سازدانی: ئارا ئیبراهیم

توێژەر و رۆژنامەنووسێك كە شارەزای كاروباری عێراقە دەڵێت:» لەشەڕی دوو باڵی سەربازی و لەشەڕی دوو باڵی شیعی كە كامیان نوێنەرایەتی شیعە دەكەن نە كورد نە سوننە ناتوانن شیعەیەك بكەن بەزۆرینە و نوێنەری شیعە».

یاسین تەها، توێژەرو رۆژنامەنووس لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی، دەشڵێت:» كورد دەتوانێت لەسەر بەرنامەیەك رێكبكەوێت بۆ حكومەتی نوێی عێراق كەقابیلی جێبەجێ كردن بێت لەماوەی چوار ساڵی حكومڕانیدا ئەوە نەبێت دروشم و خەیاڵ بێت و نەتوانرێت جێبەجێ بكرێت».

هەروەها ناوبراو ئەوەش دەخاتەڕوو كە مالكی خۆی دەزانێت كە ناتوانێت بگەڕێتەوە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، بەڵام ئەوە وەك وەرەقەی زەخت و بەرزكردنەوەی سەقفی داواكاریەكانیەتی، كاتێك خەڵك دەڵێت سەرۆك وەزیران لەجەماعەتی سەدر بێت ئەویش دەڵێت دەبێت مالكی بێت.

هاوڵاتی: ئەو  لێكەوتانەی لەدوای دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان دروست بووە، بەبڕوای بەڕێزتان هۆكارەكەی چییە؟

یاسین تەها: ئەو لێكەوتانەی دروست بووە دوای دەرئەنجامەكەی هۆكارەكەی چاوەڕوان كراوە لەبەرئەوەی كە خۆی ئەساسەن هەڵبژاردن كراوە بۆ چارەسەركردنی كێشەیەك كە خەڵك داوای كردووە ئەم سیستم و حكومەتە بگۆڕێت، رۆشتوون بۆ هەڵبژاردن كۆمەڵێك هێز كە ناڕازین لەگەڵ كۆمەڵێك هێز كە سەر بەدەسەڵاتن بەشدارییان تێدا كردووە و خاوەنی چەكن.

ئەو ناكۆكیانەی كە هەیە كۆنەو رەگەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زۆر شت، بەڵام لەماوەی رابردوو هەندێ گرفتی دیكە دروستبووە یەكێك لەوانە چەكێكی زۆری بەرەڵا دەست ئەم گروپە شیعیانە كەوتووە لەشەڕی داعش و لەسەرچاوەی جیاجیاوە كە باڵی چەكداری بەهێز هەیە.

دووەم خاڵ ئەوەیە كە عێراق دەوڵەتێكی مەركەزی بەهێزی نییە كە كۆنترۆڵی ئیقاعی ناكۆكییەكان بكات، بۆیە كە دەوڵەت نەبوو گروپی بچووك بچووك هەریەكەی لە بەرژەوەندی خۆی پێ رادەكێشێت.

سێیەم خاڵ ئەوەیە كە دابەشبوونێكی ئاسۆیی و ستونی لەناو كۆمەڵگا شیعییەكاندا هەیە چ لەناو خەڵك چ لەناو حزب و گروپە چەكداریی و هێزەكانیاندا، بێجگە لەمانە سیراعێكی دیكە لەناو شیعەكاندا هەیە كە هێزی دیكە هەیە كەهەندێكیان پێیان دەڵێن هێزی دەوڵەت و نادەوڵەت، هەندێك هێزی دیكەیان بڕوایان بە سنوری دەوڵەتی عێراق نییەو  خۆیان بەبەرەی مقاوەمە ئەزانن و لەسوریا و یەمەن و تاران خۆیان بە تەرەف دەزانن لە هەموو كەیسێكدا و پێیانوایە كە دەبێت عێراق یەكێك بێت لەم جەمسەرە، هێزێكی دیكەش هەیە كە بە رواڵەت بێت یان بە رواڵەتیش نەبێت دروشمی ئەوەی هەڵگرتووە كە پابەندبین بە عێراقەوە.

سیراعێكی دیكەی ژێر پەردەش هەیە كە سیراعی مەرجەعی ئاینی و پیاوە ئاینییەكانە، كۆی ئەمانە وادەكات كە ئەگەرەكانی پێكدادانان لە ئەگەرەكانی پێكهاتن زیاتر بێت بەتایبەت كە دەوڵەتێكی بەهێزمان نییە كە بتوانێت كۆنترۆڵی بكات.

هاوڵاتی: واتا ئەو خۆپیشاندانانەی ئێستا كە لەبەغداو دەوروبەری لەسەر دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان روودەدەن هەمان هۆكاری هەیە؟

یاسین تەها: ئەمە خۆپیشاندان نییەو گردبوونەوەی مووچەخۆرو چەكدارو مونتەسیبەكانی حەشدی شەعبییە بەكامێرا هەیەو رۆژنامەنووس لێیان دەپرسن دەڵێن ئێمە لەحەشداین و ئەرزاق لەوێوە دەهێنین و واجبەكانمان لەسەنگەرەكانەوە گواستۆتەوە بۆ ئێرە.

ئەوە بەكۆبوونەوەو  دروشم و خێمەكانیشیانەوە دیارە كە هێزێكی نیزامی باڵە چەكدارەكانن.

هاوڵاتی: بەڵام لەگەڵ ئەو هۆكارانەی باست كرد، تێبینی گەورەش لەسەر دەرئەنجامەكان هەیە كە لەوڵاتێكی دیكەوە دەنگەكان كۆكراوەتەوە، واتا بەشێك لەوڵاتانی ئیقلیمی و وڵاتانی عەرەبی تەدەخولیان كردووە لەهەڵبژاردنەكاندا بەقازانجی چەند لایەنێك؟

یاسین تەها: كۆمیسیۆن هەڵەی زۆری هەبووە، لەبەرئەوەی ئەم كۆمیسیۆنە هی دادوەرەكان بووە و شارەزایی هونەری تەواویان نییەو لەدادوەران پێكهاتوون، ئەو كۆمسیۆنە یەكەم هەڵبژاردنە بەڕێوەی دەبات.

قازی یاسا جێبەجێ دەكات و زۆر ئاگاداری تەقەنیات و بەرمەجەو قەمەر سناعی و رام و داتا بەیس نییە و بەیاسا كراوە كە بە ئەلیكترۆنی بێت.

لە راگەیاندنی ئەنجامەكاندا، قانون فەرزی كردووە كە دەبێت لەماوەی 24 كاتژمێردا رابگەیەندرێت، ئەم یاسایە هیچ ژێرخانێكی عێراق یارمەتی ئەوە نادات تۆ لە 24 كاتژمێردا ئەنجامەكان رابگەیەنیت كە نە داتا بەیس و تۆڕێكی فراوانی ئینتەرنێت و كاری پێشكەوتووت هەیە، كۆمسیۆن هاتووە لەو 24 كاتژمێرەدا چی دەستكەوتووە رایگەیاندووە، بەڵام خەلەلێكی ئەوە بووە كە جەختی نەكردووەتەوە كە بڵێت ئەمە ئەنجامی بەراییە و لەسەدا ئەوەندەی دەنگەكانە و ئەمە ماویەتی و ئەوە دەرئەنجام نییە.

دوای ئەوەی كە كۆمسیۆنی عێراق دەرئەنجامی دیكەی راگەیاندووە هێز نییە متمانە بكات بەوەی كە لەدەرئەنجامی یەكەم كە راگەیەندراوە بە براوە هەژمار كراوەو دواتر بووە بە كەسێكی دۆڕاو، ئەمە لەهەر وڵاتێكی دیكە بێت درزو كەلێنێك دەهێڵێتەوە بۆ گومان كردن، بەڵام ئەوانەی رەخنەیان هەیە هەتا ئێستا نەیانتوانیوە كە بەڵگە پێشكەش بكەن كە ساختەكاری كراوەو هاردەكە هاك كراوە، هەموو بەڵگەكەیان ئەوەیە كە شڵەژان هەبووە لە راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و لەمامەڵەكردن لەگەڵ دەرئەنجامەكاندا.

ئەو كەسانەی كە یاساكەیان داناوە شارەزایی ئەوەیان نەبووە كە ناتوانن لەماوەی 24 كاتژمێردا دەرئەنجامی 25 یان 10 ملیۆن كەسی بەشداربووی هەڵبژاردنەكان رابگەیەنێت.

هاوڵاتی: پێتانوایە ئەو هێزە شیعیانەی كە بەنزیكی ئێران ناودەبرێن دۆڕاوی هەڵبژاردنن و خەڵك نەیانویستووە و تۆڵەی لێكردوونەتەوە؟

یاسین تەها: ناتوانین بڵێن خەڵك تۆڵەی لێكردوونەتەوە، لە 2018 كە هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی عێراق كرا تازە ئەوان لەشەڕی داعش هاتبوونە دەرەوەو ژمارەیەكی زۆر قوربانیان دابوو تەپ و تۆزی شەریان پێوە بوو و خەڵك وەكو موقەدەس سەیری دەكردن و وەك خەڵك پێان دەوتن كە ئەوانە ناموس پارێزن و خاك پارێزن.

دوای ئەوەی لە 2019 خۆپیشاندانی گەورە لەعێراقدا روویداو 600 كەس كوژراو 20 بۆ 30 هەزار كەس برینداربوون حەشد، ناوی تێكەڵ بوو بەبكوژو خۆپیشاندەران كوژران، حەشد لەم سێ ساڵەی رابردوو دەستیان كردبوو بەبازگە دانان و سەرانە وەرگرتن و مقاوەلات، وەكو چەتەو رێگر ناویان رۆیشتووە ئەكید ئەمە وادەكات كە ناویان وەك ئەو حەشدەی 2018 نەبێت.

هۆكارێكی دیكە بەپێی ئەو داتایانەی لەبەردەستدان هەڵمەتێكی بانگەشەی زۆر خراپیان هەبووە و گوتاری روونیان نەبووە كە وتوویانە بەرەی مقاوەمەین ئەمە ناتوانی تەرجەمەی بكەیت بۆ شەقام و خەڵك تێبگەیەنیت، خراپ مامەڵەیان لەگەڵ سیستمی بازنەكانی هەڵبژاردندا كردووە كاندیدی زۆریان داناوە لەبازنەكاندا و دەنگیان بەفیڕۆ رۆیشتووە، بەپێی دیراسەیەكی بنكۆڵكاری بیست كورسیان بەفیڕۆ داوە بەهۆی ئەوەی كە فەتح لەسێ باڵ پێكهاتووە كە لەهەموو بازنەیەك ئیسراریان كردووە كە هەرسێ باڵەكەیان لەهەموو بازنەكان كاندیدیان هەبێت و رێكنەكەوتوون كە تەنها لەیەك بازنەدا یەك كاندیدیان هەبێت، نزیكەی بیست كورسی فەتح بە فیڕۆ رۆیشتووە، لە بازنەكاندا بە قەدەر یەك كورسی دەنگیان بەفیڕۆ رۆیشتووە بەهۆی زۆری دانانی كاندیدەكانیانەوە، چونكە فەتح لە بەدرو عەسایب و كەتایب و ئەمانە پێكهاتووە رێك نەكەوتوون كە كاندید بەش بكەن و یەك كاندید دابنێن لەیەك بازنەدا لەجیاتی ئەوەی هەرسێ باڵەكە كاندیدیان هەبێت.

لەپەنجا بازنەی شیعیدا كە 150 كورسی تێدا بووە لەهەموو بازنەیەكدا هەموو گروپەكانی ناو فەتح كاندیدیان هەبووە وایانزانیوە ئەوەندە دەنگیان هەیە كە هەموو كاندیدی هەرسێ گروپەكە دەتوانن دەربچن، بەڵام نزیكەی 20 كورسیان بەهۆی زۆی دەنگەوە سووتاوە و دەرنەچووە

هاوڵاتی: ئێستا باس لەئامادەكاری دەكرێت بۆ یەكەم كۆبونەوەی پەرلەمانی عێراق، بۆ خۆت پێشبینیت چۆنە كە سەدر براوەی یەكەم و 73 كورسی هەیە، لەبەرانبەردا مالكی دەڵێت هاوپەیمانێتییەكی دروستكردووەو 75 كورسی كۆكردووەتەوە؟ پێتوایە كە دەبێت ئێران و ئەمریكا لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران رێكبكەون؟

یاسین تەها: ئەم قۆناغەی ئێستا قۆناغی ئینكاری دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنە، دەنگدان تەواو بوو كورسییەكان یەكلاكرانەوەو ئێستا دەیانەوێت بیسەلمێنن كە هێز یەكسان نییە بەكورسی و دەنگدەر، ئێمە دەتوانین شەقام بگرین و هەڕەشەش دەكەن كە دەبێت سەرۆك كۆمار ئەوە بكات كەسەرجەم دەنگەكان بەدەستی بژمێردرێنەوە، ئێستا دەروازەیەكی ناوچەی سەوزیان گرتووەو بڕیارە دەروازەیەكی دیكەش بگرن و وردە وردە دەروازەی دیكە دەگرن ئەمە تەنها بۆ سەلماندنی هێزەو لەئەنجامدا دەبێت چارەسەر بكرێت، چونكە هەڵبژاردن دووبارە ناكرێتەوە، پەرلەمان نییە تا كات بۆ هەڵبژاردنێكی دیكە دیاری بكرێت، پەرلەمانی كۆن هەڵوەشاوەتەوەو پەرلەمانی نوێ دەستبەكار نەبووە، مەحكەمەی ئیتحادی دەسەڵاتی ئەوەی نییە هەڵبژاردن هەڵبوەشێنێتەوە یان دووبارەی بكاتەوە، ئیلان دەبێت ئەم پەرلەمانە كۆببێتەوەو بەكۆی دەنگ خۆی هەڵبوەشێنێتەوەو كاتێكی دیكە بۆ هەڵبژاردن دیاری بكەن، ئەوەش ئەگەرێكی قورس و دوورە و تەحسیل حاسڵە، بۆیە مەخرەجەكەو دەرچەكە ئەوەیە كە حكومەتێكی هاوپشتی دروست بكرێت كە ژمارەی كورسی لە پێكهێنانی حكومەتی عێراقدا لەبەرچاو نەگیرێت بۆ هەندێك لەلایەنەكان وەكو فەتح، لەجیاتی دەنگ و كورسی سیلاحەكەیان بۆ حساب بكرێت، بەڵام موقتەدا سەدر باڵادەستی لەناو پەرلەمان هەر بۆ دەمێنێتەوە بەو ئیعتبارەی كە خاوەنی 73 كورسییە.

هاوڵاتی: بەڵام هەوڵیش هەیە بەرەیەك بەرانبەر سەدر پێكبهێندرێت لەلایەن مالكی و ئەوانەی نزیكن لەئێرانەوە؟

یاسین تەها: هەندێك محاوەلاتیش هەیە كە بەرەیەكی فراوان كە لە 90 كورسی پێكبێت بەرانبەر سەدر دروست بكرێت، ئەوەش دیار نییە و بۆ ئەوەیە تەرازوو و باڵانسی ناو شیعەكان رێكببێتەوە.

مالكی خۆیشی دەزانێت كە ناتوانێت بگەڕێتەوە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، بەڵام ئەوە وەرەقەی زەختەو بەرزكردنەوەی سەقفی داواكاریەكانییەتی، كاتێك خەڵك دەڵێت سەرۆك وەزیران لە جەماعەتی سەدر بێت ئەویش دەڵێت دەبێت مالكی بێت.

لەئەنجامدا سەدر، دەستبەرداری سەرۆك وەزیرانی سەدری ببێت و ئەمیش دەستبەرداری سەرۆك وەزیران ببێت بۆ مالكی.

مالكی كاندیدی بۆ سەرۆك وەزیرانی عێراق هەیە، دەوری مالكی بووە بەوەی كە ئەو لەپشت پەردەوە یارییەكە دەجوڵێنێت، چونكە مالكی ڤیتۆی زۆری لەسەرەو گەڕانەوەی یەكسانە بەكۆمەڵێك لەكێشە لەگەڵ سوننەكان و مەرجەعییەت و كە لەسەردەمی ئەودا موسڵ كەوتووەو لەسەردەمی ئەودا سپایكەر روویداوە و قسە لەسەرئەوە هەیە كە 300 ملیار دۆلار بەفیڕۆ چووە، زۆر قورسە مالكی ببێتەوە بەسەرۆك وەزیران.

هاوڵاتی: وەكو ئەگەرێك باس لەدانانەوەی مستەفا كازمی دەكرێت بۆ سەرۆك وەزیران، وەكو چارەسەرێكی نێو ماڵی شیعەكان؟

یاسین تەها: ئەو كەسەی كە لەسەرۆك وەزیرانی ماوە تەواو بووە لەهەموو كەس زیاتر چانسی هەیە هەتا  ئەو كاتەی بەدیلێكی دیكەی لە كازمی بەهێزتر دێتە پێشەوە.

لەماوەی ئەو 15 مانگەی كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بووە باڵانسێكی زۆری راگرت لەنێوان وڵاتانی دەوروبەری عێراق، زۆر لەمەلەفی دەرەوە سەركەوتوو بووە، لەئاستی ناوخۆیی رەزامەندی نەجەفی هەیە، بەشداری نەكردووە لەهەڵبژاردن و نەبووەتە تەرەف، كۆمەڵێك دەستكەوتی هەیە كە هەڵبژاردنی رێكخستووەو بایەعی بۆ خەڵك چاككردووەو 12 ملیار دۆلاری وەكو پاشەكەوت بۆ عێراق گلداوەتەوە، لەهەمووی گرنگتر ئەوەیە كە كازمی بەتەوافقی شیعی هاتووەو ئێستا ئەو تەوافوقە لەناو شیعەكاندا نییەو دروست نابێتەوە، ئەگەر ئەم تەوافوقە تێكبدرێت پەرتەوازەیی دروست دەكات.

هاوڵاتی: بەرەیەك دەبینرێت كە بەرەی سەدرو حەلبوسی و مەسعود بارزانی، بەڵام دەوترێت كورد پێویستە پرسی سەرۆك وەزیران بەجێبهێڵێت بۆ ماڵی شیعی، بۆچوونتان چییە؟

یاسین تەها: لەناو ماڵی مالكی فوئاد حوسێن كە وەزیری دەرەوەیە لەپشكی پارتی بەشداریكردووە، ئەو خەتە بەو شێوەیە نییە، هیچ كەس لەكوردو سوننەكان ناتوانن بەشداربن لە شەڕی ناوخۆی شیعەكاندا، چونكە مەسەلەكە سیلاحەو سیاسەت نییە، سەدر 60 هەزار چەكداری سەرایە سەلامی هەیەو حەشدی شەعبی 200 هەزار میلاكی حەشدی هەیە بەمەدەنی و سەربازییەوە كە 160 هەزار كەس لەو ژمارەیەی حەشد چەكدارن.

لەشەڕی دوو باڵی سەربازی و لەشەڕی دوو باڵی شیعی كە كامیان نوێنەرایەتی شیعە دەكەن هەر لایەنێك لەو لایەنانە بەدەنگی كوردو سوننە ببێت بەزۆرینەو سەربكەوێت بەبژاردەیەكی شیعی لەقەڵەم نادرێت، نە كورد نە سوننە ناتوانن شیعەیەك بكەن بەزۆرینە و نوێنەری شیعە، بۆیە لە دەرئەنجامدا پێویستە كوردو سوننە چاوەرێ بكەن كە ماڵی شیعە خۆیان دەگەنە دەرچەیەك و روئیایەك بۆ رێككردنەوەی ناكۆكییەكانیان ئەوكات رەنگە كوردو سوننە رۆڵیان هەبێت لەناو كۆمەڵێك كەسایەتی ناو شیعەدا رۆڵیان هەبێت، ئەم كاندیدەمان ئەوەی ئەوی دیكەمان ناوێت یان بەركەوتەی وەزارەتەكان ئەمەمان ئەوێ ئەوەمان ناوی، بەڵام چوارچێوەی گشتییەكە لەناو ماڵی شیعەدا ببڕێتەوە.

هاوڵاتی: كورد چ وەزارەتێك وەربگرێت لەپێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراقدا تا سوودو قازانجی زۆری هەبێت؟

یاسین تەها: ئەوە جەدوایەكی وردی ئەوێت، بەڵام هیچ یەكێك لەو وەزارەتانە ناتوانن ئەگەر بێت و فراكسیۆنێكی یەكدەنگی دەوێت كە پێویستە بەبەرنامەیەكی روون بەشداری حكومەت بكەن، ئێمە ئەزموونمان هەیە كە وشیار زێباری وەزیری دارایی عێراق بووەو نەیتوانی مووچە بنێرێت، هەر وشیار زێباری وەزیری دەرەوە بوو لەسەردەمی مالكیدا، مالكی وتی هەولێر بووەتە پەناگەی تیرۆر نەیتوانی هیچ بڵێت، زۆر شتی دیكە بەسەر وەزیرە كوردەكاندا هاتووەو نەیانتوانیوە هیچ شتێك بكەن.

هاوڵاتی: سەركردایەتی كورد چی بكات بۆ ئەوەی قازانج بەخەڵكی هەرێمی كوردستان بگەیەنێت؟ وەرەقەیەك بداتە حكومەتی داهاتوو كە بەخاڵ داواكارییەكان بەسەقفێكی زەمەنی جێبەجێ بكرێت، یان چی دیكە؟

یاسین تەها: ئێستا شیعەكان ناكۆكن و هەوڵدەدەن رێككبكەون، سوننەكان كە دوو هاوپەیمانێتیان هەبووە بەبەرنامەیەك دەیانەوێت بەشداری داهاتووی حكومەتی عێراق بكەن كەچەند وەزارەتیان دەوێت و چیان دەوێت رێككەوتوون لەسەری یەك دوو سێ چوارو پێنج، مەسەلەی گەڕانەوەی ئاوارەكان و بەردانی ئەوانەی بێسەروشوێنن و تا دواتر...

كوردیش دەتوانێت لەسەر بەرنامەیەك رێكبكەوێت كە قابیلی جێبەجێ كردن بێت لەماوەی چوار ساڵی حوكمڕانی حكومەتی نوێی عێراقدا، ئەوە نەبێت دروشم و خەیاڵ بێت.

ئەو كاتە كورد بكەوێتە گفتوگۆ لەگەڵ ئەو لایەنەی ئۆكەی سەرۆك وەزیرانی وەرگرتووە، ئیتر سەدر بێت یان مالكی.