ئایا وڵاتانی جیهان بەفەرمی دان بە حكومەتە نوێیەكەی تالیبان دەنێن ؟

بەھرۆز عزت

3 ساڵ لەمەوپێش

بەھرۆز عزت

دوای بیست ساڵ جارێكی تر تالیبان توانی لەماوەی چەند رۆژێك تەواوی ئەفغانستان كۆنترول بكات,لە15ی ئاب چەكدارانی تالیبان چونە نێو كۆشكی كۆماریی ئەفغانستان و دەستیان بەسەرداگرت،دواتریش تەواوی ئەفغانستانیان كۆنتروڵ كرد.
تا رادەیەك هاتنەوە سەر دەسەڵاتی تالیبان و ڕاكردنی ئەشرف غەنی و شكستی سوپا لەچەند رۆژێك شوكیكی گەورە بوو لەسەر شانوی سیاسەتی نێودەولەتی !

چەندین پرسیار دێنەپێشەوە ئایا هەر خۆی ئەمە دەرفەتێكی سیاسی نەبوو كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە تالیبانی دایەوە دوای بیست ساڵ؟ ئەمە داگیرساندنی چرای سەوز نەبوو بۆ دواتر دانان بە حكومەتە نوێیەكی تالیبان؟ ئایا ئیتر تالیبان گۆڕاوە؟ ئێتر بەشێوەیەکی گشتی ئەرکەکانی ئەمریکا لە جەنگی دژی تیرۆر تەواو بوون،تەواوی گرۆپە تیرۆریستیەکان ڵاوازکران!وە سەردەمێکی نوێ دەست پێ دەکات؟

بیگومان هەر لەگەل هاتنەوەی تالیبان كاردانەوەی جیاواز هەبوو لەنیوان ولاتانی جیهان ئەمە بەرامبەر دانپیانان بە حكومەتە نوێیكەی تالیبانیش بەهەمان شێوە دەبێت.

ئیستا ولاتانی جیهان هەریەكە لەبەردەم ئەو پرسیارەدان كە ئایا حكومەتە نوێیكەی تالیبان وەك حكومەتیكی شەرعی ئەفغانستان دەناسنین (دانی پیا ئەنێن) یاخۆد نا؟لەكاتێكدا پێشتر كە تالیبان حكومرانی ئەفغانستان بوو تەنیا سێ‌ وڵات دانیان نابوو بە حكومرانی تالیبان ئەوانیش(پاكستان ،سعودیە،ئیمارات).

بەڵام لەگەڵ ئەوەی زۆربەی وڵاتە زلهێزە جیهانی و هەرێمیەکان بە ئاشكرا یان دانوستان و گفتۆگۆیان كردوە لەگەڵ سەرانی تالیبان،یاخۆد بە ئاشكرا ئاماژەیان بەوەكردوە كە ئامادەی گفتۆگۆن لەگەڵ تالیبان.
بەڵام پێ‌ ناچێت وڵاتان لە بەفەرمی ناساندنی حكومەتە نوێیەكەی تالیبان پەلە بكەن!بۆیە وەك دیارە چاوەریی ئەوە ئەكەن كە
سیاسەتی تالیبان دوای بیست ساڵ گۆڕانكاری بەسەرداهاتوو یاخۆد نا ؟ تالیبان چ جۆرە ئیماراتیكی ئیسلامی بنیاد دەنێت؟

كەوایە ئیماراتە ئیسلامیەكەی تالیبان لەبەردەم چەندین پرسیار وگرێمانە،ئەگەردایە؟ ئەفغانستان لەژێر حوكمرانی تالیبان دەبێتە وڵاتیكی ئەمن و سەقامگیر ؟ نابێتە كێشە وهەڕەشە بۆ ناوچەكە و تەواوی جیهان؟ دوبارە نابێت ناوەندێک بۆ دروست بوون و بەھێزبوونی گرۆپە جیهادی و تیرۆریستیەكان؟ دوبارە 11ی سێپتیمبەریكی تر ڕوودەدات یان ئەمە کۆتایی پێھات؟ حكومەتەكەی تالیبان مافەكانی مرۆڤ دەپاریزێت ؟دەبێتە جێگەی رەزامەندی گەلی ئەفغانستان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی؟

لەئێستادا جیهان لە پێشوازی حكومەتە نوێیەكەی تالیبانە؟جیهان چوون پێشوازی لە حكومەتە نوێیەكەی تالیبان دەكات؟ لەبارۆدۆخێكی بەم شێوەیە پێ‌ ناچێت هیچ وڵاتێك پەلە بكات.
كەوایە لەگەڵ ئەوەی كە پەلە ناكەن لە دانان بە حكومەتە نوێیەكەی تالیبان،بەڵام زۆربەی وڵاتە كاریگەرەكانی جیهان و ناوچەكە.بەشێك لەوانە بە ئاشكرا دانوستان وگفگۆگۆیان لەگەل تالیبان كردوە،
بەشێكیش بە ئاشكرا ئاماژەیان بەوە داوە كە ئامادەن گفتوگۆ لەگەل تالیبان بكەن .جیا لە گفتگۆ نهێنی و شاراوەكان.

لێرەدا بەكۆرتی ئاماژە بە هەلۆیستی چەند وڵاتێكی زلهێزی نێودەولەتی و هەرێمی دەكەین ,دوای ئەوەی كە تالیبان كۆنترۆلی ئەفغانستانی كرد.

-ئەمریكا: واشنتون ئاشكرای كردوە كە بەجۆریك حكومەتی تالیبان بەڕسمی ئەناسینین كە رێز لەمافی ئافرەتان بگرێت و پەیوەندیەكانیان بەگرۆپە تیرۆریستیەكان كۆتایی پێ‌ بهێنن.
چین:لەكاتی كۆنترۆل كردنی كابول بالیۆزخانەی چین كارەكانی خۆی بەرێوەدبرد،پەیوەندیكی باش هەیە لەنیوان چین وتالیبان .
-یەكێتی ئەوروپاش ئاشكرای كردوە كە پێویستە گفتۆگۆ لەگەڵ تالیبان بكەین لەسەر هەموو شتێك ئەمەش بەو مانایە كە دان بە تالیبان دابنێن ناهێت.
-رۆسیا:یەكێك بۆ لەو وڵاتانی كەلەكاتی كۆنترۆل كردنی كابول بالیۆزخانەكەی كارەكانی بەرێوەدەبرد،ئامادەی خۆی دەربرێوە بۆ گفتۆگۆكرن لەگەڵ تالیبان ،رۆسیا سالانیكە پەیوەندیكی باشی لەگەل تالیبان هەیە،موسكۆ ئاماژەی بەوە داوە كە سەقامگیریی و سەلامەتی ئەفغانستان سەلامەتی ناوچەكەیە.
-بەریتانیا: سەروك وەزیران ئاشكرای كرد دانان بە حكومەتكەی تالیبان وابەستەیە بە پاراستن و رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ.

-كەندا:سەروك وەزیرانی كەندا رایەگەیاند كە كەندا مەبەستی نیە دان بە حكومەتەكەی تالیبان دابنێت.
-توركیا:پێشتر توركیا هەلۆیستی جۆریك بوو بەرامبەر تالیبان،بەڵام دوایی دانوستان و گفتۆگۆكانی واشنتون و تالیبان هەروەها دواتریش كونترۆل كردنی ئەفغانستان لەلایەن تالیبانەوە هەلۆیستی توركیا گۆڕدرا .ئۆردۆگان ئاشكرای كرد كە ئەگەر بەرپرسانی تالیبان لە دەرگامان بدەن دەرگامان كراوەیە.ناتوانێن واقعیەتی تالیبان نادیدەبگرێن.
-پاكستان:ئاشكرایان كردوە كە لەوە پەلە ناكەن،بەڵام تالیبانیان رازی بە دانوستان كردوە.

-كۆماری ئیسلامی ئیران:سەروك كۆمار رئیسی ئاشكرای كردوە كەلەنزیكەوە چاودیری بارودۆخی ئەفغانستان دەكەن بەوردی،دوای جیهێشتنی ئەمریكا ووتی كە ئاشتی بەرقەرار دەبێت.
بۆیە ئەمەش وابەستە دەبێت بەوەی کە تالیبان بەرژەوەندیی و ئەمنیەتی ئیران ناخاتە مەترسی ....
سعودیە:پەیوەندیكی باشی هەبووە لەگەل تالیبان لەڕابردوو،بەڵام لە ئێستادا زۆر شت گۆڕاون،ئایا هەر بەم شێوەیە دەبێت.سعودیەکان ئاماژەیان بەوە كردوە كەدەبێت تالیبان ئەمنیەت و گیان ومالی هاولاتیان بەپارێزیت.
قەتەر:یەكێكە لەو وڵاتانی كە یارمەتیدەری تالیبان بووە،تا كۆنترۆل كردنەوەی ئەفغانستان زۆرێك لە بەرپرسانی تالیبان لە قەتەر بوون.

لەكۆتاییدا لەگەڵ ئەوەی كە تالیبان بانگەشەی گۆڕانكاری و كرانەوەی گەورە دەكات ،بەڵام دەتوانین بلێن كە وڵاتان نایانەوێت پەلەبكەن لە دانان بە حكومەتەكەی تالیبان،یا بەواتایەکی تر ئەم پرسە پەیوەستە بەوەی كە تا چەند تالیبان ئامادەیی كرانەوەیە ،تاچەند دیمركراتیانە ومەدەنیانە هەنگاوە دەنێت،تا چەند رێز لە مافەكانی مرۆڤ ومافی نەتەوەكانی تری ئەفغانستان دەگرێت.
تاچەند دەتوانێت سەقامگێری و ئەمنیەت بۆ ئەفغانستان دابین بكات ،نەبێتە ناوەندێك بۆ بەھێزبوونەوەی گرۆپە تیرۆریستیەكان.بەرژەوەندەیەکانی وڵات زلھێزە نێودەولەتی و ھەرێمیەکان ناخاتە مەترسی.