غازی حەسەن

لە ٢٢ی ئایاری ٢٠٢٣دا سەرۆکی ئەمەریکا (جۆ بایدن) بۆ ساڵێکی دیکەش باری نائاسایی نیشتمانی سەبارەت بەدۆخی عێراق نوێکردەوە. ئەم بڕیارە هەموو ساڵێک و بۆ ماوەی بیست ساڵە لەبارەی عێراق نوێدەکرێتەوە. نوێکردنەوەو  درێژەپێدانی بڕیارەکە لەدەسەڵاتی سەرۆکی وڵاتەکەیە، ئەگەر بیەوێت لەبەر هۆکاری پێویست و ئاسایش و سەقامگیریی ئەم بڕیارە نوێ بکاتەوە، یان نا. لەڕاستیدا ئەم یاسایە پەیوەستە بەچۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ باری نائاسایی ئابووریی فریاگوزاریی و هەڕەشەکان دژی ئاسایشی نیشتمانی و سیاسەتی دەرەوە. سەبارەت سەرلەنوێ واژۆ کردنەوەی ئەم بڕیارە سەبارەت بە عێراق، لەبنەڕەتدا مەسەلەکە پەیوەستە بە (ئاستەنگەکانی بەردەم ئاوەدانکردنەوەی رێکوپێکی ئابووری عێراق و ئاستەنگەکانی بەردەم گەڕاندنەوە و پاراستنی ئاسایش لەم وڵاتەو پەرەپێدانی دامەزراوە سیاسی و ئیداریی و ئابوورییەکانەوە لەعێراق).  ئەمەریکا پێی وایە ئەم وڵاتە هێشتا پێویستی بەچاودێریی و هاوکاریی و مانەوەی هێزەکانی ئەو بۆ بەدیهێنانی عێراقێکی ئارام و  سەقامگیر لەهەموو رووەکانەوە هەیە، چونکە پێشگریمانەی خراپ بۆ ئاسایش و  ئارامی ئیداریی و ئابووری و دۆخی سیاسیی لەبەڕێوەبردن و ئاوەدانکردنەوە دەکەن.

کۆشکی سپی زۆر بەکورتی و بێ ئەوەی بچێتە نێو درێژدادڕی و پێدانی زانیاریی پێویست، رایگەیاند (بایدن) بڕیارەکەی جارێکی دیکەش بۆ ماوەی یەک ساڵ درێژکردەوە. (یاسای فریاگوزاری نیشتمانی لە ١٤ی ئەیلوولی ١٩٧٦ دەرچووە، وەکو یاسایەکی فیدراڵی چەسپیوەو مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت. ئەم یاسایە دەسەڵات بەسەرۆکی وڵات دەدات دەسەڵاتەکانی خۆی بەکاربهێنێت لەکاتی بوونی قەیراندا، بێ ئەوەی پێویستی بەگەڕانەوە و رەزامەندی کۆنگرێس هەبێت. 

وەکو ئاماژەمان پێکرد ئەم یاسایە ساڵی ١٩٧٦ لەلایەن (جێرالد فۆرد)ەوە واژۆ کراوەو تاکو ئێستا ٦٠ حاڵەتی نائاسایی نیشتمانی راگەیەندراوە  لەنێویاندا ٣٠ حاڵەت تاکو هەنووکە بەردەوامن. بۆ جێبەجێکردنی ئەم یاسایە سەرۆکی وڵات ١٣٦ دەسەڵاتی جیاوازیی پێدراوەو تەنیا ١٣یان پێویستیان بەڕەزامەندی و گەڕانەوە بۆ کۆنگرێس دەبێت.

پرسیاری ئێمە ئەوەیە بۆ ئەم یاساییە بیست ساڵە لەبارەی عێراقەوە نوێدەکرێتەوە؟ لەڕاستیدا (ئیلینا رومانوسکی) باڵیۆزی ئەمەریکا لەعێراقدا بێ ئەوەی هیچ زانیاریی و  هۆکارو پێشهاتێک ئاماژە پێبکات، لەچەندڕۆژی بووریدا رایگەیاند «عێراقییەکان نایانەوێت میلیشیاکان لەنێو دەوڵەتدا باڵادەست بن و ئەمەریکاش لەناوچەکە ناکێشتەوە». لەگاڤێکدا چەندین گروپی سەر بەئێران و نزیک لێیان بەئاشکرا جەنگی فشارو دەرکردنی ئەمەریکایان دەمێکە دەستپێکردووە، لەهەمان کاتدا عێراق بەهۆی ئەم هەموو میلیشیا چەکدارەی هەیە، کەتوارێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئاسایشی لەسەر لێوەی تەقینەوەی ناوخۆیی  هەیەو ژبەر هەندێ بەردەوام گریمانەی دۆخی نائاسایی و ئاژاوەو مەترسی و داتەپینی ئابووری و پەرەسەندنی گەندەڵی پتری لێدەکرێت.

ئابووری عێراق ناسەقامیگرە، ئێران بەسەریدا زالەو ساڵانە پارەیەکی ئێجگار زۆر بەرەو ئێران دەبرێت، ئەمەش وایکردووە ئاسایشی ئابووری سست و لەئاسی نەبوودا بێت و ئیلتیزامیش بەو سزایانە نەکرێت کە ئەمەریکا دژی ئێران پیادەی دەکات. سەرباری ئەوانەش ئاسمان و  خاکی عێراق بۆ گواستنەوەو گەیاندنی هاوکاری سەربازیی میلیشاکان لەسوریاو لوبنان بەشێوەیەکی زەق بەدیدەکرێت.

ئیدارەی عێراق بەردەوام لەژێر هەڕەشەیە، نەبوونی سەقامگیری سیاسی و گەندەڵی و ئیستغلالی ئیدارە لەلایەن گروپە سیاسییە حزبییەکانەوەو دابەشکردنی بەپێی بەرژەوەندیی حزبی و گروپی تائیفی و دەستوەردان لەکاروباری یاساو بەڕێوەبردن و ئیدارەدا هێندە زەقە هیچ کەسێک ناتوانێت (بەسیاسی کردنی دەستوورو یاساو دەسەڵاتی) بشارێتەوە. ئەمە نیشانەی نەبوونی ئاسایش و ئارامیی و دۆخی نائاساییە. ئەمانە بەشێکن لەو گوتارە سروشتیەی  وادەکەن ئەمەریکا بۆ ماوەی بیست ساڵە، ساڵانە ئەم یاسایە نوێ بکاتەوە.

ئەم یاسایە بەبێدەنگی و بێ ئەوەی هیچ لایەک بانگەشەی بۆ بکات، یان کاردانەوەیەکی فەرمی بەرانبەر بنوێنێت، درێژە بەمانەوەی هێزو پێگەو بوونی فەرمی ئەمەریکا لەعێراق دەدات. لەکاتێکدا ئەمەریکییەکان بەئاشکرا دەڵێن «ئەم وڵاتە هێشتا لەژێر هەڕەشەی میلیشیاو گروپە تیرۆریستەکاندایە، ئاوەدانکردنەوە بەباشی بەڕێوەناچێت و گومانیان لێی هەیەو ناسەقامگیری سیاسی و ئیداریی و ئابووری» بووەتە واقیعیکی یەکجار تاڵ .

واتە نە ئەمەریکا دڵی بەم عێراقە و دواڕۆژەکەی خۆشە و نە خودی وڵاتەکەش هێندە دۆخێکی ئارام و متمانەداری تێدایە، بتوانێت وەکو دەوڵەتێکی ئارام و سەقامگیر خاوەن سەروەری دەستووردارو سنوور پارێزاو  لەهەموو بوارەکاندا لەسەر پێی خۆی بووەستێت. هیچ گەندەڵکارێکی مەزن، ئەوانەی بەملیارەها دۆلاریان لەبیست ساڵی رابردوو دزیوەو بەنایاسایی و لەڕێگەی قۆرخکاریی و  گەندەڵییەوە پارەیان ناردووەتە بانکە جیهانییەکان و دەستیان بەسەر هەموو پڕۆژیەکی ئاوەدانکردنەوەو گەشەپێدان و بازرگانیدا گرتووە هیچ لێپێچینەوەو سزایەکی یاسایی و  دادپەروەرانەیان لەگەڵ نەکراوە، لەبەردەم رای گشتیشدا خۆیان بەحاکمی ئەم وڵاتە دەزانن.

میلیشیاکان؛ لەنێویان حەشدی شەعبی و گروپە نایاساییەکانی دیکەش لەبری سزادان، بەپێچەوانەوە پێگەیان بەهێزو مەترسیدارتر بووە. (حەشد) لەنێو بودجەی ئەمساڵدا پارەی زیاتریان بۆ تەرخاندەکرێت. ئابووری عێراق بریتییە لەئابوورییەکی سەربازیی مشەخۆرانەی پشتبەستوو بەبەرهەمهێنان و بەکارهێنانی نەوت.

دامەرراوەکانی دەوڵەت بەسەر حزبە سیاسییەکان دابەشکراوە. حزبە شیعییەکان پشکی زۆرینەیان هەیە، لەنێوەخۆشیاندا لەناکۆکی و ململانێیەکی تونددان، بۆ چۆنیەتی بەکارهێنانی ئیدارە بۆ بنکۆڵكردنی دەوڵەت و دامەزراوەکانی لەپێناو دزینەوەی توانا داراییەکانی نێو دەوڵەت بۆ بەرەژوەندی حزبی و میلیشیاو گروپە چەکدارەکانی خۆیان.

لەڕووی سیاسییەوە دۆخێکی نائاسایی بەردەوامی کەتەر لێدراو هەیە، سیستەمی بەڕێوەبردنی دەوڵەت مۆرانە لێیداوەو پێویستی بە نەک تەنیا بەپێداچوونەوەیەکی قووڵ هەیە، بەڵکو دەبێت سەراوژێر بکرێت و سیستمەکەی بگۆڕێت و عەقڵیەتی توندئاژۆی رەگەزپەرستانەی تێدا نەبێت، بۆیە بیرکردنەوە لەڕاگەیاندنی سیستەمی (کۆنفدراڵی) وەکو یەکێک لەبۆچوونە کاریگەرەکانی ئەم قۆناغەو داهاتوو سەیردەکرێت.

بەشێکی ناوچە سونییەکان پێیانوایە فیدراڵی و کۆنفدراڵی گونجاوترین رێگاچارەیە بۆ خۆپاراستن لەتوانەوەو فشارو ئەو ئازارەی تووشی هەموولایەک بەناوی (سەروەری عیراق) کراوە، هەندێک شیعەش پێیانوایە کورد بارێکی قورسە بەسەریانەوەو  لێکجیابوونەوەیان لەگەڵ کورد، لەم قۆناغەدا ئاسانکارییەکی زۆریان بۆ دەکات ئەوان لەنێوەخۆیاندا چارەی کێشە نێوخۆییەکان بەشێوازێکی تایبەتی خۆیان و لەپێناو چاککردن و چاکسازیی خۆیان بکەن.

هەندێک لەکوردیش پێیانوایە خەونی لاوازکردنی دەسەڵاتی ئێستای هەرێمی کوردستان لەڕێگەی گەڕانەوە بۆ بەغدا دەبێت، لەکاتێکدا بەغدا خۆی ناتوانێت چارەی کێشەکانی خۆی بکات. نوێکردنەوەی ساڵێکی دیکە ئەم یاساییە نیشانەو  هێمایە بۆ مانەوەی ئەمەریکا لەعێرق و ناوچەکەو ناسەقامگیری و نائاسایی بوونی دۆخی هەمەلایەنی عێراق. ئەمەریکا لەدوای ١٩٥٨ بەهەموو هێزێکییەوە کاردەکات لەعێراق پێگەو پەیوەندییەکی دۆستانەی هەبێت، ئەمڕۆ پێگەی سەربازیی و هێزو بڕیاریشی هەیە، ئاسان نییە هەروا بەئاسانی هەموو خەون و ستراتیژەکانی رادەستی قەدەر بکات. هەروەها عێراق هێشتا لەژێر هەڕەشەی هەمەلایەنی ئاسایش و  ئابووریی و خراپی ئیدارەو  گەندەڵی و ئاوەدانکردنەوەیە.