنەو دەسەتەکانی پەرلەمان لەئێستادا سەرقاڵی تاووتوێکردنی بڕگە و بابەتەکانی بودجەی وڵاتەکەیانن و رۆژانە دەیان هەواڵ لەسەر چاکسازیی لەبودجەی (2021)ی ئێران بڵاودەبێتەوە، بۆیە ئەمەش بەنەشتەرگەریی لەبودجەدا ناودەهێنرێت.

کورتهێنانی موچە و بودجە

موچەی بنەڕەتیی کارمەندان و خانەنشینانی حکومەت لەبودجەی ساڵی داهاتوودا بە رێژەی (25%) بەراورد بەساڵی رابردوو زیادی کردووە و نێوەنجی موچە دەگاتە سێ ملیۆن و (500) هەزار تمەن لەمانگێکدا کە دەکاتە (140)  دۆلار، بەو پێیە باج ئەو کەسانە ناگرێتەوە کە موچەکانیان لە چوار ملیۆن زیاتر نەبێت.

حکومەت رایگەیاندووە کە داهاتی شەش مانگی کۆتایی ساڵی (2020)، (264) هەزار ملیار تمەن بووە کەدەکاتە زیاتر لە (10) ملیار دۆلار و لە بەرامبەردا خەرجییەکانی (267) هەزار ملیار تمەن بووە و نزیکەی سێ هەزار ملیار تمەن (122) ملیۆن دۆلار کورتهێنانی هەبووە، چونکە بەشێکی بەرچاوی داهاتی حکومەت دەڕوات بۆ موچەی کارمەندان و خانەنشینان کەدەگاتە (213)هەزار ملیار تمەن کە بە دۆلار دەکاتە هەشت ملیارو (694) ملیۆن دۆلار.

پێشبینی دەکرێت لەبودجەی ئەمساڵدا ئاستی کورتهێنان بەهۆی بەرزکردنەوەی موچەوە زیاد بکات، چونکە حکومەت بە رێژەی (25%) موچەی زیاد کردووە بەبێ ئەوەی داهاتی زیادی کردبێت کە هەندێک شارەزای ئابوریی پێیانوایە ئەو زیادکردنە بە یارییکردنی حکومەت بەبەرزی و نزمیی بەهای دۆلار قەرەبوو دەکرێتەوە.

بایدن و بودجەی ئێران

ئەگەرچی حکومەت جەختی لەوە کردووەتەوە لەبودجەدا پشت بەداهاتی نەوت نابەستێت، بەڵام مورتەزا بەهرۆزی فەر، پسۆڕو شارەزای بواری وزە وتوویەتی، دەستبەکاربوونی جۆو بایدن وەک سەرۆکی ئەمەریکا سیاسەتی ئەو وڵاتە لەئاستی بەرهەمی ناوخۆیی نەوتی وڵاتەکەی دەگۆڕێت، بایدن جگە لەپەرەپێدان بەپڕۆژەی بەرهەمهێنانی نەوتی لە رێگای کۆمپانیای (شێڵ)ی تایبەت بەنەوتی ئەمەریکا، رێگە نادات ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەوڵاتەکەی بەرزببێتەوەو ئەو پێچەوانەی تێڕوانینی دۆناڵد ترەمپ (50) ساڵ ئەزموونی لەسیاسەتدا هەیەو پرسی پاراستنی ژینگەی وڵاتەکەی بۆ گرنگە، بۆیە بۆ رێگریی لەبەرزکردنی بەهای نەوت بەمەرج رێگە بەفرۆشی نەوتی ئێران دەدات بۆ ئەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی زیاتری ئەمەریکا، زیان لەژینگەکەی نەدات.

ئەو پسپۆڕە ئاماژەی بەوە کردووە: روسیاو سعودیەو عێراق بەهۆی دۆخی ئابورییانەوە پێویستییان بەفرۆشتنی نەوتی زیاتر هەبووەو لە رابردوودا بەشێک لەبۆشایی ئێرانیان لەبواری نەوتدا پڕکردووەتەوە، بەڵام ئێران سوورە لەسەر ئەوەی بەهەر نرخێک بێت ئاستی هەناردە نەوتەکەی بۆ رۆژانە دوو ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوەو رەنگە بۆ ئەو مەبەستە رێککەوتنێک لەچوارچێوەی وڵاتانی هەناردەکانی نەوت(ئۆپیک)دا بکات.

بەهرۆزی فەر جەختی کردووەتەوە ئەگەر نرخی نەوت بۆ (20) دۆلاریش دابەزێت کە لەوکاتەدا سعودیە و عێراق قازانج لەنەوتەکەیان ناکەن، ئێران سوورە لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی هەناردەکردنی نەوت بۆ بازاڕەکانی جیهان، بۆیە حکومەت چاوەڕوانی دەستبەکاربوونی بایدنە بۆ ئەوەی ئاستی داهاتی وڵاتەکەی بەرزبکاتەوە.

لابردنی چوار سفرو زیادکردنی پارەی چاپکراو

رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد) کە رۆژنامەیەکی ئەهلی و ئابورییە لەئێران بڵاویکردووەتەوە چوار سفری سەر دراوە نوێیەکانی تمەن بەبێدەنگی لابراون، چونکە بانکی ناوەندیی ئێران لەدووەم هەنگاوی خۆیدا وێنەی دراوی (10) هەزار تمەنی و  (١٠٠) هەزار تمەنیی چاپی نوێی وڵاتەکەی بڵاوکردووەتە کە چوار سفری بە رەنگی کاڵتر نەخشێنراوەو پێشتریش دراوی چاپی نوێی (50) هەزار تمەنیی و بەهەمان شێوەو بەچوار سفری کاڵتر بڵاوکردەوە، بۆیە ئەمە بە دووەم هەنگاوی بێدەنگی لابردنی چوار سفر لەسەر دراوی ئێران لەقەڵەمدەدرێت کەهاوکات ئاماژەیە بۆ لەدەستانی زیاتری بەهای تمەن.

بانکی ناوەندی ئاماژەی بەوە کردووە مەبەستیان لەکاڵکردنەوەی چوار سفر ئەوەیە کە رای گشتی خەڵک ئامادەبکەن بۆ ئەوەی پێوەری دراوی ئێرانی لە (ریاڵ)ەوە بۆ (تمەن) ئامادەبکەن لەکاتێکدا هەر تمەنێک (١٠) ریاڵەو ئەمە گومانەکانی زیاتر کردووە.

تەنها لەساڵی (2019) بۆ (٢٠٢٠) بەهای تمەنی ئێرانی (137%) دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو بەهای هەر دۆلارێک لە (11) هەزار تمەنەوە گەیشتووەتە نزیکەی (30) هەزار تمەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لەدوو هێندەی بەهاکەیەتی، بۆیە حکومەت بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە ، چاپی دراوی وڵاتەکەی زیاتر کردووە کە بەپێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئاستی دراوی چاپکراوی تمەن لەساڵی (2013) نزیکەی (507) هەزار ملیار تمەن بووە و لەماوەی حەوت ساڵی حکومەتەکەی حەسەن رۆحانی ئەو رێژەیە لەپارەی چاپکراوی تمەن بۆ زیاتر لە (5) هێندە زیادی کردووە، کە ئەمەش هێندەی دیکە بەهای تمەنی دابەزاندووە لەکاتێکدا مەترسیدارترین رێکار بۆ راگرتنی ئابوریی هەر وڵاتێک زیادکردنی دراوی چاپکراوەو راستەوخۆ ئاستی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا بەرزدەکاتەوە.

حکومەت بەهەماهەنگیی لەگەڵ پەرلەمان چوار پلانیان بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە لەئێران گرتووەتەبەر، کەبریتین لە (کەمکردنەوەی خەرجییەکان، زیادکردنی باج، فرۆشی پشکەکانی حکومەت، ئاڵوگۆڕی نەوت لەبەرامبەر کاڵا).

حکومەت و پەرلەمان رێککەوتوون لەبودجەی ساڵی داهاتوودا رێژەی پارەی چاپکراو لەئێران زیاد نەکرێت چونکە گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی دەخوڵقێنێت.

چاپکردنی پارە هەرەس بەئابوریی دەهێنێت

رۆژنامەی (سەدای ئیسلاحات) کە سەر بەئۆرگانی رسمیی حزبی (ئیسلاحات)ی ریفۆرمخوازانە بەناونیشانی (کارەساتی ئابوریی لەئێران بەڕێوەیە) نووسیویەتی: ئاستی چاپکردنی پارە لەئێران مانگانە (4%)و لەساڵێکدا دەگاتە (60%)، کە ئەمە پلانێکی مەترسیداری حکومەت بووە بۆ قەرەبووکردنەوەی کورتهێنانی بودجە، بۆیە هەر ئەمە وایکرد نرخی دۆلار لەبەرامبەر تمەندا بەرزبوونەوەیەکی بەرچاو بەخۆیەوە ببینێت و بەهای هەر دۆلارێک بگاتە (32)هەزار تمەن، ئەگەر حکومەت و پەرلەمان نەتوانن بەزیادکردنی داهات، قەیرانی کورتهێنانی بودجە چارەسەربکەن، بێگومان کارەساتی ئابوریی لەئێران روودەدات و ئابوریی ئەو وڵاتە هەرەسدەهێنێت و لەناودەچێت.

کاڵای نانەوتی فریادڕەس

حکومەت لەڕوونکردنەوەیەکدا رایگەیاندووە بۆ ئەوەی ئاستی بازرگانیی نانەوتی گەشە بکات، دۆلاری بەبەهای چوار هەزارو (٢٠٠) تمەن رادەستی ئەو بازرگان و کۆمپانیایانە کردووە کەتایبەتن بەهەناردەکردن.

بیانوی حکومەت بۆ پێدانی دۆلار بەنرخی چوار هەزارو (٢٠٠) تمەن، ئەوەیە کە توانیویانە بەو پلانە ئاستی قازانجی بەرهەمهێنانی کاڵای نانەوتیی وڵاتەکەیان لە (20) ملیار دۆلارەوە بۆ (40) ملیار دۆلار لەساڵێکدا  بەرزبکەنەوەو قەرەبووی ئەو کورتهێنانە بکەن کە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاو نەفرۆشتنی نەوتەوە رووبەڕووی وڵاتەکەیان بووەتەوە.

بەپێی زانیارییەکان لەساڵی (2018) تا (2020) واتە لە دوو ساڵدا (21) هەزارو (254) بازرگان و کۆمپانیا لەکەرتی هەناردە لەئێران سودمەندبوون لە وەرگرتنی (51) ملیار یۆرۆو لەبەرامبەردا بەبەهای (57) ملیار دۆلار کاڵای وڵاتەکەیان هەناردەکردووەو لەو بڕە پارەیەش کە حکومەت بەنرخی هەر دۆلارێک بەچوار هەزارو (200) تمەن بۆی تەرخان کردوون نزیکەی (35) ملیار یۆرۆیان بۆ خەزێنەی حکومەت گەڕاندووەتەوە.

گەشەی پیشەسازیی بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە

وەزارەتی پیشەسازیی ئێران بڕیاری داوە (210) بەرهەم و کاڵا کە لەدەرەوە هاوردەی ئێران دەکرێت و بەهاکەی دەگاتە (8) ملیار دۆلار لەلایەن دامەزراوە پیشەسازییەکانی وڵاتەکەوە دروستبکرێن و بەرهەمبهێنرێن، لەو چوارچێوەیەدا بڕیاری کاراکردنەوەی دوو هەزارو (200) کارگەو ناوەندی بەرهەمهێنان لەئێران دراوەو تائێستا (760) کارگەو ناوەند چالاک کراوەتەوەو هاوکات بەپێی ئامارەکان ئاستی هەناردەکردنی کاڵای نانەوتی لە شەش مانگی دووەمی ساڵ لەئێران بەڕێژەی (15%) زیادی کردووە.

حکومەت داوای قەرزی وڵاتان دەکاتەوە

پێگەی راگەیاندنی سەرۆک کۆماری ئێران بڵاویکردووەتەوە حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە لەگەڵ تیمی هاوئاهەنگیی دارایی کابینەکەی کۆبووەتەوەو پێداگریی کردووە کە لەزووترین کاتدا هەوڵی گەڕاندنەوەی (40) ملیار دۆلاری وڵاتەکەی بدەن کە (چین بە (20) ملیار دۆلار، هندستان (7)ملیار دۆلار، کۆریای باشور(8.5)ملیار دۆلار، عێراق (4) بۆ (5) ملیار دۆلار، ژاپۆن (1.5) ملیار دۆلار) زۆرترین پارەی ئێران قەرزارن و دەبێت بانکی ناوەندیی و وەزارەتی دەرەوە هەماهەنگیی پێویست بکەن بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانە.

پێگەی رۆحانی روونیکردووەتەوە: رۆژانە بڕی قەرزەکانی عێراق زیاد دەکات، چونکە هەناردەکردنی غازو کارەبای ئێران بۆ ئەو وڵاتە بەردەوامە، بەڵام بەرپرسانی بەغدا بەڵێنیان داوە کەقەرزی وڵاتەکەیان بەسیستمی کاڵا لەبەرامبەر هاوردەکردنی کارەباو غاز لەئێران بدەنەوە.