هاوڵاتى

زیادبوونی بەكارهێنانی نەوتی خاو بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی غاز لەجیهان كە لێكەوتەیەكی ناكۆكییەكانی نێوان ئەمریكاو روسیایە، بووەتە مایەی خێر بۆ ئێران و دور نییە واشنتۆن بۆ دابەزینی نرخی غازو نەوت گڵۆپی سەوز بەتەواوەتی بۆ تاران دابگیرسێنێت.

ئێران دوای روسیا دووەم وڵاتە كە زۆرترین یەدەگی غازی لەجیهاندا هەیەو هاوكات چوارەم وڵاتە كە خاوەنی زۆرترین یەدەگی نەوتە و دەتوانێت كێشە بۆ هەناردەی غازی قەتەریش دروست بكات كەسێیەم وڵاتی جیهانە لە رووی یەدەگی غازەوە.

ئەمریكا بۆ رێگریی لەبەرزبوونەوەی زیاتری نرخی غازو نەوت، دەبێت وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت ناچار بكات لانیكەم سێ ملیۆن بەرمیل نەوت بەئاستی هەناردەی ئێستا زیاد بكەن و تەنها وڵاتێك كە دەمودەست ئەو توانایەی  هەبێت و تینویەتی نەوت و نرخەكەی بشكێنێت ئێرانە، بۆیە واشنتۆن بە لێخۆشبوونی كۆمەڵێك سزای سەردەمی ترەمپ بەرامبەر ئێران ئاماژەی ئەرێنی بۆ تاران ناردووە.

روسیا لەئێستادا 45%ی غازی ئەوروپا دابین دەكات، بۆیە قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان واشنتۆن و مۆسكۆ بەبێ دروستكردنی بەدیلی ئەو بڕە غازە بەواتای شكستی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانیەتی لەبەرامبەر روسیادا ئەژمار دەكرێت.

سەرۆكی ئەمریكا لەماوەی رابردوودا رایگەیاند قەتەر گەورەترین هاوپەیمانی وڵاتەكەیەتی لەدەرەوەی بازنەی وڵاتانی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)، بۆیە روونە واشنتۆن رووی دەمی لەمۆسكۆیە كە قەتەر بەدیلی دابینكردنی غازە بۆ ئەوروپای هاوپەیمانی، بەڵام كێشەیەك هەیە بە ناوی تاران چونكە گەوەرەترین گێڵگەی غازیی جیهان لە نێوان ئێران و قەتەردا هاوبەشە بۆیە بەبێ رێككەوتن لەگەڵ تاران ئاستەمە دەوحە بتوانێت رۆڵی بەدیل بگێڕێت.

ئێران كە سێ ساڵە لەسایەی سزاكانی ئەمریكاوە لەبازاڕەكانی نەوتی جیهان دورخراوەتەوە هیچ شتێك بە ئەندازەی گەڕانەوە بۆ ئەو بازاڕەی كە لانیكەم رۆژانە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوتی بۆ رەوانە دەكرد نابێتە مایەی دڵخۆشیی، بۆیە دەكرێت لەم قۆناغەدا واشنتۆن كۆمەڵێك پاشەكشێ بۆ تاران بكات لەپێناو سەركەوتن بەسەر روسیادا.

ئەمریكا و ئێران، سزا بۆ سووتەمەنی

واشنتۆن لەدوو قۆناغدا قورسترین سزای بەسەركەرتی نەوت و غازی ئێراندا سەپاندووە كەقۆناغی یەكەمی لەنێوان ساڵانی 2013 بۆ 2014 بوو، چونكە لەو سەردەمەدا ئەمریكا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی شێل یان (Shale Boom)ی گەیشتە لوتكەو ئەوەش بەسەردەمی تەقینەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی شێل لەو وڵاتە لەقەڵەم دەدرا.

هەروەها زۆربوونی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەو قۆناغدا وای لەئەمریكا كرد كە لەوڵاتێكی بەكارهێنی نەوتەوە ببێت بەوڵاتێكی گەورەی بەرهەمهێن و هەناردەكار، بەڵام هەر ئەوە بووە هۆی ئەوەی بەهای نەوت لەبەرمیلی 111 دۆلارەوە لەساڵی 2012 بۆ 98 دۆلار لەساڵی 2014 دابەزێت و نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بۆ 43 دۆلار لەساڵی 2016 دابەزێت و تەنانەت لە 2019دا گەیشتە كەمتر لە 25 دۆلار.

دابەزینی نرخی نەوت دوو قازانجی گەورەی بۆ ئەمریكا هەبوو، یەكەم ئەوە دەبووە مایەی فشاری گەورەی ئابوریی بۆ ئێران كە بەبەرچاوترین نەیاری واشنتۆن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرێت، دووەمیش نەوتی ئەمریكا دەبووە بەدیلی ئەو وڵاتانەی كەپێشتر چاوەڕێی نەوتی ئێرانیان لەبازاڕەكانی جیهاندا دەكرد.

قۆناغی دووەم كە واشنتۆن دەستی كردەوە بەسزادانی تاران لەكۆتایی ساڵی 2016و لەو كاتەوەی كە دۆناڵد ترەمپ لەهەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ئەمریكا بەڵێنیدا ئەگەر ببێتە سەرۆكی وڵاتەكەی، كەرتی نەوتی ئێران بكاتە ئامانج و ئاستی هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ بازاڕەكانی چین بگەیەنێتە سفر.

ترەمپ دوای سەركەوتنی لەهەڵبژاردنەكاندا و لەگەڵ بوونی بەسەرۆكی ئەمریكا ژمارەیەك سزای زۆری بەسەر كەرتی نەوتی ئێراندا سەپاندو هەناردەی ئەو وڵاتەی لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیلی رۆژانەوە گەیاندە كەمتر لە 250 هەزار بەرمیلی رۆژانە و ئەوەش بە رەشترین رۆژەكانی نەوتی ئێران لەمێژووی ئەو وڵاتەدا ناودەهێنرێت.

هەنگاوەكەی ترەمپ بووە مایەی خێر بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوتی ئەمریكا، چونكە سەرەڕای ئەوەی نرخی نەوتیش لەو سەردەمەدا زۆر بەرز نەبوو، بەڵام دەرگای بازاڕەكانی جیهان بە رووی نەوتی وڵاتەكەیاندا كردەوە.

لەو دوو قۆناغەدا ئەمریكا لەگەڵ ئەوەی هیچ بڕە نەوتێكی پێچەوانەی رابردووی بۆ وڵاتەكەی هاوردە نەدەكرد، بگرە رۆژانە زیاتر لەدوو ملیۆن بەرمیل نەوتی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكرد بەوەش بۆشایی نەوتی ئێرانی لەبەرژەوەندیی خۆی پڕ كردەوە.

كارتی فشارەكەی ئەمریكا پێچەوانە دەبێتەوە

جۆو بایدن، سەرۆكی ئەمریكا پێشتر بەڵێنی دابوو رێگریی دەكات لەبەرزبوونەوەی نرخی بەنزین و سوتەمەنی و هاوكات وڵاتەكەی دەكاتە بەشێكی گرنگ لە پلانی پاراستنی ژینگەو كەمكردنەوەی ئەو غازانەی كە لەئەنجامی بەكارهێنان و بەرهەمێهنانی نەوت لە وڵاتەكەی دروست دەبن، بۆیە لەئێستادا كە لەلایەك نرخی سوتەمەنی و بەنزین لەوڵاتەكەی بەرز دەبێتەوە و لەلایەكیش ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتەكەی كەمی كردووە ناچارە بۆ جێبەجێكردنەكان ئەو دوو بەڵێنە رێگریی لەبەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەجیهاندا بكات.

بایدن لە چوارچێوەی بەڵێنەكانیدا هێڵی بۆری نەوتی كەنەدا بۆ ئەمریكای راگرت كە بەكیستۆن(Keystone Pipeline) ناو دەهێنرێت، بۆیە كەنەدا لەدژی ئەو بڕیارە داوای 15 ملیار دۆلار قەرەبوو لەئەمریكا دەكاتەوە.

بڕیاربوو لە رێگەی ئەو بۆریەوە رۆژانە (830) هەزار بەرمیل نەوتی كەنەدا بۆ پاڵاوگەكانی ئەمریكا بگوزارێتەوە، ئەوەش كاریگەریی لەسەر كەمبوونەوەی نەوت و سووتەمەنیی لەئەمریكا هەیە.

ئەمریكا بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی پێ كۆنتڕۆڵ ناكرێت؟

ئەمریكا چەند جارێك داوای لە رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت (ئۆپیك) كردووە كە ئاستی هەناردەكردنی نەوت بۆ بازاڕەكانی جیهان بەرزبكەنەوە، بەڵام ئەو وڵاتانە رایانگەیاندووە تەنها دەتوانن 400 هەزار بەرمیل نەوت بەهەناردەی خۆیان زیاد بكەن، چونكە ئەو وڵاتانەش ناكۆكییان هەیە لەسەر ئەوەی بەهۆی زیادكردنی هەناردەوە نرخی نەوت دابەزێت و هاوكات ئێرانیش كە یەكێكە لەئەندامانی سەرەكی ئۆپیك داوای پشكی هەناردەی خۆی دەكات بۆ دوای هەڵوەشاندنەوەی سزاكانی ئەمریكا.

لەلایەكی دیكەوە بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای غاز لەجیهاندا زۆربەی كۆمپانیاو كارگە گەورەكانی وەبەرهێنان پەنایان بۆ نەوت بردووەو لەگەڵ ئەمانەشدا نەمانی رێوشوێنەكانی خۆپارێزیی لەڤایرۆسی كۆرۆنا جارێكی دیكە جوڵەو بەرهەمهێنانی لەوڵاتە گەورەو پیشەسازییەكانی جیهاندا زیاد كردووە، كەئەوانیش خواستیان بۆ بەكارهێنانی نەوت زۆر زیادی كردووە.

لەلایەكی دیكەوە بایدن لەساڵی رابردودا هەموو هەوڵەكانی چڕ كردەوە كە رێگریی لەبەرزبوونەوەی نرخی نەوت بكات، بۆ نموونە ساڵی رابردوو بڕیاریدا لە بەكارهێنانی 50 ملیۆن بەرمیل نەوتی عەمباركراوی وڵاتەكەی كە بەنەوتی ستراتیژی وەسف دەكرێت.

تەنانەت شارەزایان پێیانوایە ئەمریكا زیاتر لەهەموو دەسەڵات و وڵاتێكی دیكە هەوڵی داوە سوود لەسنورداركردنی گەشتەكان بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناو گۆڕدراوەكەی بەناوی ئۆمیكرۆن وەرگرێت، بۆ ئەوەی سەری ساڵی نوێی 2022 بەكارهێنانی سووتەمەنی بەرزنەبێتەوە، ئەو هەنگاوەش لەسەرەتادا بووە هۆی ئەوەی نرخی هەر بەرمیلێك بەنزین نزیكەی 10 دۆلار دابەزین بەخۆیەوە ببینێت، بەڵام دواتر دەركەوت ئۆمیكرۆن بەراورد بۆ گۆڕدراوەكانی دیكەی ڤایرۆسی كۆرۆنا مەترسییەكی ئەوتۆی نییە، بۆیە بەزیادبوونی گەشتەكانی سەری ساڵی نوێ نرخی سووتەمەنی لەئەمریكا بەرز بووەوە.

نرخی نەوت لەو كاتەدا كە بایدن بوو بەسەرۆكی ئەمریكا، كەمتر لە 54 دۆلار بوو، بەڵام نرخی هەر بەرمیلێك نەوت دوای زیاتر لەساڵێك لەماوەی سەرۆكایەتی بایدن گەیشتووەتە زیاتر لە 93 دۆلار، واتە لەو ساڵەدا نرخی نەوت بەڕێژەی 72% بەرزبووەتەوە و ئەوەش كارنامەیەكی باش نییە بۆ ئیدارەكەی.

پێگەی ئۆیل پرایس (oil price) ئاشكرای كردووە؛ بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەبازاڕەكانی جیهاندا نرخی بەنزین و سووتەمەنی لەئەمریكا زۆرترین بەرزبوونەوەی لەماوەی حەوت ساڵی رابردوودا تۆمار كردووە.

بەپێی راپۆرتێكی پێگەكە نێوەندی نرخی هەر چوار لیتر (گاڵۆن)ی بەنزین لەئەمریكا پێشتر دوو دۆلارو 44 سەنت بووە، بەڵام ئێستا نرخی هەر چوار لیتر بەنزین بووەتە زیاترە لەچوار دۆلارو 66 سەنت، بەوەش نرخی بەنزین بۆ نزیكەی دوو هێندە بەرز بووەتەوە.

غازی ئێران و قەتەر فریادڕەسە بۆ ئەمریكا

ئەمریكا لەهەنگاوێكی چاوەڕواننەكراودا كۆمەڵێك سزا لەسەر ئێران لادەبات و پێشبینی دەكرێت قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان مۆسكۆو واشنتۆن لەبەرژەوەندیی تاران بشكێتەوە بەتایبەت كە ئێران یەكێكە لەبەدیلەكانی غازی روسیا بۆ ئەوروپاو وڵاتانی جیهان.

رۆژی هەینی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند؛ ژمارەیەك لێخۆشبوونی بۆ سزاكانی سەر ئێران دەركردوە كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لەساڵی 2018 دوای كشانەوەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی دژی ئێران سەپاندبووی.

ئەمریكا لەهەنگاوێكی چاوەڕواننەكراودا كۆمەڵێك سزا لەسەر ئێران لادەبات و پێشبینی دەكرێت قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان مۆسكۆو واشنتۆن لەبەرژەوەندیی تاران بشكێتەوە بەتایبەت كە ئێران یەكێكە لەبەدیلەكانی غازی روسیا بۆ ئەوروپاو وڵاتانی جیهان

رۆژنامەی نیویۆرك تایمز-ی ئەمریكا لەزاری ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی وڵاتەكە ئاشكرای كردووە واشنتۆن بڕیاریداوە لێخۆشبوون بۆ ئەو روسیاو چین و ژمارەیەك وڵاتی ئەوروپا دەربكات لە پێناو هاوكارییەكانیان بۆ ئەو بەشە لەبەرنامەی ئەتۆمیی ئێران كەمەبەستی سەربازیی لەپشت نییە.

بلینكن راشیگەیاندووە ئەو لێخۆشبوونە هەنگاوێكە بۆ ئەوەی واشنتۆن هانی تاران بدات پابەندی رێككەوتنی ئەتۆمیی ببێت و رێككەوتنەكە بەتەواوەتیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی 5+1 زیندوو بكرێتەوە.

هەنگاوەكەی ئەمریكا بۆ ئەو لێخۆشبوونانە ئاماژەیە؛ بەوەی گرژییەكانی نێوان مۆسكۆو ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا لە پەرەسەندندایە و دوور نییە روسیا ئەو بڕە زۆرە لەغازەكەی كە بۆ ئەوروپای رەوانە دەكات بگرێتەوە، بۆیە ئێران كە دووەم وڵاتە لە رووی یەدەگی غاز لەجیهاندا دەتوانێت بەدیلێكی باش بێت لەبەرامبەر روسیا.

ئەگەرچی وڵاتانی ئەمریكا و ئەوروپا هەر زوو پەنایان بۆ قەتەر برد لەپێناو پەیداكردنی بەدیلێك بۆ غازی روسیا، بەڵام ئێران و قەتەر خاوەنی كێڵگەیەكی هاوبەشی غازن بەناوی -پارسی جنوبی-  لەئێران و گێڵگەی باكور لەقەتەر كە گەوەرەترین گێڵگەی غازییە لەجیهاندا.

یەدەگی غازی گێڵگە هاوبەشەكەی قەتەرو ئێران دەگاتە زیاتر لە 51 ترلیۆن سێجاو لەئێستادا رۆژانە یەك ملیارو 210 ملیۆن مەترسێجا غازی لێدەردەهێنرێت كە 615 ملیۆن مەتری بۆ ئێرانە و 600 ملیۆن مەتریشی بۆ قەتەرە.

تەنانەت ئەگەر وڵاتانی رۆژئاوا غاز لەئێران نەكڕن ئەوا ئەو وڵاتە دەتوانێت بەجموجۆڵە سەربازییەكانی لە كەنداو ببێتە مایەی پەكخستنی پڕۆسەی گواستنەوەی غاز لەوڵاتی قەتەرەوە بۆ وڵاتانی جیهان، چونكە تەنها رێگەی گواستنەوەی غازی قەتەر ئاوەكانی كەنداوە.

ئێران دوای روسیا دووەم وڵاتە كە خاوەنی زیاترین غازەو بەتەنها خاوەنی 17٪ی یەدەگی هەموو غازی جیهان و قەتەر دەكەوێتە ریزبەندی سێیەم وڵات كە خاوەنی 15٪ی یەدەگی غازە لەجیهاندا، بەڵام لە رووی بەرهەمهێنانی غازەوە بەدووەم وڵاتی جیهان ئەژمار دەكرێت، چونكە سزاكانی ئەمریكاو رۆژئاوا لەدژی ئێران لە 42 ساڵی رابردوودا كەرتی نەوت و غازی ئەو وڵاتەی پەكخستووە.

هەڵوەشاندنەوەی بەشێك لەسزاكانی واشنتۆن لەدژی تاران دەتوانێت گڵۆپی سەوز بێت بۆ ئەوروپا و وڵاتانی هاوپەیمانی كە لەجیاتی غازی روسیا روو لەقەتەرو دواتریش لەئێران بكەن بۆ دابینكردنی غاز، ئەوەش دەتوانێت ئێران لەلێواری هەڵدێر رزگار بكات و باری قورسی قەیرانە ئابورییەكانی سەرشانی سوك ببێت ئاهێك بەبەری ئەو وڵاتەو هاوڵاتیانیدا بێتەوە.

گرژییەكانی نێوان روسیاو ئەمریكاو وڵاتانی ئەوروپا لەپەرەسەندندایە و دورنییە مۆسكۆ ئەو بڕە زۆرە لەغازەكەی بۆ ئەوروپای رەوانە دەكات بگرێتەوە، بۆیە ئێران كە دووەم وڵاتە لە رووی یەدەگی غاز لەجیهاندا دەتوانێت بەدیلێكی باش بێت لەبەرامبەر روسیادا