هاوڵاتى

ئێران دوای ترەمپ رزگاری نابێت

ئێران هیوای لەسەر بایدن هەڵچنیوەو دەیەوێت ئابوری داڕماوی خۆی بائازادکردنی پارە بلۆککراوەکانی کەزیاتر لە (100) ملیار دۆلارە نۆژەن بکاتەوەو لەهەنگاوی یەکەمیشدا دۆلاری (25) هەزار تمەنی بۆ (15) هەزار تمەن دابەزێنێت، بەڵام ئەوەی روونە ئابووری ئەو وڵاتە پێویستی بەزیاتر لە پێنج ساڵ هەیە بۆ ئەوەی هەڵاوسانەکان و ئاستی بێکاری چارەسەر بکات و دواتر دۆلار دابەزێنێت، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کەئێران چیتر هێزو قورسایی رابردووی لەناوچەکەداو بەتایبەت لای وڵاتانی کەنداو نەماوەو ئەمریکا چیتر وەک رابردوو پلانی بۆ کارکردن لەسەر ئەو وڵاتە لەبەرنامەی سیاسی خۆیدا نییە، چونکە دەزانێت ئەو وڵاتەی رۆژانێک دەیویست «شۆڕشەکەی» واتە کۆماری ئیسلامی هەناردە بکات ئێستا لەدابینکردنی سەرەتاییترین پێداویستییەکانی ژیانی خەڵکی وڵاتەکەیدا کێشەی هەیەو بڕستی لێبڕاوە بۆ دەستوەردان و سەپاندنی هەیمەنەکەی.

ئەوەی لەسێ ساڵدا ترەمپ بەئێرانی کردووە نزیکەی (30) ساڵە هیچ سەرۆکێکی کۆشکی سپی بەدەسەڵاتی ئەو وڵاتەی نەکردووە، چونکە لەو ماوەیەدا بەلێشاو زیاتر لەدوو هەزار کۆمپانیاو ناوەندو کەسایەتیی سەر بەکۆماری ئیسلامی سزاداوەو تەنانەت ترەمپ دەیویست بەوەشاندنی گورزی سەربازیی  لەئێران ماوەی مانەوەی لەکۆشکی سپی درێژ بکاتەوە.

چاودێرانی سیاسەتی نێودەوڵەتی پێیانوایە قازانج و بەرژەوەندی ئەمریکا لەدژایەتی ئێراندایە، لەکاتێکدا ئێران هێزی رابردووی بۆ بەرەنگاری ئەو دژایەتییانە نەماوەو ئەو وڵاتە بەمزووانە لەمۆتەکەی سزاکانی ترەمپ رزگاری نابێت.

ترەمپ تەراتێنی بەئێران کرد

ترەمپ لەماوەی سێ ساڵدا (165) جۆر سزای بەسەر زیاتر لە دوو هەزار کۆمپانیاو ناوەندو کەسایەتیی کۆماری ئیسلامی ئێراندا سەپاندووەو  ئەمە بەژمارەیەکی پێوانەیی لەمێژووی نێوان ئەمریکاو ئێران لەقەڵەمدەدرێت.

بەرپرسانی ئێران بەبەردەوامی ئاماژەیان بەوە کردووە کە لە (42) ساڵی هاتنەسەر کاری کۆماری ئیسلامی لەوڵاتەکەیان، ئەمریکاو سەرجەم سەرۆکەکانی دژایەتی ئێرانیان کردووە، لەو ماوەیەشدا حەوت سەرۆکی کۆشکی سپی درێغییان نەکردووە لەدژایەتی کۆمارەکە، بەڵام ئێران توانیویەتی لەسەر پێی خۆی بوەستێیت، لەکاتێکیشدا دانیان بەوەدا ناوە کە دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی پێشووی ئەمریکا توانیویەتی بەسەپاندنی کۆمەڵێک سزا داهاتی ساڵانەی وڵاتەکەیان کەزیاتر بووە لە (100) ملیار دۆلار بۆ کەمتر لە (40) ملیار دۆلار دابەزێنێت و هەناردەی نەوتی ئێران لەزیاتر لەسێ ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانەوە بۆ کەمتر لە (500) هەزار بەرمیل دابەزێنێت و بەهای هەر دۆلارێکی سێ هەزارو (200) تمەنی بۆ (32) هەزار تمەن بەرزبکاتەوەو بووە هۆی خوڵقاندنی زیاترین کورتهێنانی بودجە لەمێژووی کۆماری ئیسلامی ئیران کەتەنانەت لەجەنگی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران رووی نەدابوو، هەر ئەمە وادەکات شارەزایان پێشبینی بکەن بەڕۆیشتنی ترەمپ رەنگە گرەوی بەختی ئێران بەبایدن بکرێتەوە، بەڵام ئاماژەو دەرەنجامی ئەو سزایانەی ترەمپ سەپاندویەتی بۆ ماوەیەکی زۆر سێبەرەکەی لەسەر ئێران لاناچێت و کاریگەرییەکانی لەو وڵاتەدا بەردەوام دەبێت، سەرەڕای ئەوەش تیمەکەی ترەمپ لەدوایین رۆژەکانی کۆتایی خولی سەرۆکایەتی و ئیدارەکەی لەکۆشکی سپی حەوت ناوەندو کۆمپانیای ئێران لەئیمارات و چین و سێ کەسایەتیی دیکەی کۆماری ئیسلامی ئێران سزادا، کەهەندێک میدیاو راگەیاندن بەتوانجەوە دەڵێن ترەمپ لەجیاتی کۆچ و ماڵ گواستنەوە لەکۆشکی سپی، سەرقاڵی سزادانی ئێرانە.

مایک پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریکا رۆژی هەینی (15/1/2021) رایگەیاند: حەوت دامەزراوەو کۆمپانیای دیکەی کۆماری ئیسلامی ئێران لەبواری کەشتیوانی و گواستنەوەو گەیاندن لەلایەن کۆشکی سپییەوە سزادراون.

لەیەکەم کاردانەوەی ئێراندا مەحمود واعزی، بەرپرسی نووسینگەی سەرۆک کۆماری ئێران لەپەیامێکدا لەتویتەر نووسی: ئەو سزا نوێیانەی ئەمریکا زیاتر بۆ نمایشەو دەرخەری مایەپووچبوون و شەڕەنگێزیی دۆناڵد ترەمپە.

بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی هەواڵی (Axios)ی ئەمریکا، ترەمپ دەیەوێت لەماوەی کۆتایی دەسەڵاتەکەیدا لافاوو لێشاوێک لەسزا بەسەر ئێراندا بسەپێنێت بۆ ئەوە جۆو بایدن نەتوانێت بەئاسانی رێککەوتن لەگەڵ ئێران بکات یان بگەڕێتەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمی، چونکە هەڵوەشانەوەی ئەو سزایانە پێویستی بەکاتی زۆرە.

ئاکسیۆس روونیکردووەتەوە ترەمپ لە (10) هەفتەی کۆتایی دەسەڵاتەکەیدا هەر هەفتەیەک سزایەک یان کۆمەڵە سزایەکی نوێی بەسەر ئێراندا سەپاندووە تاگرێی بەختی ئێران بەبایدن نەکرێتەوەو ئەوەی ترەمپ دژی ئێران لە سێ ساڵدا کردوویەتی هیچ سەرۆکێکی ئەمریکا لەماوەی (30) ساڵدا دژی ئێران نەیکردووە.

سەرەڕای ئەمانە پێشبینی دەکرا دۆناڵد ترەمپ بۆ درێژکردنەوەی مانەوەی لەکۆشکی سپی گورزێکی سەربازیی لەئێران بوەشێنێت، چونکە بەپێی یاساو دەستوری ئەمریکا لەکاتی روودانی جەنگ یان دروستبوونی گرژیی و تێکچوونی ئاسایشی نیشتمانی سەرۆک دوای تەواوبوونی خولی یاسایی دەتوانێت لەکۆشکی سپی بمێنێتەوە بەمەبەستی ئیدارەدانی جەنگ یان گەڕانەوەی ئاسایش و سەقامگیریی وڵاتەکەی.

زمانی ئێران گۆڕاوە

عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلای ئێران وەک باڵاترین دەسەڵاتی وڵاتەکەی دوای سەرکەوتنی جۆو بایدن وەک سەرۆکی ئەمەریکا چەند جارێک لەبۆنە و رێوڕەسمە جیاوازەکانی وڵاتەکەیدا وتوویەتی: «گرنگ لابردنی سزاکانە نەوەک گەڕانەوەی ئەمەریکا بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ ئێران» کە ئەمەش ئاماژەیەکی روونە کە سەرکردایەتیی سیاسی و دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی ئێران بەکەمترین پاشگەزبوونەوەی ئەمەریکا لە سزاکانی سەر وڵاتەکەیان رازیین بۆ ئەوەی لەناوخۆدا بتوانن خەڵک لەخۆیان رازی بکەن، چونکە لە رابردودا بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بە پەیام و لێدوانی توند دژی سزاکانی کۆشکی سپی هەڵوێستیان دەدەبڕی و ئەو سزایانەیان بە بێکاریگەر ناودەبرد.

سادق مەلەکی یەکێک لەپسپۆڕان و شارەزایانی سیاسەت لەئێران لەوتارێکیدا بۆ سایتی (دیپلۆماسی ئێرانی) بە ناونیشانی (بەخۆماندا بچینەوە، گۆپاڵ یا گێزەر) نووسیویەتی: چیتر ئێران لە پلانی سەرەکیی سیاسەتی درێژماوە و ستراتیژیی ئەمریکادا نییە، بەڵام لەسۆنگەی ئێرانەوە سەرجەم سزاکان و تێپەڕاندنی دۆخی قەیراناویی ئێستای وڵاتەکە بە ئیرادەی ئەمەریکاوە گرێدراوەتەوە و تێگەیشتن لەم بابەتە بەسە بۆ گۆڕانکاریی لە سیاسەتی کۆماری ئیسلامی ئێران.

مەلەکی ئاماژەی  بەوە کردووە کە ئێران لەسیاسەتدا گەیشتووەتە بنبەستی ناوخۆیی و دەرەوە، نۆشینی ژەهر لەدوای هەشت ساڵ لەجەنگی ئێران و عێراق و ئەنجامی رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و ڵاتانی (5+1)، سیاسەتمەدارانی کۆماری ئیسلامی ئێرانی هۆشیار نەکردووەتەوە بۆ ئەوەی تێبگەن کە «ئێران هەڵگری پەیامی جیهانی نییە و خەڵکەکەشی دەستنیشانکراوی پەروەردگار نییە، بەڵکو بەرپرسان دەبێت هەوڵی دابینکردنی نان و ئاوی خەڵکی خۆیان بدەن و دەست لە خەون و خەیاڵی خاو هەڵگرن و لەئاسمانەوە بگەڕێنەوە بۆسەر زەوی و دان بەشکستی رێبازەکەیاندا بنێن و سیاسەت و ستراتیژی خۆیان لەئاستی گشتییدا بگۆڕن، چونکە ئێمە توانای شکستپێهێنانی ئەمەریکامان نییە و لەگەڵ هاتنی بایدن گێزەرمان پێشکەش کرا، بەڵام بەرپرسان رەتی دەکەنەوە بۆ ئەوەی بیسەلمێنن شارەزای گۆپاڵن.

مەلەکی جەختی لەوە کردووەتەوە کە تائێستا وڵاتەکەی هەنگاوی هەڵەی هاویشتوەو ئەوەش ئەنجامی هەڵە تێگەیشتن بووە لەهاوسەنگی و پێودانگی زاڵ بەسەر جیهانداو لەجیاتی ئەوەی هەڵە سیاسییەکان بەهۆکاری شکست ناوبهێنرێت، ئەمەریکا بەهۆکاری شکست و بنبەستەکان لەقەڵەم دەدرێن و چەند دەیەیەکە کە ئەمەریکا بووەتە بیانو بۆ پەردەپۆشکردنی هەڵەو گەندەڵی لەسیستم و پێکهاتەی کۆمای ئیسلامی ئێراندا.

هاتنی بایدن و هۆکاری بادانەوەی ئێران

لەکاتێکدا رێککەوتنی ئەتۆمی وەک کارتێکی فشارو بەردەوامبوونی دانوستان و گفتوگۆ لەنێوان ئێران و ئەمەریکا دەزانرا، بەڵام لەهەنگاوێکی چاوەڕواننەکراودا لەگەڵ سەرکەوتنی بایدن لەئەمەریکا، ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆم بەپێچەوانەی چاوەڕوانییەکان لەئێران لە(3%) بۆ (20%) زیادی کرد، کەئەمەش ئەنجامی سیاسەتی باڵی محافزکارانی کۆماری ئیسلامی ئیران بوو کە لە رێگەی پەرلەمانەوە بە دوو خاڵی بەپەلە حکومەتی  وڵاتەکەیان ناچارکرد ئاستی پابەندبوون بە رێککەوتنی ئەتۆمیی وڵاتەکەیان کەمبکەنەوەو لەماوەیەکی کورتدا پیتاندنی یۆرانیۆم بەرز بکەنەوە لە کاتێکدا پێشتر بەرپرسانی حکومەت و بەتایبەت حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران رایگەیاندبوو؛ تەنانەت بەبێ بوونی ئەمەریکا هەوڵدەدەن پابەندی رێککەوتنە ئەتۆمییەکە بن.

ئەو پلانە دوو خاڵییەی پەرلەمانی ئێران بووە هۆی ناکۆکیی سەرۆکایەتی پەرلەمان و حکومەت و رۆحانی وتی» با کەسانی شارەزا دەستوەردان لەبەرنامەی ئەتۆمیدا بکەن و هەندێک کەس نەبنە هۆی زیانگەیاندن بە بەرژەوەندییەکانی وڵاتەکە» لەبەرامبەردا محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆکی پەرلەمان وەڵامی رۆحانی دایەوە وتی» ناکرێت زیان و کەموکوڕییەکانی زیاتر لە حەوت ساڵی حکومەت لەئێران بەبیانوی رێککەوتنی ئەتۆمیی پەردەپۆش بکرێت، چونکە ئەو رێککەوتنە هیچ بەرهەمێکی بۆ خەڵکی وڵاتەکە نەبووە و حکومەت ناچارە بە جێبەجێکردنی پلانەکەی پەرلەمان بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆم.

ئەوەی ئاشکرایە لەئێستادا پەرلەمان نوێنەرایەتی باڵی محافزکاری کۆماری ئیسلامی دەکات و لەبەرامبەردا حکومەت و سەرۆکەکەی نوێنەرایەتی باڵی ریفۆرمخواز لەئێران دەکات و بەپێی پێشبینییەکان لە هەڵبژاردنەکانی داهاتووی سەرۆک کۆماریی لەئێران ئاستی بەشداریی خەڵک کەم دەبێت و ئەمەش دەبێتە مایەی سەرکەوتنی کاندیدی محافزکاران و حکومەت لەگەڵ پەرلەمان دەکەوێتە دەست محافزکاران و بەمەش سیستمی حوکمڕانیی کۆماری ئیسلامی بەهەرسێ سەرۆکایەتی پەرلەمان و حکومەت و دادەوەریی دەکەوێتە دەست محافزکاران، بۆیە زیندوکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی لەسەر دەستی محافزکاران ئەگەرێکی زۆر لاواز دەبێت، چونکە ئەو باڵە بەدژایەتی دانوستان لەگەڵ ئەمەریکا ناسراون.

رێککەوتنی ئەتۆمی چەکی دەستی رۆحانی

حەسەن رۆحانی دەیەوێت پێش ئەوەی تەمەنی سەرۆکایەتی و کابینەکەی حکومەتەکەی کۆتایی پێبێت، رێککەوتنی ئەتۆمیی زیندو بکاتەوە و ئەو رێککەوتنە بکاتە بەڵگەیەکی زێڕینی حکومەتەکەی لەمێژووی هەشت ساڵەی وڵاتەکەیداو لەم رێگەیەشدا هەموو هەوڵێک دەدات، چونکە پێش بوونی بەسەرۆک کۆمار، یەکێک بووە لەئەندامانی شاندنی دانوستانکاری ئەتۆمیی لەگەڵ ئەمەریکاو وڵاتانی ئەوروپاو ساڵی (2013) دوای بوونی بە سەرۆک کۆماری ئێران هەوڵەکانی بۆ گەیشتن بە رێککەوتنی ئەتۆمیی چڕتر کردووە و لەساڵی (2015) بە هاتنەئارای رێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) درێژترین و قورسترین رێککەوتنی نێودەوڵەتیی جیهانی بەناوی حکومەتەکەیەوە تۆمار کردو وەک گەورەترین شانازیی مێژووی کۆماری ئیسلامی ئێران لەبواری سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ناوی هێنا، بەڵام ترەمپ هەموو ریسەکانی رۆحانی کردەوە بەخوری و لەساڵی (2017) ئەمریکای لەو رێککەوتنە کشاندەوەو هەر ئەمە بووەهۆی پووچەڵکردنەوەی سەرجەم خاڵ و بڕگەکانی رێککەوتنەکە و تەنانەت وڵاتانی ئەوروپا نەیانتوانی هیچ خاڵ و بڕگەیەکی رێککەوتنەکە بەبێ ئەمریکا جێبەجێ بکەن، بۆیە رێککەوتنەکە لەجیاتی شانازی بووە شەرمەزاریی بۆ رۆحانی و هۆکاری سەرهەڵدانی قەیرانی گەورەی ئابوریی لەو وڵاتە.

رۆحانی لەنوێترین لێدوانیدا رایگەیاندوە پێش ئەوەی کۆتایی بەسەرۆکایەتییەکەی بێت رێککەوتنەکە زیندو دەکاتەوەو مێژوویەکی باش بۆ خۆی و خەڵکی وڵاتەکەی تۆمار دەکات.

بایدن و بودجەی ئێران

بودجەی ساڵی (2021)ی ئێران زیاتر لە (200) ترلیۆن تمەنە کەدەکاتە نزیکەی نۆ ملیار دۆلار، کورتهێنانی هەیە و حکومەت بەتەمایە لەگەڵ دەستبەکاربوونی بایدن ئاستی هەناردەی نەوتی وڵاتەکەی بۆ دوو ملیۆن و (400) هەزار بەرمیلی رۆژانە بەخەمڵاندنی نرخی زیاتر لە (40) دۆلار بەرز بکاتەوە کەشارەزایانی ئابوری ئەو رێژەیە لەهەناردە بەدور دەبینن و رەنگە بایدن بەمزووانە نەتوانێت سزاکانی سەر کەرتی نەوتی ئێران کە لەسەر دەستی ترەمپ سەپێنراوە لاببات.

لەلایەکی دیکەوە حکومەتی رۆحانی بەڵێنی داوە بەزیندوکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی بەهای هەر دۆلارێک لە (25) هەزار تمەنەوە بۆ (15) هەزار تمەن کەمبکاتەوە لەکاتێکدا رۆژنامە و میدیاکانی رەخنەگری حکومەت رایانگەیاندووە قازانجی بەرپرسانی حکومەت و دەسەڵات لە بەرز راگرتنی دۆلاردایە، چونکە لەماوەی رابردوودا سەرەڕای دابەزینی نرخی زێڕو ئاڵتون بە رێژەی (6%) بەڵام نرخی هەر دۆلارێک تەنها (400) تمەن دابەزی کە رێژەیەکی زۆر کەمەو ئەمە دەریدەخات کۆمەڵێک دەستی باڵادەست و شاراوە ریگریی دەکەن لەدابەزاندنی بەهای دۆلار لەئێران.

ئاسۆی ئاسوودەیی بۆ ئێران روون نییە

بەپێی دۆخی سیاسی و ناکۆکی نێوان محافزکاران و ریفۆرمخوازان وەک دوو باڵی سەرەکیی کۆماری ئیسلامی ئێرانن لەناوخۆداو پێگەی ئەو وڵاتە لەئاستی نێودەوڵەتی و کاریگەرییەکانی سزاکانی ترەمپ لەدرێژماوەدا ئاسۆییەکی روون بۆ رزگاربوون لە قەیرانی ئابوریی و سیاسیی بەهاتنەسەرکاری جۆو بایدن وەک سەرۆکی ئەمریکا بەدیناکرێت، چونکە ئەمریکا لەجیاتی سەرقاڵکردنی خۆی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە پلانی ستراتیژیی بۆ رۆژهەڵاتی ئاسیا هەیەو چین وەک نەیاری سەرەکیی خۆی دەبینێت و لەو چوارچێوەیەدا دەیەوێت بەرەنگاری ئەو وڵاتە ببێتەوەو چیتر ئێران لەپلانی ستراتیژیی گەورەی ئەمەریکادا جێی نابێتەوە.