هاوڵاتی

لەگەڵ قوڵبوونەوەی قەیرانەكان لە ئێران تاوانە كۆمەڵایەتییەكان زیادی كردووەو لەساڵێكدا نزیكەی 400 هەزار كەس رەوانەی پزیشكی داد كراون و هەر لەو ماوەیەدا شەش هەزار كەس خۆیان كوشتووە كە زۆربەیان گەنج بوون.
پۆلیسی ئێران ئاشكرای كردووە دوای روودوای هاتوچۆ زۆرترین گەنج لەو وڵاتە لە رووداوی شەڕو توندوتیژیی كۆمەڵایەتیدا دەكوژرێن.
ئامارەكانی خۆكوشتن لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەرز بووەتەوە، بە جۆرێك كە لەساڵێكدا زیاتر لە 244 كەس خۆیان كوشتوە كە 106 كەسیان كچ و ژن بوون، لەدوو مانگی ئەمساڵیشدا لانیكەم 63 ژن یان خۆیان كوشتووە و یان كوژراون.
هەروەها، لەئامارە رەسمییەكانی ئێراندا دەركەوتووە رێژەی خۆكوشتن زیاتر لە 10 ساڵە لەناوچە كوردییەكان بەراورد بەناوچەكانی دیكە لەو وڵاتە زۆر زیاترە و بەبڕوای شارەزایانی كۆمەڵناسیی، هۆكاری سەرەكی ئەو دیاردەیە بەرزبوونی ئاستی هەژاریی و نەهامەتییە لەو ناوچانە.
هاوكات، زیادبوونی كوشتن و خۆكوشتن لە رۆژهەڵاتی كوردستان مایەی سەرنجە بەڵام كوشتن و خۆكوشتنی ژنان و كچان جێی سەرسوڕمانە چونكە لەماوەی دوو مانگدا زیاتر لە 63 ژن و كچ  لەو بەشە لەكوردستان یان كوژراون یان خۆیان كوشتوە و ئەو ژمارەیەش تەنها ئەوانەن كە لەپزیشكی داد تۆمار كراوە، چونكە بەوتەی بەرپرسانی پزیشكی دادوەریی و چالاكانی مەدەنی و مافەكانی ژنان؛ ژمارەی راستەقینەی ئەو حاڵەتانە 10 هێندەی ئەو ژمارەیەیە.
كوشتن و خۆكوشتنی ژنان
لەڕۆژهەڵاتی كوردستان
رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان  (KHRN) و (هەنگاو) بڵاویان كردووەتەوە كە لە ماوەی یەك ساڵدا لانیكەم 244 حاڵەتی خۆكوشتن لەو بەشە لەكوردستان تۆمار كراوە كە هۆكاری سەرەكیی زۆربەی حاڵەتەكان كێشەی كۆمەڵایەتی و هەژاریی و بێكاریی بووە.
لەساڵی رابردوودا 106 كەس لە رەگەزی مێینە و 138 لە رەگەزی نێر لە رۆژهەڵاتی كوردستان خۆیان كوشتوە و زۆرترین حاڵەتیش لە پارێزگای ورمێ بووە و هۆكاری 124 حاڵەتیش لە كۆی ژمارەی خۆكوشتنەكان كێشەی كۆمەڵایەتیی و خێزانی بووە.
ناوەندی هەنگاو بۆ مافەكانی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان روونی كردووەتەوە كە لەكۆی ئەو حاڵەتە خۆكوژییانە 155 كەسیان لە رێگەی خۆهەڵواسین بەپەت كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە.
لەپارێزگای ئیلام هەشت ژن و 19 پیاو خۆیان كوشتوە و لە پاریزگای  كرماشان 20 ژن و 30 پیاوا خۆیان كوشتوە و لەپارێزگای سنە 24 ژن و 38 پیاوو لە پارێزگای ورمێ  كە زیاترین حاڵەتی تێدا تۆماركراوە 54 ژن و 51 پیاو خۆیان كوشتوە.
لەكۆی ئەو كەسانەی كۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە لەو ساڵەدا 55 كەسیان تەمەنیان لە 18 ساڵ كەمتر بووە و 29 كەسیان كچ و 23 كەسیان كوڕ بوون.
لەگەڵ ئەوەی ژمارەی خۆكوشتنی ژنان لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەرزبووەتەوە هاوكات لەو ساڵەدا 44 ژن كوژراون كە ئەوەش ئاماژەیە بە زیادبوونی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان. 
كەسانی نزیك وەك هاوسەر باوك و براو ئەندامانی خێزان بكوژی زۆرینەی ژنان بوون لە رۆژهەڵاتی كوردستان.
ژمارەی كوشتن و خۆكوشتنی ژنان لەساڵی نوێدا بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر زیادی كردووە بە جۆرێك كە لەماوەی دوو مانگی ساڵی نوێدا نزیكەی 27 ژن و كچ كوژراون و 39 كەسیشیان كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە.
كوشتنی ژن بەبیانووی شەرەف لەئێران
رێكخراوەكانی مافی ژنان لەئێران بڵاویان كردووەتەوە كە لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا هەزار و 220 حاڵەتی كوژرانی ژن بە بیانووی شەرەف لەو وڵاتەدا تۆمار كراوەو پێدەچێت ئەو ژمارەیەی تۆمار كرابێت زۆر كەمتر بێت لە ژمارەی راستەقینە چونكە بەبڕوای ئەوان كەسوكاری قوربانییان هەوڵدەدەن حاڵەتەكانی كوشتنی ژنان بەخۆكوشتن پیشانبدەن و پەردەپۆشی ئەو دیاردەیە بكەن.
بەپێی زانیارییەكانی رێكخراوەكانی ژنان لەكۆی ئەو ژمارەیە 286 ژن بەچەكی وەك دەمانچە و كڵاشنیكۆف و چەكی دیكە بەگولـلە كوژراون كە ئەوەش ئاماژەیە بە بەرزبوونی رێژەی توندوتیژیی بەرامبەر بەو قوربانییانە.
چالاكانی مەدەنی بڕوایان وایە یاساكانی كۆماری ئیسلامی ئێران پشتیوانی بكوژانی كچان و ژنانە، چونكە ئەو بكوژانە بەكەمترین سزا دەربازیان دەبێت بەتایبەت ئەگەر تاوانبارەكە باوك و برای ئەو كچ و ژنە قوربانییانە بن.
خۆكوشتن لەئێران
لەهەندێك ئاماری ئێراندا تەنها لە یەك ساڵدا لانیكەم شەش هەزار كەس خۆیان كوشتووە و بەپێی ئامارەكانیش لەساڵی رابردوودا پێنج هەزارو 475 كەس كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە كە تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 40 ساڵ بووە.
 ژمارەی دانیشتوانی ئێران دەگاتە 84 ملیۆن كەس و بەپێی ئامارەكانی ئەو وڵاتە لە هەر رۆژێكدا لانیكەم  150و 270 هەوڵی خۆكوشتن تۆمار دەكرێت و نزیكەی 15 كەسیان بەهۆی ئەو هەوڵەوە گیانیان لەدەستدەدەن و رێژەی خۆكوژیی لە 10 ساڵی رابردوودا بە رێژەی 20% زیادی كردووە، بەڵام بە بڕوای پسپۆڕانی دەرەوونناسی هەوڵی خۆكوشتن لە وڵاتەكە ئەو ژمارەیە لەهەوڵی خۆكوشتن نزیكەی 10 هێندە زیاترەو ئەوەی هەیە حاڵەتە تۆماركراوەكانە.
ناوەندی پزیشكی دادوەریی ئێران رایگەیاندووە لەهەر 100 هەزار كەسی دانیشتوی ئێران زیاتر لەحەوت كەس خۆیان دەكوژن، بەڵام ئەو ژمارەیە لە 10 ساڵی رابردوودا نزیكەی پێنج كەس بووە و لەساڵی 2005 تائێستا ژمارەی ئەو كەسانەی هەوڵی خۆكوژییان داوە بە بەردەوامی زیادی كردووە.
ئەنجومەنی دەروونناسیی ئێران ئاشكرای كردووە ژمارەی خۆكوشتن لەپارێزگاكانی كرماشان، ئیلام، لوڕستان و كوردستان زۆر زیاترە بەراورد بەخۆكوشتن لەپارێزگاو ناوچەكانی دیكە لە وڵاتەكەدا، چونكە ئاستی بێكاریی و نەهامەتیی لەو پارێزگایانەدا بەرزە و ئەوەش وای كردووە كە ساڵانێك ئامار خۆكوشتن لەو پارێزگایانە بەرز بێت.
ئێران لەساڵی 2020 بۆ رێگریی لە زیادبوونی خۆكوژیی نزیكەی 63 زانكۆی ئەو وڵاتە كە تایبەتە بەزانستی دەروونناسیی، راسپاردووە بۆ جێبەجێكردنی پلانی رێگریی لەخۆكوشتن.
هۆكارە سەرەكییەكانی خۆكوشتن لەئێران
سەرۆكی ئەنجومەنی پشتیوانیی كۆمەڵایەتی لەئێران رایگەیاندووە خۆكوشتن لە وڵاتەكە سێ هۆكاری هەیە كەبریتین لەباری كۆمەڵایەتی، ئابوریی و ترس لە داهاتوو بەڵام هۆكاری دیكەش زۆرن كە یەكێكیان باری دەروونی و خەمۆكییە.
بەپێی نوێترین تووێژینەوەی وەزارەتی تەندروستیی لانیكەم 23% بۆ 25%ی خەڵكی وڵاتەكە كێشەیەكی دەروونییان هەیە بۆیە چارەسەرنەكردنی دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی رێژەی خۆكوشتن بەپێی ئامارێكی دیكەی ناوەندی چارەسەری دەروونیی وڵاتەكە زیاتر لە 29%ی دانیشتوانی ئێران لەساڵی 2021 كێشەی دەروونییان هەبوە.
كۆمەڵناسانی ئێران بڕوایان وایە لاوازبوونی چینی مامناوەند لەناو خێزانەكان و زیادبوونی ژیانی ئاپارتمانی (شوقە) لە رێگەی سیاسەتی ئابوریی ئازادەوە هۆكارێكی گرنگن بۆ لاوازبوونی بازنەی خێزان و تۆڕی بنەماڵەیی كە پێشتر رۆڵیان هەبووە لەچارەسەری كێشە و ناكۆییە كۆمەڵایەتییەكان و تەنانەت دەروونییەكانیش.
ئەوان بڕوایان وایە ژیانكردن لەشوقەكاندا دووەم هۆكاری بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوژییە لە 10 ساڵی رابردوودا، چونكە ئەو كەسانەی ناچارن بەو جۆرە ژیانە، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كەم دەبێتەوە و لەبەرامبەردا خو دەدەنە مۆبایل ئالودەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و دواجار بە رووبەڕووبوونەوەی هەر كێشەیەك تووشی پەراوێزكەوتن و گۆشەگیریی دەبن .
كۆمەڵناسەكانی ئێران زیادبوونی هەواڵی ناخۆش و نەرێنیی بەهۆكارێكی دیكەی زیادبوونی خۆكوژیی لەقەڵەم دەدەن، چونكە ئەو هەواڵانە دەبنە هۆی زیادبونی فشاری دەروونی و قەڵەقی و مرۆڤەكانیش رەشبین دەكات و لەهەر كۆمەلگەیەكدا كە رەشبینیی ببێتە هۆی كەمبوونەوەی ئاستی سەرمایەو هاوپشتیی كۆمەڵایەتی ئەوا رێژەی خۆكوشتن زیاد دەكات.
هەژاریی و خۆكوژیی لەئێران
وڵاتی لوسوتو لە ئەفریقا كە هەژارترین وڵاتی جیهانە لە هەر 100 هەزار كەس زیاتر لە 72 كەس خۆیان كوشتووە و زیاترین رێژەی خۆكوشتنی بەراورد بە وڵاتانی دیكەی سەر گۆی زەوی تۆمار كردووە دوای ئەو لوسوتو وڵاتی گویانا كە دەكەوێتە باشوری ئەفریقا زیاترین خۆكوشتنی تێدا تۆمار كراوە بەمەرجێك ئاستی داهاتی تاك لەو وڵاتە نۆ هەزار دۆلارە و بەوڵاتێكی دەوڵەمەند ئەژمار دەكرێت.
ساڵانە لەهەر 100 هەزار كەس لانیكەم 40 كەس لە گویانا خۆیان دەكوژن و دوای ئەو وڵاتەش ئێسواتینی و كۆریای باشورو لیتوانیا و روسیاو ژاپۆن و سویسرا زیاترین ئاماری خۆكوژییان تۆمار كردووە و ئێران دەكەوێتە ریزبەندی 102ەمین وڵاتی جیهان كە زیاترین خۆكوژیی تێیدا روو دەدات، بۆیە بەرپرسانی ئەو وڵاتە رەتی دەكەنەوە هەژاریی هۆكاری بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوژیی بێت.
لەلایەكی دیكەوە شارەزایانی دەروونی و پسپۆڕانی كۆمەڵناسی جەخت لەوە دەكەنەوە سێ ساڵە ئامارەكانی خۆكوشتن و توندوتیژیی بەگشتی لەئێران زیادی كردووە و لەم ماوەیەشدا بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێكاریی بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە، بۆیە حاشا لەوە ناكرێت كە هەڵاوسانی ئابوریی و زیادبوونی بێكاریی كە بووەتە هۆی هەژاربوونی خەڵك هۆكاری سەرەكرین لە بێهیوا بوون و پەنابردن بۆ خۆكوژیی.
توندوتیژیی و تاوان لەئێران
پزیشكی دادوەریی ئێران بڵاوی كردووەتەوە لە حەوت مانگدا 368 هەزار و 434 كەس بەهۆی شەڕو توندوتیژییەوە لەو وڵاتەكە برینداربوون و سەردانی پزیشكی دادوەرییان كردووە كە زۆربەیان لەشارەكانی تاران و ئەسفەهان و خوراسانی باشور بوون.
بەپێی ئامارەكە تەنها لەمانگی پاییزی ساڵی رابردوودا 47 هەزار و 249 كەس بەهۆی شەڕو توندوتیژییەوە برینداربوون و سەردانی پزیشكی دادوەرییەكانیان كردووە و ئەوەش ئاماژە بە بەرزبوونەوەی رێژەی توندوتیژیی و تاوان لەئێران.
پزیشكی دادی ئێران و پۆلیس ئاماری كوژران یان كوژراوانیان بڵاو نەكردووەتەوە و بەڵام ئاماری زیندانەكان و پرۆسەی دادگایی تۆمەتباران بە كوشتن دەریدەخەن ساڵانە زیاتر لە هەزاركەس بەهۆی توندوتیژیی و شەڕوپێكدادان دەكوژرێن.
پۆلیسی بەشی ئاسایشی كۆمەڵایەتی و رێگریی لەتاوان لەئێران بڵاوی كردووەتەوە حەوت هۆكاری (خەیانەتی هاوسەریی، كێشەی دارایی، پرسی شەرەف، شەڕو ئاژاوەگێڕیی، دزی، بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان و شەڕی خێڵەكی) زۆرترین كوژراوو برینداری لێدەكەوێتەوە و زۆربەی ئەو قوربانییانەش تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 30 ساڵە.
پۆلیس ئاماژەی بەوەكردووە دوای رووداوی هاتوچۆ زۆرترین گەنج لەئێران بەشەڕو توندوتیژیی گیانیان لەدەستدەدەن و خۆكوشتنیش سێیەم هۆكاری سەرەکیی مەرگی گەنجانی 15 بۆ 30 ساڵە.