هاوڵاتی

چین لەڕێگەی پێدانی قەرزێكی زۆرەوە بە یوانی چینی كەبڕەكەی دەگاتە پێنج ترلیۆن دۆلار مامەڵە بازرگانییەكانی لەگەڵ وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو وڵاتانی ئەمریكای لاتین و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست زیاد كردووەو هەژموونی بەكارهێنانی دۆلاری ئەمریكی بەڕێژەی لەسەدا 8% كەمكردووەتەوە، ئەوەش واشنتۆنی نیگەران كردووە.

چین هەوڵی خنكاندنی ئەمریكا دەدات لەڕووی ئابوورییەوە لەڕێگەی پەیوەندییە بازرگانییەكانی لەگەڵ كۆمەڵێك لەهاوپەیمانەكانی واشنتۆن، یەكەم سەدانی شی چیپینگ سەرۆكی چین لەدوو مانگی رابردوودا بۆ سعودیەو كۆبوونەوەی لەگەڵ بەشێك لەسەركردەكانی وڵاتانی عەرەبی هەنگاوی دیكەی بەدوای خۆیدا هێناوە.

یەكەم وڵاتی عەرەبی كە سعودیەیە لەڕێگەی كۆمپانیای ئارامكۆ تایبەت بەوزە گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیاكانی چین بكات بەبەهای 12 ملیار دۆلارو بڕیارە گرێبەستەكە لە 2025 فراوان بكرێت و تاساڵی 2030 بگاتە 28 ملیار دۆلار.

هەروەها لەگەڵ وڵاتانی كیشوەری ئەفریقا كۆمپانیا چینییەكان دەیان گرێبەستی گەورەیان ئەنجامداوەو حكومەتی پەكینیش سەدان ملیار دۆلار قەرزیان پێدەدات بەدراوی نیشتمانی یوانی چینی.

سەردانی ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا لەهەفتەی رابردووداو لێدوانەكانی لەگەڵ گەیشتنەوەی بۆ پاریس پەیامێكی توندی بۆ ئەمریكا ناردو رایگەیاند» وڵاتانی  ئەوروپا پەرە بەپەیوەندییە بازرگانییەكانیان لەگەڵ چین دەدەن، ناتوانین خۆمان بەیەك جەمسەرەوە لەجیهاندا ببەستینەوە»، مەبەستی لێدوانەكەی ماكرۆن بۆ ئەمریكا بوو، ئەوەش واشنتۆنی نیگەران كرد.

لەیەكەم كاردانەوەدا لەڕاپۆرتێكی رۆژنامەی نیویۆرك تایمز ئەوە خراوەتەڕوو كە ئەوروپییەكان ئامادەنین مامەڵە بازرگانییەكانیان لەگەڵ چین كەمبكەنەوە، ئەوەش مەترسی لەسەر بەكارهێنانی دۆلاری ئەمریكی دروستدەكات، چونكە چین لەزۆربەی مامەڵەكانیدا یوانی چینی دەدات بەو وڵاتانەو ئەوەش بەكارهێنانی دراوی دۆلاری بەڕێژەی 8% كەمكردووەتەوە لەدوو ساڵی رابردوودا.

پسپۆڕانی ئابووری ئەمریكا ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە واشنتۆن ناتوانێت ئەوروپا لەچین داببڕێت لەڕووی ئابوورییەوە، چونكە كۆمپانیا ئەوروپییەكان لەبازاڕی چیندا بوونیان هەیەو چینییەكانیش لەوڵاتانی ئەڵمانیاو بەپلەی دووەم لەوڵاتی فەرەنسا پڕۆژەی گەورە بەڕێوە دەبەن.

بەپێی ئامارەكانی یۆرۆستات قەبارەی بازرگانی چین و  وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا   لە 2022 دا  گەیشتووەتە ترلیۆنێك و 25 ملیار دۆلار.

كۆمپانیاكانی ئەڵمانی لەبازاڕە زەبەلاحەكەی چین هەوڵدەدەن چالاكییە ئابووریەكانیان فراوانتر بكەن، بۆ نموونە

كۆمپانیای ڤۆلكسواگن و كۆمپانیای كیمیایی (BASF)  وەبەرهێنانەكانیان لەچین فراوانتر كردووە، بەشێوەیەك

كۆمپانیای ڤۆڵكسواگن كەزیاتر لە 45 كارگەی لەپەكین هەیە دەستیكردووە بەپەرەپێدانی كارەكانی و وەبەرهێنان بەملیارەها دۆلار لەهاوبەشییە ناوخۆییەكان و شوێنەكانی بەرهەمهێناندا.

هەروەها كۆمپانیای كیمیایی (BASF)  لەگەڵ 25 دامەزراوەی بەرهەمهێنان لەچین بەردەوامن لەپلانەكانیان بۆ خەرجكردنی 18 ملیار دۆلار بۆ كۆمەڵگەیەكی نوێی بەرهەمهێنانی ماددە كیمیاییەكان.

لەساڵی رابردوودا ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئەڵمانیاو چین گەیشتووەتە 300 ملیار دۆلارو بەڕێژەی 24% زیادی كردووە، واتا ئەڵمانییەكان پێویستیان بەبازاڕەكانی چینە بۆ بەهێزكردنی ئابووری وڵاتەكەیان.

ئەمریكا كاریگەرییەكی گەورەی سیاسی و ئەخلاقی و سەربازیی و ئابووری لەئەوروپادا هەیە، بەڵام ناتوانێت رێگری لەئەوروپییەكان بكات تا مامەڵە بازرگانییەكانیان لەگەڵ چین سنوردار بكەن.

لەدیارترین رێوشوێنەكانی ئەم دواییەی چین، كە لەڕێگەیەوە پەكین ئامانجی بەستنەوەی بازاڕەكانی بەسیستەمی دارایی جیهانییەوەیە، پەسەندكردنی دەسەڵاتە داراییەكانە بۆ ئاڵوگۆڕی زەمانەتەكانی قەرز بەدراوی یوانی چینی، كە بەهاكەی دەگاتە زیاتر لەپێنج ترلیۆن و 200 ملیار دۆلار، كە ئامرازی وەبەرهێنان بۆ ئەو كەسانە دابین دەكات كە بەركەوتەی زەمانەتنامەی قەرزن بە یوان، بەپێی راپۆرتێك كە لەلایەن فاینانشیاڵ تایمزەوە بڵاوكراوەتەوە.

بێجگە لەوڵاتانی ئەوروپاو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كیشوەری ئەفریقا، چین پەلی هاویشتووە بۆ وڵاتانی ئەمریكای لاتین كەوەك حەوشەی پشتەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەسف دەكرێت، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی تازەپێگەیشتووی ئابووری وەك بەڕازیل و مەكسیك و ئەرجەنتین و فەنزوێلا.

چین ئامادەیی دەربڕیوە ترلیۆنێك و 300 ملیار دۆلار بە یوانی چینی بداتە ئەو چوار وڵاتەی ئەمریكای لاتین، پەلهاویشتنی چین بۆ ئەمریكای لاتین كۆنگرێسی ئەمریكای هێناوەتە دەنگ و چەند سیناتۆرێك بەنیازن راپۆرتێك ئامادە بكەن و بیدەنە جۆ بایدن، چونكە هەژموونی ئابووری هەژموونی سیاسی بۆ چین مسۆگەر دەكات. 

لەكاتێكدا ئەمریكا هەوڵی دەدا قسەكانی پاشخانی خۆی سەبارەت بەپەكین بێهیوا بكات، بەڵام كاریگەری چین پێگەیەكی گەورەو فراوانی لەوێ لەناو كۆمەڵێك میحوەردا دۆزیەوە كەپەكین توانی كاریگەری خۆی لە سەرانسەری جیهاندا بسەپێنێت، وەك ئەفریقا و ئەمریكای لاتین، لەڕێگەیەك كەهەوڵەكانی ئەمریكا بۆ گۆشەگیركردنی چین پووچەڵدەكاتەوە.

لەژێر رۆشنایی كۆمەڵێك رێوشوێن و پێشهات كەهەڕەشە لەهەژموونی دۆلار دەكەن و لەگەڵ فراوانكردنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی چین سەرەڕای هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ گەمارۆدانی لەڕووی ئابوورییەوە، بەڵام چین بووەتە هێزێكی سەرەكی كەزاڵە بەسەر بازاڕە نێودەوڵەتییەكاندا لەگەڵ كاریگەرییەكەی لەناوچە جیاوازەكانی جیهان لەسەر ئاستی ئابووری

هاوكات، چین لەڕێگەی وڵاتانی ئۆراسیاوە كە لە(چین، بەرازیل، هندستان، ئەفریقیای باشور، روسیا) پێكهاتووە دەیانەوێت هەژموونی بەكارهێنانی دۆلار لەمامەڵە بازرگانییەكاندا كەمبكەنەوە، روسیاو چین پێكەوە لەو هەوڵەدان كە ئەم پێنج وڵاتە مامەڵە بازرگانییەكانیان بەدراوی نیشتمانی خۆیان بێت.

ئەو پێنج وڵاتە دانیشتوانەكەیان لەسەدا 40% دانیشتوانی جیهان پێكدەهێنێت، واتا لەسەدا 40% دانیشتوان دوور دەكەونەوە لەبەكارهێنانی دۆلاری ئەمریكی لەمامەڵە بازرگانییەكانیاندا.

هەروەها زیاتر لەهەشت وڵات لەخۆرهەڵاتی ناوەراست و ئەفریقیاو ئەمریكای لاتین ئامادەییان دەربڕیوە بچنە ناو چوارچێوەی وڵاتانی (ئۆراسیا)وە، ئەوەش مەترسییەكی دیكە لەسەر بەكارهێنانی دۆلاری ئەمریكی لەمامەڵە بازرگانییەكان لەسەر ئاستی جیهان دروستكردووە.

بەپێی تووێژینەوەیەكی نێودەوڵەتی ئابووری چین تا 2030 پێش ئەمریكا دەكەوێت، ئەمەش بەواتای زیادبوونی هەژموونی سیاسی چین لەجیهاندا دێت كەئەمریكییەكان دەترسن لەوەی بەكارهێنانی دۆلار زیاتر كەمببێتەوە لەمامەڵە بازرگانییەكاندا كە لەئێستادا بۆ لەسەدا 50% دابەزیوە. 

شارەزایانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە چینییەكان هێواش هێواش پەل دەهاون بۆ وڵاتان لەڕێگەی سێكتەرە ئابورییەكانەوە هەژموونی سیاسی خۆیان بەهێز دەكەن كەڕەنگە 2035 تا 2040 چین هەژموونی سیاسی خۆی بەسەرجیهاندا زاڵ بكات و شتێك نامێنێت بەناوی تاك جەمسەری ئەمریكاوە.