سەردار عەزیز

جەنگێكی جیهانی لەئاستی فیكردا لەئارادایە. ئەم جەنگە بەشێوازی جیاواز پریشكی گەشتووەتە دونیای ئێمە، بەڵام لەبەر نەبوونی توانای بینینی وێنا گەورەكەی ئەم جەنگە، ئاگاییەكی قوڵ بەرامبەر ئەم جەنگە نیەو شەڕكەرەكان زۆرجار لەهەمان بەرە یان دژ بەبەرەی خۆیان دەجەنگن. جەنگی جیهانی فیكر بەشێكە یان دەرئەنجامی دۆخی سیاسی و ئابوری دونیایە. لەم نووسینە كورتەدا هەوڵدەدەم، بەبێ لایەنگیریی بۆ هیچ بەرەیەك راڤەیەكی ئەم جەنگە فیكرییە بكەم.

ئەگەر هەوڵبدەین بەرەكانی جەنگەكە پۆلین بكەین ئەوا دەڵێین جەنگێك لەئارادایە لەنێوان رەق و شلدا. كارل ماركس لە مانیفێستی كۆمۆنیستدا لەبڕگەیەكدا ئەو ململانێیە لەو سەردەمەدا دەردەبڕێت، بەڵام لەدونیای ئەمڕۆدا بەرەی جەنگەكە ئاڵۆزترو فراوانترە. مەبەستمان لەڕەق و شل یان نەگۆڕو گۆڕاو چییە؟ بەرەیەك هەن كە دەتوانین بەفراوانی و بۆ ئاسانی تێگەیشتن ناویان بنێین چەپ، بڕوایان بەشلی یان گۆڕاوی هەموو شتێك هەیە. لەبەرامبەردا بەرەیەك هەیە، كە دیسانەوە بەفراوانی دەتوانین ناویان بنێین راست، بڕوایان وەهایە كەهەموو شتێك قابیلی گۆڕان نیە، بەڵكو زۆر خەسڵەت و بوار هەن كە پێویستە بپارێزرێن، بۆیە پێیان دەوترێت پارێزەر یان موحافیزەتكار.

بەرەی چەپ یان گۆڕانخوازەكان، بڕوایان وەهایە كەهەرچی هەیە بونیادنراوە، لەلایەن مرۆڤەوە لەمیانەی پەیوەندییەكی دەسەڵاتیدا، لە ساتەوەختێكی تایبەتدا، بۆ مەبەست و خزمەتی تایبەت، بۆیە نە نەگۆڕەو نە پیرۆزو نە هەمیشەیی، بەڵكو بەگۆڕانی جۆری دەسەڵات و پەیوەندی و رۆڵی ئەكتەرەكان، دەبێت ئەو نۆرمانەش بگۆڕدرێت. فەیلەسوفی فەرەنسی میشێل فۆكۆ لەهەموو ئەوانیتر زیاتر لەكرۆكی ئەم پرسەدایە، بۆیە چەپی فەرەنسی یان پۆستمۆدێرنە دەكرێت وەك ناوێكی تر بۆ ئەم بەرەیە بەكاربهێنرێت. بەكورتی ئەم بەرەیە دەڵێن هەموو شتێك دەستكردە، مرۆڤكردە، بۆیە قابیلی گۆڕانە. بۆیە هەركەسێك دژ بە ئەم پرۆسەی گۆڕانە گشتگیرەبێت ئەوا كەسێكی چەقیوە یان چەسپیوە و دەیەوێت بنەماو خەسڵەتە كۆنەكان بمێننەوە كە زۆرجار ئازادی و ماف و رۆڵ لەخەڵكانێكی زۆر حەرام دەكات. هەروەها پلەندییەك دروستدەكات لەئاستە جیاوازەكاندا كە سپی باشترە لەڕەش، پیاو باشترە لەژن، رۆژئاوایی باشترە لەئەوانیتر. هەروەها ئایندارەكان كە بەگشتی لەبەرەی راستن بڕوایان وەهایە كە ئاینەكەیان پیرۆزەو دەبێت بپارێزرێت. دیارە ئەم بەرەیە، هەموو پێكەوە تەبانین، بۆ نموونە، ئاینەكان دژ بەیەكن، بەڵام كاتێك شوێنكەوتوانیان بڕوایان وەهایە كەپیرۆزە ئەوا بەریەككەوتن لەنێوانیاندا دروست دەبێت.

بڕوابوونی چەپ بە نەبوونی هیچ نەگۆڕاوێك و گۆڕانی هەموو چەسپیوێك و ئەگەری دروستكردنی هەموو بەهاو بونیادێك، لەم ساڵانەی دواییدا ترس و فشارێكی گەورەی لای بەرەی راست، بەتایبەتی ئاینداران دروستكردووە، بەتایبەتی پاش هاتنی ئەم هەڵوەشانەوەیە  بۆ بواری جەستەو رەگەز. گۆڕانی رەگەزی مرۆڤەكان، لەنێرەوە بۆ مێ، یان بەپێچەوانەوە، بۆ خۆی بەرجەستەبوونی ئەو دیدەیە كە چەسپی و نەگۆڕو پلەبەندی بوونی نیە. ساڵانێكی زۆر بواری جەستەو شوناسی سێكسی لەدەرەوەی ئەم بوارە بوو، بەڵام ئەو بوارە  ئێستا كەپكی حەمەد ئاغایە.

ئەم جەنگە لەبوارێكەوە بۆ بوارێكی تر، لەجوگرافیایەكەوە بۆ جوگرافیایەكی تر دەگۆڕێت. بۆ نموونە خەڵكی دیندار دەكرێت دژ بەنەتەوە و ئیتنیك بن یان بەقابیلی گۆڕانی دابنێن، كە تەبایان دەكاتەوە لەگەڵ چەپدا، بۆ نموونە لەعێراقجێتی و كوردایەتیدا دەیبینین، چۆن و چەپ و دینی پێكەوەن، بەڵام كە دێتەسەر ئایین، باوەڕدار بڕوای وەهایە كەئەوە چەسپیوە، بەڵام چەپ بڕوای وەهایە ئەوە گۆڕاوە، لێرەدا لەیەكتر جودا دەبنەوە.

نموونەیەكی تر بۆ خەستكردنەوە زیاتری قوڕەكە. لەڕۆژئاوا چەپ و موسوڵمانێك لەیەكتر نزیكن، چونكە راستڕەوی ئایندار دژیانە. بەڵام لای چەپ ئایین شوناسێكە كە كەسەكان مافیان هەیە هەیانبێت ئەگەر دەخوازن، بۆیە دەبینیت خەڵك هەن لەزانكۆكانی رۆژئاوا وانەی جێندەر و ئیسلامۆفۆبیا دەڵێنەوە، ئەم دووانە لەدونیای ئیسلامیدا دژ بەیەكن، بەڵام لەئەوروپا تەبان. دیارە تەباییان تەكتیكییەو هەریەك لەناخی خۆیدا نەیارێتییەكی بەرامبەر بە ئەوی تر پەنهانداوە، بەڵام لەئێستادا جەنگێكی دواخراوە.

ئەمە لەكاتێكدا راستڕەوی رۆژئاوایی لەزۆر رووەوە تەبایە لەگەڵ راستڕەوی دونیای ئێمەدا، بەڵام لە ئەوروپا دژ بەیەكن، چونكە راستڕوەی ئەوروپی بڕوای وەهایە كەئەوانیتر دەبێت دەستبەرداری بەهاكانیان ببن و ببنە خاوەن بەهاكانی ئەوان. بەڵام كاتێك موسوڵمانان دەستبەرداری بەهاكانیان نابن، ئەوا راستڕەوە وەهاین دەبینێت كەدەیانەوێت جێگەیان بگرنەوە. ئەم دیدە كرۆكی راستڕەوی نوێی رۆژئاواییە.

ئەم جەنگە چەندین دەركەوتەی جیاواز جیاوازی هەیە كەتەنها لەبواری فیكردا نەماوەتەوە. یەكەم دەركەوتەی دەكرێت بوترێت جیوپۆلەتیكیە. لێرەدا بۆ ئاسانكاری باس لەبیرمەندێكی وەك ئەلكسەندەر دوگین دەكەم، كە هەڵگری پەیامی ترادیشیونی نوێ، یان جیوپۆلەتیكی تیولۆجی یان چەندین چەمكی ترە. دوگین وەها دەبینێت كە چەمكە زاڵەكانی ناو دونیای رۆژئاوا، چەپن، لەلایەن سیستەمە رۆژئاواییەكانەوە بەكاردەهێنرێن بۆ هەڵوەشانەوەی دەرەوەی رۆژئاوا، نەك لەئاستی دەوڵەت و نەتەوە، بەڵكو لەئاستی خێزان و تاكیش. بەدیدی ئەو دەرئەنجامی ئەم هەڵوەشانەوەیە زاڵبونی رۆژئاوایە. بۆیە ئەم بەها فیكرو كەلتوری و شوناسییانە لەمیانەی ئەم ململانێیەدا دەبنە یەكەی جیوپۆلەتیكی. بۆ نموونە كەم كەس چاوەڕێی ئەوەیان دەكرد رۆژێك گۆڕانی رەگەز ببێتە پرسێكی جیوپۆلەتیكی، بەڵام لەم چوارچێوەیەدا، مانای ئەوە دەگەیەنێت كە نەمانی چەسپیویی و نەگۆڕیی گەیشتووەتە ئەوپەڕی.

چین بەشێوازی جیاواز بەشدارە لەم جەنگە فیكرییەدا.

ئێمە لەدەرەوەی ئەم جەنگە نین. بەڵام لەهەناویشیدا نین. لەدەرەوەی نین چونكە لەكاریگەرییەكانی بەدەرنین. بەڵام لەهەناویدانین، چونكە كاریگەرییمان لەسەر ئاراستە و تێگەیشتن و دەوڵەمەندكردنی نیە. لەهەمانكاتدا ئێمە بەخواستی خۆمان نیە، دەكەوینە ژێر كاریگەری ئەم جەنگەوە، بەڵام زۆرجار بەبێ بوونی تێگەیشتنێكی گشتی دەربارەی ئەكتەرو ئامرازو ئامانجەكانی ئەم جەنگە.

خەڵك لەدونیای ئێمەدا بەئاگایی و شوناسی جیاوازەوە دەچێتە نێو ئەم جەنگەوە، بەڵام زۆرجار پاڵنەرەكان لۆكاڵین. چەند پرسیارێكی سادە لێرەدا هەیە، كە دەبێت ئێمە لەخۆمانی بكەین: ئێمە كەناتوانین خۆمان بپارێزین لەم جەنگە، ئایا دەتوانین لێی سودمەندبین؟ سودمەندبوون پرسێكی سەختە، چونكە لەڕاستیدا ئێمە كێین و وەك كێ دەمانەوێت سودمەندبین؟ ئایا ئەو بەرەیەی كەدەیەوێت بەهاو بونیادو خەسڵەتەكان بهێڵێتەوە، توانای پاراستنی هەیە یان لەژێر فشاری زۆری جەنگەكەدا ناچار بەتەسلیم بوون دەكرێت؟ یان هەر لەبنەڕەتەوە لەگۆڕەپانی شەڕێكدایە كەنازانێت بەرەكان كێن و ئامانجەكان چین؟

ئەگەر وەك كورد خۆت ببینیت دۆخت سەختە، چونكە نە ترادیشیون لەقازانجتە نە پۆسیمۆدرێن. هیچ كامیان ئامادەنین دان بەشوناستدا بنێن. هەردووكیان دەیانەوێت تۆ ببیت بەكەسێكی تر، خاوەن شوناسێكی تر. ئەمە بۆ هەموو شوناسەكانی تریش راستە.

ئەم جەنگە فیكرییە تەنها لەنێو رۆژئاواو دەرەوەیدا نیە، بەڵكو لەهەناو رۆژئاوادا زۆر بەچڕی بەڕێوەدەچێت. بەرەكانی ئەم شەڕە لەئەمریكا زیاتر بەزەقی دەردەكەون. لەڕەهەندی ئابوریدا ئەم جەنگە لەنێوان هەبوونی رۆڵی حكومەت و نەبونی رۆڵی حكومەتدا خۆی دەبینێتەوە. رێگن ئەمریكاییەكانی قایلكرد كەحكومەت خراپە، بەپشتبەستن بەفیكریی هایەك و فریدمان. ئێستا هەژارییەكی زۆر لەئەمریكا بوونی هەیە، پەرچەكرداری بەرهەمهێناوە. هەفتەی داهاتوو بەووردی باسی میشێل فۆكۆ دەكەم بۆچی بیرمەندی سەرەكی ئەم بەرەیەیە.