سازكردنی: هیوا ناسیح

نووسەرو دۆستێكی كورد كە نزیكەی 30 جار سەردانی هەرێمی كوردستان و رۆژئاڤای كوردستان و رۆژهەڵات و باكوری كردووە دەڵێت:» كورد ئەمرۆ لەعێراق و سوریادا مافە كەلتورییەكانیان  بەدەستهێناوە. بەڵام لەڕووی سیاسییەوە كەوتۆتە سەر ئەوەی، ئایا لەوێ دەستەڵاتی ئۆتۆنۆمی ئەو دوو جێگایە لەداهاتوودا بەئاڕاستەی دیموكراتییەت گەشە دەكات یان بەرەو پێشبڕكێی ناڕەواو حوكمڕانیی دیكتاتۆرییەتی حزبی دەچێت».

تۆماس شمیدینگەر، نووسەرو دۆستی كورد لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:» هەرگیز لەو باوەڕەدا نە‌بووم، كە رۆژێك بەغدا ئازادی رۆژنامەگەریی زیاتر تێدا بێت لەكوردستان، بەڵام گەر مرۆڤ راشكاو بێت، دەبێت گەواهی ئەمە بدات، كە ئێستا وایە!».
هاوڵاتی: با پێشەكی تۆماس شمیدینگەر لەزمانی خۆیەوە بناسین، تۆماس كێیە؟
تۆماس: خەڵكی شارۆچكەیەكی رۆژئاوای نەمسام و لەوێ گەورە بووم، لەخوێندنی بڕوانامەی دووەمی زانكۆمدا بەشی زانستی سیاسی و كۆمەڵ و كەلتورناسیم خوێند، لەوێدا خۆم بۆ بابەتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست تەرخانكرد، نەك تەنها كوردستان. كاتێك كە هەرزەكار بووم  زۆر لەگەڵ گروپە سیاسییە چەپەكاندا چالاك بووم. ئەمڕۆ خەریكی نووسینم، بەڵام دیارە تەنها چاودێرێكی رووت نیم، بەڵكو وەك كەسێكی زانستكاری سیاسی ماومەتەوە. لەكاتی خوێندنی زانستی سیاسیمدا كارم لەسەر زۆر بابەت كردووە وەك كوردستان، سوریا، عێراق، سودان و باشوری خۆرهەڵاتی ئە‌وروپا هەروەها بابەتی كۆچبەران و پەیوەندی ئاین و دەوڵەت.
زانستی‌ سیاسییم لەگەڵ كۆمەڵ و كەلتورناسی كۆكردۆتەوە. داشنانیشم لەماڵەوە بەڵكو دەچمە گۆڕەپانەكەو لەنزیكەوە خەڵك و كە‌لتورو رەوشی ژیانییان دەناسم و ئەمە خۆشیم دەداتێ، كاتێك سەردانی ئەو شوێنانە دەكەم تەنانەت لەكاتی قەیرانە سەختەكانیشدا.
هاوڵاتی: وەك دەزانرێت بەڕێزت پەیوەندییەكی باشت لەگەڵ كورددا هەیەو گرنگی زۆریش بە كێشەكەیان دەدەیت، دەكرێت بزانین ئەمە لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە؟ ئەم پەیوەندی و ناسینە چۆن گەشەی كردووە؟
تۆماس: كاتێك گەنج بووم كوڕان و كچانی كوردم لەو ناوچەیەی خۆم و لەشاری فۆراڵبێرگ ناسین، كە وەك كۆچبەر لەوێ بوون و دەژیان. باوەڕەكەم تەمەنم شانزە حەڤدە ساڵێك دەبوو، كاتێك بۆ یەكەمجار ئامادەی كۆنسێرتێك بووم هی شڤان پەروەر، دواتر حەزم بۆ كەلتور و موزیكی كوردی جوڵا.
واتە پێش ئەوەی بچمە زانكۆ تێكەڵێم لەگەڵ كورداندا هەبوو. یەكەمجار سەردانی كوردستانم كرد ساڵی ١٩٩٩ بوو خوێندكاری زانكۆ بووم، كاتێك لەگەڵ كچێكی هاوڕێمدا سەفەرێكی درێژمان كرد بۆ ڕۆژئاڤا و سوریا، ماوەیەك لە قامیشلۆو حەسەكە بووین، لەوێوە چووینە نوسەیبین. لەساڵی ٢٠٠٤ەوە بەبەردەوامی سەردانی باشوری كوردستان (بەشی عێراق) د‌ەكەم، ساڵی ٢٠٠٧ بۆ یەكەمجار لەڕۆژهەڵات (ئێران) بووم. لە‌گەڵ كاتدا فێری عەرەبی و توركی و هەندێك كوردیش بووم. ئەمڕۆ پەیوەندی فەرمی و كەسییم بەخەڵكی كوردەوە لە هە‌موو ناوچەكان هەیە، بەجۆرێك من لەوێ هەست دەكەم وڵاتی خۆمە.
هاوڵاتی: دەتوانین بزانین چەند جار سەردانی كوردستانت كردووە؟ و چەند كتێبت لەسە‌ر كوردەكان نووسیوە؟  ئایا هیچ لە كتێبەكانت بۆ زمانی كوردی وەرگێڕراون؟
تۆماس: چەند جار بەتەواوی بیرم نییە، بەڵام بەمەزەنە، گەر هەموو پارچەكانی كوردستان حساب بكەین، نزیكی سی جار لەوێ بوومە، جا سەفەرە‌كانم هەبوون بۆ چەند مانگێك یا كورت بوون بۆ چەند رۆژێك، بۆ نموونە كاتێك بۆ كۆنفرانس یان سیمینارێك داوەت كراوم. بەگشتی خۆم سێ كتێبم لەسەر كورد نووسیوە، كە گێڕانە‌وەیە چیم بینیوە لەوێ، یەكێكیان لەسەر رۆژئاڤایە، یەكێكی تر لەسەر عەفرینە و دانەیەكی تریان لەسەر شەنگالە. جگە لەمە دوو كتێبی ترم بە هاوبەشی لەسەر كوردستان چاپكردوە. ژمارەیەكی زۆر وتاری زانستی و رۆژنامە‌وانیم نووسیوە. لە ساڵی ٢٠١٣وە بەردەوام و ساڵانە لەگەڵ هاوڕێكانمدا (كتێبی ساڵانەی ڤییەننا بۆ لێكۆڵینەوەی كوردی) بڵاودەكەینەوە، كە لێكۆڵینەوەی‌ بە زمانی ئەڵمانی و ئینگلیزی لەسەر كوردستان تێدایە. دوو كتێبەكەی خۆم بۆ زۆر زمانی تر و‌ەرگێڕراون وەك ئینگلیزی، عەرەبی، توركی و كوردی، تەنها ئەو كتێبەشم كە لەسە‌ر عەفرین نووسیومە بە دیالێكتی سۆرانی وەرگێڕراوە و ساڵی ٢٠٢٠ لەئێران بڵاوكراوەتەوە. 
هاوڵاتی: لە كەیەوە تۆ گرنگی بە ململانێكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەدەیت؟ بۆچی ئەو كێشانەی خۆرهەڵاتی ناڤین لای تۆ گرنگن؟
تۆماس: زەمەنێكی دیاریكراو نییە، كە من لەو كاتەوە گرنگیم پێ دابێت، هەرچۆنێك بێت لەگەنجییەوە ئەو ناوچەیە سەرنجیان راكێشاوم. من لەگەڵیدا گەورە بووم، كاتێك سەروەختی خوێندنەكەم بوو، بۆ من گرنگ بوو كۆرسێكی خوێندنی عەرەبیم لە قاهیرە بوو، كاتێك ساڵی ١٩٩٨ تەواوی وەرزێكی خوێندن لەوێ بووم. كۆرسێكی خوێندنی توركیم لە ئەستەنبول بوو، كاتی نووسینی پڕۆژەی دەرچوونم لە سودان بووم، پاشان ئەو هەموو یەكتربینینە زۆرەم لەگەڵ خەڵكیدا لەناوچەكە و دوور لەئەوروپا.
هاوڵاتی: وەك تۆ دەزانی، كە توركیا لەساڵانی رابردوودا زۆرجار پەلاماری ناوچەی خۆبەڕێوبەریی رۆژئاڤای داوە لە باكور و رۆژهەڵاتی سوریا، هەروەها چەندان شاریشی وەك عەفرین دوای بەرگرییەكی سەخت داگیركردووە، بە بۆچوونی تۆ بۆچی توركیا وا دەكات؟ كۆنكریت بڵێین توركیا چی لەكوردەكانی ئەوێ دەوێت؟
تۆماس: دەستەڵاتدارانی ئێستای توركیا هەر خۆبەڕێوەبەرێتییەكی كوردەكان بەهەڕەشە بۆ سەر خۆیان دەبینن، بەتایبەت كە ناوچەكە لەژێر دەستی پارتێكی دەستەخوشكی پارتی كرێكاراندا بێت، ئەمەش نەك بەو مانایەی كە ناوچەی ئۆتۆنۆمی باكورو رۆژهەلاتی سوریا هەڕە‌شەی سەربازی لەسەر توركیا دروست كردبێت.
هێزی باش پڕچەكنەكراوی یەپەگە هەرگیز هەڕەشەیەكی سەربازیی نابێت بۆ دەوڵەتێكی ئەندامی ناتۆی پڕچەككراوی وەك توركیا. بەڵكو مەسەلەكە كاریگەریی ئەو نموونە باڵایەی دەستەڵاتی كوردییە كە لەسەر سنوری توركیا دەتوانێت هە‌یبێت، كە بەبیروباوەڕێكی پێشكەوتوخوازیی سیكولاریی پەیوەست بێت. 
دیارە ئەمەش تەنها پەیوەندی بەپارتی كرێكارانەوە نییە. ئە‌نقەرە ساڵی ١٩٩١ كوردستانی عێراقیشی وەك هەڕ‌ەشە بۆ سەر خۆی دەبینی، بەڵام بەپێی كات كردی بەناوچەیەكی ئابوری و بازاڕێكی كاڵا بۆ خۆی، بەتایبەت لەگەڵ پارتی دیموكراتدا. ئەمەش مانای ئەوە نییە كە توركیا رێز لە سنوری عێراق دەگرێت، خۆ هەرچەند رۆژێك لەمەوبەر بوو هێزی ئاسمانی توركیا ناوچەكانی شەنگالی بەچڕی بۆمباباران كرد. خۆ ئەوێ بەشێك نییە لەهەرێمی كوردستان و نزیكیش نییە لەسنوری توركیاوە. ئەو بیانوانەی كە توركیاش دەیهێنێتەوە ناتوانێت ببنە پاساوی هێرشەكانی. 
هاوڵاتی: تۆ ئەو پەیوەندییەی نێوان توركیا، بەتایبەت ئەردۆغان و پارتەكە‌ی واتە ئەكەپە لەگەڵ داعشدا چۆن دەبینی؟ دەكرێت ئەو پەیوەندیە چۆن هەڵدەسەنگێنی یان چ ناوێكی لێ بنێین؟
تۆماس: زنجیرە‌یەك نیشانە‌ هەن، كەوا ئاماژەن بۆ هاوكاری و هەمئاهەنگی نێوان دەوڵەتی قوڵی توركیا لەگەڵ داعشدا، بەڵام سروشتی هەمئاهەنگییەكە بەنهێنی هێڵراوەتەوە، چیش بە تەواوی روودەدات لەو نێوانەدا، مرۆڤ تەنها كاتێك دەیزانێت، كە گۆڕانكاری لەڕژێمی توركیادا رووبدات. ‌بەڵام ئەوەی مرۆڤ بەدڵنیاییەوە دەتوانێت بیڵێت، ئەوە‌یە كە داعش سود لەوە دەبینێت، كە توركیا دژی هێزەكانی هەسەدە دەجەنگێت، كە ئەمە واتا هەردوو توركیاو داعش پێكەوە دوژمنی هاوبەشی هەسەدەن. ئەمە بۆ نموونە لەم دواییەشدا نیشانیدا، كاتێك هێزەكانی هەسەدە خەریكی شەڕ بوون دژی هێرشی سەر زیندانی حەسەكە لەگەڵ داعش، كەچی توركیا لەولاوە بە درۆن هێرشی دەكردە سەر هێزەكانی هەسەدە، ئەمە بەهەر جۆرێك بێت، بریتییە لە هاوكاریكردن بۆ داعش.
هاوڵاتی: و‌ەك چاودێرێكی ململانێكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و زانستكارێكی رامیاریی ئایا چۆن كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەتوانێت كوردەكانی سوریا لەهێرشی توركیا بپارێزێت؟
تۆماس: ئەمە پرسیاری دەتوانێت نییە، بەڵكو مەسەلە ویستی سیاسییە. بوونی هێزەكانی ئەمریكا لە باكورو رۆژهەڵاتی سوریا بە‌شێكی بۆ پاراستنی كوردەكانە. بەڵام ئەوە بوو بینیمان چی روویدا، كاتێك سەرۆكێكی ئەمریكای كەم هەست بەبەرپرسیاریكەری وەك ترەمپ هێزەكانی لە پڕدا كشانەوە و ناوچەكەی بۆ هێرشكردنە سەر بەجێهێشت.
لەئۆكتۆبەری ٢٠١٩ بەڕوونی دەركەوت، كە چەند دۆخێكی نالەباری خوڵقاند، دیارە بایدن وەك ترەمپ نییە، بەڵام هیچ كەس گرەنتی ناكات، كە جارێكی تر ترەمپ ناگەڕێتەوە سەرۆكایەتی ئەمریكا. ئەوروپا ناوچەكەی پشتگوێ خستووە، ئەڵمانیاش وەك كاریگەرترین هێزی یەكێتی ئەوروپا بەداخەوە وەك نەریتێك زۆر نزیكە لە توركیا.
لەكابینەی نوێی حكومەتی ئەڵمانیا‌ش، كە هاوپەیمانێتی نێوان سەوزەكان و لیبراڵەكانە، وا رانابینم كە هیچ گۆڕانكارییەك بكات لە هەڵوێستیدا بەرامبەر بە‌توركیا. 
روسیاش بەرئەنجامی سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ لەسوریادا كاریگەرییەكەی زۆر زیادی كرد. ئێمە بمانەوێت یان نا، متمانەی پێ ناكرێت، ئەوە بوو روسیا ساڵی ٢٠١٨ عەفرینی بۆ هێرشكردنە سەر جێهێشت. بۆیە ناكرێت كوردەكان لەوێ پشت بەهێزی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی خۆیان ببەستن و رەوشەكەیان تا كاتێكی نادیار جارێ نالەبارە.
هاوڵاتی: راتان لەسەر بزوتنەوەی ئازادیخوازی كوردەكان لەباكوری كوردستان (توركیا) چییە؟ رەوشەكە بەرەو كوێ دەڕوات؟ پێتان وایە لە داهاتوویەكی نزیكدا لەژێر فشاری نێودەوڵەتیدا ئۆجەلان ئازاد دەكرێت؟
تۆماس: بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی قەیرانی ئابوری و سیاسیی لەتوركیادا سەختە بۆ كەسێك پێشبینی ئەوە بكات، كە لەداهاتوودا چی لەوێ دەگوزەرێت. وە‌ك خۆم لام وایە، كە حكومەتی ئاكەپە ناتوانێت ماوە‌یە‌كی درێژتر بمێنێتەوە، بەڵام خۆ ئەمە‌ش بەمانای ئەوە نییە، كە ئۆتۆماتیكی ئەو حكومەتەی دواتر دە‌ستەڵات دەگرێتە دەست زیاتر دۆستی كورد دەبێت، لەمانەی تائێستا هەبوونە. هیچ دووریش نابینرێت، كە ئەردۆغان تەواوی وڵات بخاتە شەڕێكی ناوخۆوە، ئەگەر ملی نەدا بەوەی بڕوات.
بارودۆخی توركیا زۆر لەوە ناجێگیرترە كە دەیبینین. ئەگەری ئازادكردنێكی عەبدوڵا ئۆجەلان لە داهاتوویەكی نزیكدا ‌كەمە. لەتوركیادا كۆدەنگییەك هەیە لەلایەن تەواوی پارتەكانەوە لە ناسیۆنالیستەكانەوە وەك مە‌هەپە، ئینجا ئیی پارتی و ئەكە‌پە و تا دەگاتە جەهەپە، كەوا ئۆجەلان سەرۆكێكی تیرۆریستە و دەبێت تا لەژیاندا ماوە لە زینداندا بێت. بەڵام دەكرێت ئازادكردنی ناوبراو لە چوارچێوەی چارەسەرێكی كێشەی كورد لەو وڵاتەداو وەك بەرئەنجامێكی ئەو رووداوە ببینرێت، دیارە ئەمە بەدڵنیاییە‌وە لەژێر فشاری دەرەوە روونادات.
هاوڵاتی: تۆ زۆرجار سەردانی باشوری كوردستانت كردووە، بە گشتی دۆخی ئەوێ چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟ 
تۆماس: بەداخەوە هێشتا كاریگەریی ئەو قەیرانە ئابورییە گەورەیە تەواو نەبووە، كە ساڵی ٢٠١٤ لەئەنجامی فراوانبوونی (دەوڵەتی ئیسلامی) ناوچەی كوردنشینەكەشی گرتەوە. لەڕووی سیاسییەوە هێشتا حكومەت پاش یەكگرتنەوەی فەرمیی دوو ئیدارەكەش ناكۆك و ناتەبایە. كێشەی نێوان پارتی دیموكرات و پارتی كرێكاران، هێرشی جاربەجارو داگیركاری ناوچە سنورییەكانی ئەوێ لەلایەن توركیاوە هەیە. بەنیگەرانییەوە چاودێری دەكەم، كە سەرەڕای لێدوانی بەردەوام بۆ نەهێشتن و كەمكردنەوەی، كەچی گەندەڵی و واستەكاری هەر زۆرتر دەبێت،  ناوچەكەش لەوە دوورتر دەكەوێتەوە، تا وە‌ك نموونەیەكی دیموكراتی لەخۆرهەڵاتی ناڤیندا ببینرێت، كە هەوڵی بۆ دەدرا وای لێ بێت. ئەم جۆرە لەخراپ حوكمڕانیكردن، كە بەداخەوە وەك نەریتێكی سیاسی لای سەرجەم پارتەكان بوونی هەیە. لە‌و كاتەوە كەساڵی ٢٠١٩ مەسرور بارزانی بووەتە سەرۆكوەزیران و دە‌ستەڵاتی لەئامۆزاكەیەوە وەرگرت، بەداخەوە زیاتر دەردەكەوێت.‌ دوا رووداو كۆچی هەزاران گەنجانی كورد بوو بەرەو روسیای سپی لەبەهاری ٢٠٢١، كە دەبوو ئەمە زەنگێكی ئاگاداركردنەوە بێت بۆ هەولێر، كە گەر بێت و بەزوویی چاكسازیی ریشەیی بە ئاڕاستەی دیموكراتی و دەوڵەتی یاسا نەكرێت، لای كەمی سنورداركردنی گەندەڵی، ئەوا گەنجەكانی ئەوێ سەری خۆیان هەڵدەگرن.
هاوڵاتی: لەساڵانی رابردوودا و لەباشوردا زیاتر لەسەد چالاكوان و رۆژنامەنووس دەسگیركراون، هەندێك لەوان برانە پێش دادگاو بڕیاری ساڵەها زیندانییان درا، لەنێو ئەوانەدا: شێروان شێروانی، گوهدار زێباری، هەریوان عیسا، ئەیاز كەرە‌م و شڤان سەعید هەریەكەو پاش دادگاییكردنێكی نادادپە‌روەرانە لەهەولێر بەشەش ساڵ حوكمی زیندانییان درا. ئەمە چۆن دەبینی؟
تۆماس: لەوەڵامی پێشترمدا باسی گەشەی ئەو جۆرە حوكمڕانییەم كرد، راوەدوونانی رۆژنامەنووسان بەشێكە لەو جۆرەی دەستەڵات بەكارهێنان و دۆخی ترساندن و تۆقاندن. دیارە هەمیشە لەوبارەوە جیاوازییەك لەنێوان هەولێر و سلێمانیدا هەیە، بەڵام بەگشتی لەهەموو ناوچەكانی هەرێمدا ئازادی رۆژنامەگەریی بەرەو پاشەوە چووە. هەرگیز لەو باوەڕەدا نە‌بووم، كە رۆژێك بەغدا ئازادی رۆژنامەگەریی زیاتر تێدا بێت لەكوردستان، بەڵام گەر مرۆڤ ڕاشكاو بێت، دەبێت گەواهی ئەمە بدات، كە ئێستا وایە!
هاوڵاتی: وەك نووسەر و زانستكارێكی سیاسی، هەروەها دۆستێكی كورد، چۆن داهاتوی كورد بەگشتی دەبینیت؟ بەتایبەت سەبارەت بە مافە كەلتوری و سیاسییەكانیان.
تۆماس: بۆ ئەمە دەبێت هەر پارچەیەكی كوردستان بەجیا هەڵسەنگێنین، كورد ئەمڕۆ لە عێراق و سوریادا مافە كەلتورییەكانیان  بەدەستهێناوە. بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت كە ئیتر لەوێدا زۆر كتێب چاپ دەكرێن، زۆر شانۆگەری نمایش دەكرێت یان فیلمی زۆر دەردەهێنرێت. لەڕووی سیاسییەوە كەوتۆتە سەر ئەوەی، ئایا لەوێ دەستەڵاتی ئۆتۆنۆمی ئەو دوو جێگایە لەداهاتوودا بەئاڕاستەی دیموكراتییەت گەشە دەكات یان بەرەو پێشبڕكێی ناڕەوا و حوكمڕانیی دیكتاتۆرییەتی حزبی دەچێت. من لەهەردوو پارچەكەدا هەست بەمەیلێك بەرەو گەشە‌كردنی حوكمڕانی خراپ دەكەم. راستە لەو جێگایانە دەتوانن بەزمانی خۆیان بخوینن و بنووسن، بەڵام ئایا لەژێر فشاری ناوخۆدا یان فشاری دراوسێكاندا رووداوەكان دەچنە پێش، گومانێك لە‌مە هەیە. لەتوركیا دۆخی مافە كەلتوری و سیاسییەكان تاریكە. لەئێراندا هەرچەندە دان بە زمان و هەندێك مافی كەلتوریدا نراوە، بەڵام مافە ساسییەكان ونە.
هاوڵاتی: ئایا تۆسەردانی سەركردە كوردەكانت كردووە یان بینیوتن؟ كامانەیان و رات لەسەریان چییە؟
تۆماس: بەڵێ چاوپێكەوتنم لەگەڵ جەلال تاڵەبانی و نەوشیروان موستەفا ئەمین كردووە، مەسعود بارزانی تەنها لەكۆبوونەوەی گشتیدا بینیومە، بەڵام لەنزیكەوە قسەم لەگەڵ نە‌كردووە، هاوكاتیش سەركردە سیاسییە باڵاكانی پارتە گەورەكان و هەندێك لەحزبە بچووكەكانیش دەناسم، بۆ نموونە لە حزبی شوعی و یەكگرتوی ئیسلامی. دیارە ئەمانە بۆ من وەك زانستكارێكی سیاسی گرنگە و پەیوەندی بەمەیلی سیاسییەوە نییە. جەلال تاڵەبانی و نەوشیروان موستەفا ئەمین بۆ من دوو كەسایەتی كاریگەر بوون، كە ئەو كاریگەریی و مێژوویی بوونە‌ لەئەوانە‌ی بەدوایاندا هاتن نابینرێت. سەبارەت بەو سەركردە سیاسییانەی بەكەسیی نەمبینیون نامەوێت هیچ قسەیە‌كیان لەسەر بكەم.