هاوڵاتی
بانکی ناوەدنی عێراق کە بەرپرسە لە دیاریکردنی نرخی دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بە دینار رۆژانە دۆلارێکی کەمتر بەراورد بەپیشووتر دەخاتە بازاڕەوە دوای ئەوەی خواست لەسەر کڕینی دۆلار لەلایەن هاووڵاتیانەوە کەمبووەوە بەهۆی تویتێکی سیاسییەوە کە چەند رۆژێکە بازاڕی شڵەقاندوە.

هەفتەی رابردوو موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر لە تویتێکدا داوای دابەزاندنی نرخی دۆلاری کرد بەرامبەر بەدینار بۆ نرخەکەی پیشووی ئەوەش بووە هۆی ئەوە کە راستەوخۆ بەهای دۆلار لە بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراودا دابەزێت، بەجۆرێک نرخەکەی لە بازاڕدا زۆر لەو نرخە کەمتر بووەوە کە بانکی ناوەندی دەیخاتە بازاڕەوە، لەکاتێکدا پێش تویتەکەی سەدر خەڵکی بە گرانتر لە نرخی بانکی ناوەندی دەیانکڕی.

دابەزینی نرخی دۆلار کاتییە

بە بڕوای جاودیرانی ئابوری و بازاڕ، ئەو بەرز و نزمییەی ئێستا لە بەهای دۆلاردا هەیە کاتییە و لە چەند رۆژی داهاتوودا نامێنێت، بەهای دۆلار جێگیر دەبێتەوە کاتێک خەڵکی بۆیان دەردەکەوێت هیچ پلانیک نیە بۆ دابەزاندنی نرخی دۆلار.

چەند رۆژێكە شڵەژانێك بازاڕی دۆلاری لە عێراق گرتووەتەوە، ئەمەش بە یارییەكی سیاسییەكان لێكدەدرێتەوە، بۆئەوەی لە دابەزین و بەرزبوونەوەی دۆلاردا دەستی خۆیان بوەشێنن و لەپڕ قازانجی خەیاڵییان دەستبكەوێت، بەڵام هاووڵاتیان كەوتوونەتە ناو یارییەكەوە و بەشێكی زۆر لە خەڵكی دۆلارەكانی خۆیان هەرزانفرۆش كردووە.
دوابەدوای تویتەكەی سەدر، جێگری سەرۆكی پەرلەمان داوای لە عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق كرد، لە بەردەم سەرۆكایەتی پەرلەماندا ئامادەبێت بۆ باسكردن لە نرخی دۆلار، بەڵام ناوبراو رەتیكردەوە ئامادەبێت، بەو بیانوەی بەرامبەر ئەم خولەی پەرلەمان بەرپرسیار نییەو وتیشی «وڵات بە تویتی سیاسییەكان بەڕێوەنابرێت».
هەرچەندە قسەكەی وەزیری دارایی ئاماژەیەك بوو بەوەی تویتەكەی سەدر كاریگەریی لەسەر حكومەت و بانكی ناوەندی نابێت بۆ دابەزینی نرخی دۆلار، بەڵام خستەڕووی دۆلارێكی زۆر و فرۆشتنی دۆلار لەیەن هاووڵاتیانەوە شڵەژانێكی لە بازاڕەكانی دراودا دروستكرد.
دوای تویتەكەی سەدرو وەڵامەكەی وەزیری دارایی عێراق نرخی ١٠٠ دۆلاری ئەمریكی لە ١٤٨ هەزارو ١٠٠ دینارەوە بۆ ١٤٣ هەزار دینار دابەزی، لە هەندێ شوێنیش هەتا ١٤١ هەزار دابەزی لەکاتێکدا پیشتر هەر دۆلارێک ١٤٨ هەزار دینار یان زیاتر بوو.
تویتەكەی سەدر بە پێچەوانەی هەڵوێستەكانی رابردوویەتی، لەكاتێكدا پێشتر پشتیوانیی هەوڵەكانی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاری كرد، وەزیری دارایی عێراق لەڕوونكردنەوەی چەندڕۆژی رابردوویدا وتی کە لە بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاردا رەوتی سەدر بە تەواوی پشتیوانیان كردووە و لە پشتیەوەبوون بەرامبەر ئەو دەنگە ناڕازییانەی رووبەڕوویان دەبوونەوە و سەرسوڕمانی خۆی نیشاندا لە هەڵوێستی ئێستایان.
لەكاتێكدا سەدر داوای دابەزینی نرخی دۆلار دەكات، بەڵام مستەفا غالب، پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق كە سەر بەڕەوتی سەدرە رایگەیاند، ئاسان نییە نرخی دۆلار بەم خێراییە داببەزێنن و وتیشی «عێراق لەڕێی بەرزکردنەوەی نرخی دۆلارەوە دەیەوێت قەرزەکانی بداتەوە، بەڵام لەئێستادا ئەگەر نرخی دۆلار دابەزێنین نەک هەر ناتوانین قەرزەکان بدەینەوە بەڵکو قەرزەکان زیاتریش دەبن».
هەروەها یەكێك لەو كۆمپانیایانەی كە دۆلار لە بانكی ناوەندی وەردەگرن و لەبازاڕدا دەیفرۆشنەوە، خاوەندارێتییەكەی بۆ موقتەدا سەدری رابەری رەوتی سەدر دەگەڕێتەوە و رۆژانە سەدان هەزار دۆلار قازانجی لەگۆڕینەوەی دۆلار بەدیناری عێراقیدا دەستدەكەوێت.
بەپێی ئامارەکان هەژاریی لە عێراق بۆ ٣١٪ بەرزبووەوە و بە جۆرێک لەهەرسێ کەس کەسێکی بە هەژار هەژمار دەکرێت و بێکاریش روو لە هەڵکشانە، حکومەتیش چارەسەرەکانی دابین نەکردووە.
ئەگەرچی حکومەت بەشداربوو لەگەل بانکی ناوەندی بۆ بەرزکردنەوەی نرخی دۆلار لە ساڵی ٢٠٢٠ بەهۆی کورتهێنانی بودجەی عێراق. بەڵام لە لایەکی ترەوە بوو بە بارگرانی بۆسەر خەڵکی ئەو دابەزاندنە.
عەلاوی، ئەو پیاوەی ملی نەدا بۆ فشاری سیاسی
ئەگەرچی عێراق لەژیر فشاری سیاسی لایەنەکان و وڵاتە هەرێمیەکان بەڕێوەدەچێت بەڵام عەلی عەللاوی، وەزیری دارایی عێراق لە وەڵامی تویتەكەی سەدرو بانگهێشتەكەی پەرلەمان پەیامێكی بڵاوكردەوە و “بێ منەتی” خۆی لەپۆستەكەی نیشانداو ئامادەیی دەربڕی بۆ دەستلەكاركێشانەوەو وتیشی، «بۆ گۆڕینی بەهای دۆلار پرس بەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و سەرۆكی حزبەكان كراوەو سوودی بۆ ئابووری عێراق دەبێت».
راشیگەیاند «من بە تەواوەتی بانگھێشتەکەی جێگری سەرۆکی پەرلەمان رەتدەکەمەوە، چونکە ئاشکرایە لە دەرەوەی دەسەڵاتەکانیەتی ھەروەھا بەتەواوەتی رەتی دەکەمەوە حکومەت لەڕێگەی تویتی سەرکردە سیاسییەکانەوە بەڕێوە ببرێت، بەبێ رەچاوکردنی ئاستی جەماوەرێتی و پێگەیان».
وتیشی ” من وەزیرم لە وەزارەتێکی خاوەن سەروەریی، ماوەی نزیکەی دوو ساڵە لە سایەی بارودۆخێکی زۆر سەختدا کارمکردووە، باوەڕموایە سەرکەوتووبووم لە بەڕێوەبردنی کاروباری دارایی وڵات و چاودێریکردنی ئابورییەکەی بەرەو ئاستێک لە سەقامگیری، لەم پرۆسەیەدا پێویست بووە لەسەرم ژمارەیەک بڕیاری قورس بدەم، یەکێک لەوانە بانگەوازی بەھێزم بۆ دەستکاریکردنی نرخی دراو، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم بڕیارە بە سانایی نەدرا، بڕیارەکە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەنجومەنی وەزیران و بانکی ناوەندی عێراق و حزبە سیاسییەکانەوە پشتیوانی لێکرا، لە دوو کۆبونەوەی جیادا لەگەڵ سەرکردەکانیان. ئەم بڕیارە بە ئاشکرا لە بودجەی ٢٠٢١دا ھاتووە کە پەرلەمان لە شوباتی ٢٠٢١ پەسەندی کرد. ئەوکات روونمکردەوە کە باجی دەستکاریکردنی دراو خێرا دەبێت، بەڵام سودەکانی لەماوەیەکی مامناوەندو درێژدا دەردەکەوێت”.
جەختیشی كردووەتەوە، ئەوەی ئێستا ھەمانە بریتییە لە بەسیاسیکردنی نرخی دراو و بکرێت بەھۆکاری بەرزبوونەوەی نرخەکان، ئەمەش درۆیەکی بەئەنقەستەو پێویستە گەل ئاگاداری بێت. نرخی نێودەوڵەتی ھەموو شمەک و گواستنەوەی بەشێوەیەکی گەورە ساڵی رابردوو بەرزبووەتەوە، گەنم و زەیت و شەکرو پەین نرخەکانیان چەندین ھێندە بەرزبووەتەوە، ئەمەش پەیوەستە بە داڕمانی زنجیرەی ھاوردەکردنی جیھانییەوە، ھیچ پەیوەندییەکی نییە بە دەستکاریکردنی نرخی دراوەوە لەساڵی رابردوودا.
سەدر هەڕەشە دەكات
رەوتی سەدر هەڕەشەی توندی بۆ سەر وەزیری دارایی دەستپێكردو سەرچاوەیەكی باڵای رەوتەكەش جەختدەكاتەوە، “ئەگەر ئامادەنەبێت لەدانیشتنەكەی پەرلەمان ئەوا متمانەی لێ وەردەگرینەوە».
سەرچاوەیەكی باڵای ناو رەوتی سەدر زانیارییەكی گرنگی لەبارەی هەڵوێستی سەدر لەبەرامبەر ئەو وەڵامەی وەزیری دارایی ئاشكراكردوەو وتوویەتی، “سەدر جەختیكردۆتەوە، ئەگەربێتو وەزیری دارایی بەشداری لەدانیشتنی پەرلەماندا نەكات، راستەوخۆ كار لەسەر دوورخستنەوەی لەپۆستەكەی دەكرێت».
لای خۆشیەوە، غیاب فەیسەڵ عەمیری، پەرلەمانتاری رەوتی سەدر لەدوای بڵاوبوونەوەی پەیامەكەی وەزیری دارایی لەبەیاننامەیەكدا ئەوەی وتبوو، “لێدوانە هەڵچوو و كاردانەوە ناهاوسەنگەكەی عەلاوی رەتدەكەنەوە، كە ترسی لەبانگهێشتكردنی بۆ بەردەم پەڕلەمان هەیە، بەوەش سەرپێچی بنەما دەستورییەكانی كردووە”.
وتووشی «قسەی بێمانایە، ئەو شتەی كە تۆ كردووتە بۆ كەم سەیركردنی ئازارەكانی خەڵك لەگرانی نرخەكان‌ و بار قورسی ژیانیان، درۆكانیشت وەك سەركەوتن پیشان دەدەیت”.
نووسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایدەگەیەنێت، كە نرخی دۆلار وەك خۆی دەمێنێتەوە بەرامبەر بە دیناری عێراقی و گۆڕانكاری تێدا ناكرێت.
دوای لێدوانەكانی موقتەدا سەدر لە چەندڕۆژی رابردوودا نرخی دۆلار بەشێوەیەكی بەرچاو رووی لە دابەزین كرد، بەڵام بانكی ناوەندی و وەزارەتی دارایی جەختیان لە سیاسەتی نەختینەیی خۆیان كردەوە بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلارو لای خۆشیەوە راوێژكارێكی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت: “نرخی دۆلار وەك خۆی دەمێنێتەوەو ناگۆڕێت”.
مەزهەر محەمەد ساڵح، راوێژكاری مستەفا كازمی بۆ كاروباری ئابووری لە بەیاننامەیەكدا، كە نووسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بڵاویكردۆتەوە ئاماژەی بەوەكردووە، سیاسەتی نەختینەیی بڕیاری لە دیاری كردنی نرخی ئاڵوگۆڕی دراو داوە بەپێی یاسای بانكی ناوەندی عێراقی، بەڵام بەداخەوە هەندێك دەستوەردانی زۆر لەو بابەتەدا دەكەن.
راشیگەیاندووە، بانكی ناوەندی سوورە لەسەر پاراستنی سەقامگیری نرخی ئاڵوگۆڕی دیناری عێراقی، كە پێشتر دیاری كردووە بە 147 هەزار دینار بۆ هەر 100 دۆلاری ئەمریكی.
وتیشی، “هەماهەنگی و گونجاندن لەنێوان سیاسەتی نەختینەیی و سیاسەتی دارایی لەوڵاتێكی تاكە سەرچاوەی داهاتدا زۆر گرنگە، بۆیە ئەو یەدەگەی پاڵپشتی دیناری عێراقی دەكات سەرچاوەكەی وەزارەتی داراییە”.
لە ماوەی رابردوودا و پێش پەیامەكانی سەدریش لە تویتەر چەندین داواو پەیام هەبوو لە پەرلەمانەوە بۆ كەمكردنەوەی بەهای دۆلار بۆ 125 هەزار دینار وەك رابردوو، كە لە ساڵی 2020دا نرخەكەی بۆ 147 هەزار دینار بەرزكرایەوە ئەوەش لەپێناو پاراستنی چینی هاووڵاتیانی كەمدەرامەت.
پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق، لەبارەی نرخی فرۆشتنی دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراقی بە حەوت خاڵ وەڵامی پەرلەمانتارێک دەداتەوە و دەڵێت: “بڕیاری زیادکردنی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار، بڕیارێکی ستراتیژی و نیشتمانی بووە” و گۆڕانکارییش لەنرخی دۆلار لەماوەی کورتمەودا “بازاڕی ناوخۆیی دەشڵەژێنێت”.
مستەفا غالیب مخیف، پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق بە نووسراوێکی فەرمی بە حەوت خاڵ وەڵامی پرسیاری هادی حەسەن سەلامی، ئەندامی سەربەخۆی پەرلەمانی عێراق لەبارەی نرخی فرۆشتنی دۆلار دەداتەوە، کە تێیدا  ئاماژەی بەوەکردووە:
یەکەم: ئەو وڵاتانەی کە سیستەمی چەسپاوی نرخی فرۆشتنی دراو جێبەجێ دەکەن، بۆ سیاسەتی نرخی فرۆشتنی دراویان دەگەڕێتەوە، کە بابەتێکی ستراتیژییە و بانکی ناوەندی بەڕێوەی دەبات بە راوێژ لەگەڵ لایەنە پەیوەندارەکان لەحکومەت و بەپێی دۆخی ئابووری.
دووەم: بانکی ناوەندیی عێراق، سیستەمی نرخی فرۆشتنی چەسپاو جێبەجێ دەکات، کە بەرپرسە لە دیاریکردنی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار.
سێیەم: بڕیاری گۆڕانکاریی نرخ بە فەرمی لە 20/12/2020 دراوە، لە ئەنجامی دۆخی ئابووری و دارایی بووە، کە عێراق لەساڵی 2020 پێیدا تێپەڕیوە، بە داواکاری راستەوخۆی وەزارەتی دارایی بووە، ئەنجامی گفتوگۆکانیش بووە لەگەڵ بانکی نێودەوڵەتی.
چوارەم: ئەو هۆکارانەی وایکرد گۆڕانکاریی لەنرخی دۆلار بکرێت بریتین لە:
ێ‌: پشتبەستن بەنرخی کەمیی دۆلار بەرامبەر دینار، بەرهەمی ناوخۆیی دەستەوسان کرد لە کێبڕکێکردنی کاڵای هاوردەکراو. بەو بڕیارە تایبەتمەندی باشتر درایە بەرهەمی ناوخۆیی لە کاڵای هاوردەکراو، بەشێوەیەک گۆڕانکارییەکە لە نرخی فرۆشتن نزیکەی 23٪ بووە.
ب: کەمبوونەوەی داهاتی گشتی، بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لەساڵی 2020دا، کە ئەمەش لە ئەنجامی لێکەوتەکانی کۆرۆنا و داخستنی بازاڕەکانی جیهانی بوو، کە نرخی بەرمیلێک نەوت بووە نزیکەی 20 دۆلار لە ساڵی 2020دا، بۆیە گۆڕانکاریکردن لە نرخی دۆلار، داهاتی زیاتری بۆ دارایی گشتی فەراهەم کرد.
ج: بەهۆکاری گوشارەکانی سەر خەرجی و پەنابردن بۆ قەرزکردن، قەرزی ناوخۆیی لە کۆتایی ساڵی 2019دا لە 38 تریلیۆن دینارەوە بۆ 64 تریلیۆن دینار لە کۆتایی ساڵی 2020 زیادیکرد.
د: بەهۆکاری قەرزەکانەوە، رەسیدی دراوی دەرچووی ئاڵوگۆڕکراو لە نزیکەی 52 تریلیۆن دینار لە ساڵی 2019ەوە بۆ 66 تریلیۆن دینار لە کۆتایی ساڵی 2020 زیادی کرد.
هـ: لە ژێر ئەم رۆشنایانەی کە باسکران دۆخی دارایی وڵات، هەڕەشەیەکی مەترسیداری بۆ سەر دۆخی یەدەگی بیانی دروستکرد، بۆیە بڕیارەکە نیشتمانی و ستراتیژی بوو، بە ئامانجی پاراستنی سامانی نیشتمانی و کەرتی بەرهەمهێنانی راستەقینە.
پێنجەم: نرخی فرۆشتنی ئێستا، نرخێکی پەسندە لەلایەن حکومەت بۆ رووبەڕووبوونەوەی خەرجییە زیادبووەکان و کەمکردنەوەی کورتهێنان و دانەوەی قەرزی ناوخۆیی.
شەشەم: گۆڕانکاریی لە نرخی دۆلار لەماوەی کورتمەودا بازاڕی ناوخۆیی دەشڵەژێنێت و هەڕەشە لە وەبەرهێنان دەکات و ئابووری تووشی گەشەنگ بوون دەکات و متمانە بە سیاسەتی دارایی لاواز دەکات.
حەوتەم: سامانی نەوت بە دینار یاخود دۆلار بێت لە ژمێرەی وەزارەتی داراییە، هەر جیاوازییەک پێویستە ببێتە هۆی کەمکردنەوەی کورتهێنانی پلان بۆ دانراو.
بانکی ناوەندیی عێراق، لە 20ی 12ی 2020دا بڕیاری دا، نرخی فرۆشتنی هەر دۆلارێکی ئەمریکی لە 1180 دینارەوە بۆ 1460 دینار زیادبکات، ئەو بڕیارە هەرچەندە بووە هۆی زیادبوونی داهاتی ناوخۆ، بەڵام لە هەمانکاتدا نرخی زۆربەی خۆراک و کەلوپەلی لەبازاڕەکاندا لانیکەم بە رێژەی زیاتر لە 20٪ بەرزکردەوە.
مەترسی فڕینی دۆلار
شارەزایەکی ئابوری لەبارەی دەستکاریکردنی نرخی دۆلار دەڵێت، ئەگەر بانکی ناوەندیی عێراق پاڵپشتی دۆلار هەڵبگرێت، ئەوا نرخی 100 دۆلار دەگاتە 400 هەزار دینار، چونکە ئەوکات حکومەت ناتوانێ دۆلاری زۆر بخاتە بازاڕەوە.
 د. نەبیل مەرسومی، شارەزای بواری ئابوریی عێراقی لە لێدوانێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، «ئەگەر بانکی ناوەندیی عێراق پاڵپشتی دۆلار هەڵبگرێت و نرخەکەی ئازاد بکات، ئەوا نرخی 100 دۆلار دەبێتە 400 هەزار دیناری عێراقی».
وتیشی «ئێمە دەزانین ئەوکاتەی کە بانکی ناوەندی نرخی 100 دۆلاری بەرامبەر 119 هەزار دینار دیاری کردبوو، هەندێک کات بەهۆی کەم خستنەبازاڕی دۆلار لەلایەن بانکی ناوەندی و هەندێک هەواڵ نرخی 100 دۆلار دەگەشتە 130 هەزار دینار».   
دابەزاندنی نرخی دۆلار ساڵانە (10) ملیار دۆلار زیان لە حکومەت دەدات
ئەندامێکی پەرلەمانی عێراق رایدەگەیەنێت؛ دابەزاندنی بەهای فرۆشتنی دۆلار ساڵانە (10) ملیار دۆلار لەسەر حکومەت دەکەوێت و مەترسی موچە و خزمەتگوزارییەکان دروستدەکات.
مەشعان جبوری، پەرلەمانتار لە هاوپەیمانی سوننەکان رایگەیاند، دابەزاندنەوەی نرخی دۆلار بەرامبەر دینار حکومەت دەخاتە دۆخێکی مەترسییەوە و چیتر ناتوانێت موچەی فەرمانبەران دابەشبکات و پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان دەوەستێنێت.
لەبارەی سەرچاوەکانی داهاتی حکومەتی عێراقەوە باسی لەوەشکردوە، ئەگەر نرخی نەوت داببەزێت بۆ (60) دۆلار، حکومەت ناتوانێت موچە دابەش بکات و پارە بۆ پڕۆژە ستراتیژییەکانیش دابین بکات. 
ئەو پەرلەمانتارە لە بارەی مەترسییەکانی دۆخی ئابوری عێراقەوە دەڵیت،» پێویستە هەوڵەکان چڕبکرێتەوە بۆ پشتگیریکردنی چینی هەژار و دابەزاندنی نرخی پێداویستی و کەلوپەلە پێویستییەکان، بۆ ئەوەی هاووڵاتی لەوە زیاتر باجەکەی نەدات».
ئەوەش لە کاتێکدایە، لە دوای تویتەکەی موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر لەبارەی بەرزی نرخی دۆلارو گرانی شتومەک و کاڵاکان، بازاڕەکانی دراو لە عێراق و هەرێمی کوردستان تووشی ناجێگیریی بوون لە نرخەکاندا، بەشێوەیەک لەماوەی چەند رۆژی رابردودا نرخی دۆلار چەند جارێک بە خێرایی گۆڕانکاری بەسەرداهاتووە. و دۆلاریش هەر رۆژەو نرخێکە.