هێمن مەحموود
 
رەنگە بڕیارەكەی ئەمجارەی دادگای فیدراڵی عێراق كە لەدژی ناردنی هەموو جۆرە بڕە پارەیەكە بۆ هەرێم لەلایەن حكومەتی عێراقییەوەو هەر هەنگاوێكی لەو جۆرە بەنایاسایی وەسفدەكات، دوایین بڕیاری ئەو دادگایە نەبێت لەدژی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت پێشوتریش ئەم دادگایە لەسێپتەمبەری 2017 بڕیاری لەدژی ئەنجامدانی ریفراندۆم لەهەرێمی كوردستان دەركردو لەشوباتی 2022یش بڕیاری لەدژی یاسایبوونی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەركرد.
بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كە لەسەر سكاڵایەكی پەرلەمانتارێكی چوارچێوەی هەماهەنگی دەركرا، هەرزوو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە رەتكرایەوەو لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند:»هەرێمی كوردستان، هەرێمێكی فیدراڵی دەستوورییەو ئەم بڕیارانە پێشێلكردنێكی زەق و ئاشكرای دەستووری عێراقە، هەروەها دژی رێككەوتنی لایەنەكانی ئیدارەی دەوڵەتە بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ و دژی كارنامەی وەزاری حكومەتی عێراقیشە كە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە پەسەندكراوەو تێیدا لەبڕگەیەكدا بەڕوونی باس لەخۆدوورگرتن لەهەر رێكاڕێك دەكات كەكێشەكان ئاڵۆزتر بكات، بۆیە ئێمە ئەو بڕیارەی دادگای ئیتیحادی، بەبڕیارێك نەك تەنیا دژی هەرێمی كوردستان، بەڵكو دژی حكومەتی نوێی عێراق و لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت دەزانین».
حكومەتی هەرێم دادگاكە بەنادەستووری وەسفدەكات و دەڵێت بەشێوەیەكی دەستووری پێكنەهاتووەو ڕێكنەخراوەو ناتوانێت وەك دادگایەكی فیدراڵی بڕیار بدات، بۆیە بڕیارەكانی رەتدەكەینەوە.
دادوەر جاسم محەمەد عەبود، سەرۆكی دادگای فیدڕاڵی عێراق دەربارەی بڕیارەكەی دادگاكە رایگەیاندووە بڕیاری ژمارە 6ـی ساڵی 2019ش كەدادگای فیدڕاڵی بەنایاسایی داناوە، پەیوەستە بەوەی كەهەر پارەیەك تەرخانبكرێت ئەگەر لەیاسای بودجەدا بوونی نەبێت، پێچەوانەی یاسایە، بەگوێرەی ماددەی 27یش لەبەڕێوەبردنی دارایی دەوڵەت دەبێت تەواوی شایستە داراییەكان و قەرزەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لە 2004ەوە تاوەكو 2020 پاكتاو بكرێن، بەگوێرەی یاسای بودجەو بەڕێوەبردنی دارایی دەوڵەت، دادگای فیدڕاڵی گەیشتە ئەو ئەنجامەی كەبڕیارەكەی ئەنجومەنی وەزیران بۆ خەرجكردنی پارە بۆ هەرێمی كوردستان پێچەوانەی دەستورە، پابەندنەبوونیش بەبڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی بەپێشێلكردنی ماددەی 94ی دەستور دادەنرێت و دەبێت هەموو دەسەڵاتەكان پابەندی جێبەجێكردنی بڕیارەكە بن.
دادگای فیدراڵی عێراق بەپێی یاسای ژمارە 30 لەساڵی 2005 و بەپێی ماددەی 93ی دەستووری هەمیشەیی عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییە دەستوورییەكان درووستكراوەو بڕیارەكانی بۆ تەواوی لایەنەكان مولزەمەو دەبێت جێبەجێبكرێت و تانەی لێنادرێت.
لەڕۆژی 18ی ئازاری 2021، جارێكی تر ئەم یاسایە هەمواركرایەوەو دوو ئەندامی كوردی لەسەر لیستی پارتی و یەكێتی بۆ دادگاكە زیادكرا، لەكاتی خۆشیدا رەخنەی ئەوە لەپەرلەمان گیرا، دەبوو ئەم یاسایە بەدەنگی یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان تێبپەڕێت، بەڵام بەهۆی رێككەوتنە سیاسییەكانی نێوان حزبەكانەوە بەدەنگی زۆرینەی سادە دانیشتنەكە كەنزیكەی 225 پەرلەمانتار لەكۆی 329 پەرلەمانتار یاساكە تێپەڕێندرا.
ئەزموونەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ مامەڵەكردن لەگەڵ بڕیارەكانی ئەم دادگایەدا یەكجۆر نییەو بەپێی بارودۆخەكان گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە، بۆ نموونە لەدوای ریفراندۆمەكەی مانگی ئەیلولی 2017 كەدادگاكە بڕیاریدا بەنایاسیبوونی ئەو ریفراندۆمەو ئەنجامەكانی، دوای ئەو دۆخەی لەدوای ریفراندۆمەكەوە درووستبوو، حكومەتی هەرێم بۆ ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەغدا رایگەیاند رێز لەبڕیارەكەی دادگا دەگرێت و داوای لەبەغدا كرد دەرگای گفتوگۆ دانەخات، بەڵام لەدوای بڕیارەكەی هەمان دادگا بۆ نایاسایبوونی هەناردەكردنی نەوت لەلایەن هەرێمەوە حكومەتی هەرێم هاوشێوەی ئەم بڕیارەی ئێستا رەتیكردەوەو بەپێشێلكردنی دەستووری وەسفكرد.
هەرچەندە وابڵاوكرایەوە كەگوایە دوو ئەندامە كوردەكەی دادگای فیدراڵی دەنگیان بەبڕیارەكە دابێت و ئەمەش بەدووفاقی هەڵوێست و بڕیارەكانی پارتی و یەكێتی لەبەغدا بڵاوكرایەوە، بەڵام یاساناسێك دەڵێت ئەوە هەڵەیەو یاساكە بەزۆرینە دەرچووە نەوەك بەبڕیاری هەمووان.
حاكم شێخ لەتیف یاساناس لەنووسینێكدا دەڵێت دوای دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی زۆرێك لەمیدیاكان نووسیویانە دوو دادوەرە كوردەكەش ئیمزایان لەسەر بڕیارەكە كردووە، واتە بەبڕیارەكە رازیین.
دەڵێت» دەبێ بزانن  كەبڕیارەكە نووسراوە (بەزۆرینە دەرچووە )، واتە دادوەر هەن لەگەڵ ئەو بریارە نین، بەڵام رای  ئەو دادوەرانەی پێچەوانەی زۆرینەن بەگوێرەی یاسای دادبینی شارستانی نابێ ئاشكرابكرێت، بەڵكو بەنووسین دەدرێ بەسەرۆكی دادگاو لەناو دۆسیەكە هەڵدەگیرێ، بەڵام دەبێ  ئیمزای بڕیارەكە هەربكات».

جیهانگیر سدیق گوڵپی لەوتارێكدا بەناونیشانی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق، سەرلێشێوان لەنێوان شایستەو پێشینەدا لەگۆشەنیگای دارایی و ژمێریاریەوە سەرنجی لەبڕیارەكە داوەو دەڵێت: دادگای فیدراڵی لەدادبینی و بڕیاردانەكەیدا سەبارەت بەنایاسایی بوونی ناردنی ئەو پێشینەیە پشتی بەماددەی (11)ی یاسای بودجەی ساڵی 2021 بەستووە، لەكاتێكدا بەپێی سیستەمی ژمێریاری هەریەك لەپێشینە‌و بارمتەكان‌ بەهەژماری نێوەندگر (حسابات الوسیطه‌) دادەنرێن و لەیاسای بودجەدا ئاماژەیان بۆ ناكرێت، بەهەژماری دەرەوەی بودجە (حسابات خارج الموازنە) ناوزەد دەكرێن و تاڕادەیەكی زۆر جیاوازن لەخەسڵەت و بڕی هەژمارەكانی ناو یاسای بودجە، بەڵام دادگای فیدراڵی هاتووە وەك شایستە (مستحقات) مامەڵەی لەگەڵ پێشینە (سلفە) كردووەو راستەوخۆ تێكستی یاسای بودجەی بەموجەڕەدی بەسەردا چەسپاندووە،‌‌ بۆیە كەوتووەتە هەڵەیەكی گەو‌رەوە.
ئەوەش دەخاتەڕوو كێشەی دادگای فیدراڵی لێرەدا ئەوەیە كەجیاوازیی نەكردووە لەنێوان شایستەكان (مستحاقات) كە لەیاسای بودجەدا هاتووە لەگەڵ پێشینە (سلفە‌) كە لەیاسای بودجەدا نایەت و بەپێی یاسای كارگێڕی دارایی دەدرێت بەمەبەستی جێبەجێكردنی یاسای بودجە، هەربۆیە دادگاكە بەپشتبەستن بەیاساكەی بودجە‌ ئەو بڕیارەی داوە  كەناردنی پێشینە بۆ هەرێم پێچەوانەی یاسایەو قورسكردنی باری گەنجینەی دەوڵەتە، لەڕاستیدا ناردنی پێشینە نەك نادرووست نیە، بەڵكو ئەر‌كە لەسەر بەغدا وەك بەشێك لەئەركی جێبەجێكردنی یاسای بودجە.
بەشێك لەچاودێرە سیاسییەكانی دۆخی عێراق بڕوایان وایە لەئەگەری جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئایندەی حكومەتی عێراق و هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت كەحكومەتەكەی پێكهێناوە لەبەردەم مەترسیدایە، چونكە ئەم بڕیارە وادەكات لایەنە كوردییەكان تووشی كێشمەكێش ببن لەگەڵ لایەنەكانی دیكەو ئەگەری كشانەوەیان لەهاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەئارادابێت.
عەلی بەیدەر چاودێری سیاسی عێراق دەڵێت ئەم بڕیارەی دادگا گرفتێكی نوێ درووستدەكات و كاریگەری هەیە بۆ سەر كاری حكومەت كەهەمووان بەهۆی ئەو ئارامییەی لەوڵاتدا لەئارادایە ئاواتەخوازی نین، زەرەرمەندی یەكەمیش تەنیا هاووڵاتیانی هەرێمن كەپێویستە موچەیان تێكەڵی تەنگەژە سیاسییەكان نەكرێت.
رێبوار بابەكی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسیۆنی پارتی بڕوای وایە لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان هێزو لایەنی تێدایە دەیانەوێت كابینەكەی سوودانی شكستبهێنێت و دۆخی نێوان هەرێم و بەغدا تێكبدەن، بەڵام وەلید سەهلانی پەرلەمانتاری فەتح بڕوای وانیە ئەم بڕیارە ببێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و بڕیارەكانی دادگاش بەپارێزەری وڵات وەسفدەكات، چونكە بەپێی یاسا دەرچووە نەك موجامەلەو رووپاماییكردن.
جێگای ئاماژەیە تائێستا هەڵوێستی سوننەكانیش لەسەر بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی روون نییەو نە پشتگیرییان كردووەو نە لەدژیشی وەستاونەتەوە.