ئاوات نامق ئاغا

بەیانی رۆژی یەک شەممە ٧ی فێبریوەری ١٩٩٩  پێکەوە لەگەڵ کاک مەنسوری شێخ کەریم (ملازم مەنسوری پاسۆک) لە لەندەن چووین بەشوێن کاک نەوشیروان مستەفادا.  ئەو ئۆتۆمبێلی نەبوو، لەخانوویەکی هاکەزایی شارەوانی ئیلیندا دەژیا کە شوعلەخانی خێزانی وەک هەموو خانەوادەیەکی تر لەحکومەتی بەریتانیای وەرگرتبوو.  دوای پێشوازیی و سڵاو لەیەکدی کردن کەوتینەڕێ، هەمووی چەند سەد مەترێکمان تێنەپەڕاندبوو لێم پرسی:

وتم ‹ئاگات لێیە مەلیک حسێن وەفاتی کرد؟›،

وتی ‹کەی؟›

وتم ‹ئەم بەیانییە›.

کاک نەوشیروان تۆزێک وەستاو دواتر

وتی ‹لەو ساڵانەدا ئێمەی موعارەزەی هەموو بانگ کردو پێکەوە دانیشتین.  لەوێ رووی کردە من و›، وتی ‹بۆ وا بێ لوتفیت لەگەڵم؟›

وتم ‹چۆن بی لوتف نەبم، هەموو شەعبی عێراق گلەیی لەتۆ دەکەن؟›،

وتی ‹بۆ لەمن؟›

وتم ‹ئەو ساڵە بتهێشتایە سەدام رووخابوو، ئەگەر تۆ محاوەلەکەت بۆ کەشف نەکردایە، نە حەربی عێراق و ئێران دروست دەبوو، نە کوێت ئاوای بەسەردەهات و نە کوردیش ئیبادە دەکرا!›  کاک نەوشیروان وتی مەلیک حسێن مات بوو، چاوی پڕبوو لەفرمێسک و گریا،

 وتی، ‹من کوردم خۆش دەوێ و خوێنم لەگەڵ ئێوە تێکەڵە.  من زاواکەم کوردە!›

نیوەڕۆکەی لەکافێی دایانای سەر شەقامی بەیس وەتەر، کەخاوەنەکەی کەسێکی عێراقییە بەناوی عەبدولباست داودو پێشتر کەبابخانەی نەینەوای لەبەغدا هەبوو، قاوەڵتیمان کردو تاعەسرێكی درەنگ دانیشتین.

دەمە دەمی ئێوارەش هەر سێقۆڵی بەشەقامی کوینزوەیدا بەپیاسە هاتینە خوارەوە.  ئەو زەمانە ئەو جێگەیە زۆر خەڵکی  کوردو عەرەبی لێبوون و زۆرینەمان کەوشی غەریبیمان لەوێ کرابووەوە!  بەدەم رێگاوە کاک نەوشیروان خۆی کرد بەکۆگایەکی پەڕاوفرۆشیی عەرەبییداو هەردوو کتێبەکەی لیوا روکن وەفیق سامەرائی، (حطام البوابة الشرقیة) ١٩٩٧ و (طریق الجحیم)  ١٩٩٨ی لێکڕین.

من تا ئەوکاتە لیوا روکن وەفیق سامەرائیم  بەباشی نەدەناسی.  تاکو ئێوارەی ١٢ ئەپریلی ١٩٩٩ کاتێک دکتۆر هشام الدیوان لەبەرنامەی (الحوار المفتوح)ی کەناڵی ئاسمانی A.N.N عەرەبیی میوانداریی کرد. 

گەرچی هەر لەسەرەتاوە دەرکەوت دکتۆر ‌هشام، خانەخوێیەکی زۆر بەوێڵ نییەو پەیتا پەیتا قسەی توێكڵداری گرتە ئەمی میوان! بەڵام سامەرائی ژیرانە توانی بەرپەرچی ئەویش و زۆرێک لەوانەش بداتەوە کە پێدەچوو راسپێردرابن پەیوەندی بەپرۆگرامەکەوە بکەن و بەسەرو گوێلاکی کەسی میواندا بێنە خوارێ، لەناویاندا (مصطفی البکري) رۆژنامەنووسی  میسریی کە بەئەڵقە لەگوێ و دڵسۆزی رژێمی بەعسی بەغدا بەناوبانگ بوو. 

بەرنامەکە زۆر چڕو پڕ بوو و تێیدا کۆمەڵێک تەوەری گرنگ باسکران کەمایەی سەرنجدان بوون، گەرچی من تووشی نیگەرانییەکی زۆر بووم و تێڕوانینێکی نەرێنیم لەسەر سامەرائی لا دروستبوو کەسەرەڕای ئەوەی راشکاوانە خۆی بەدۆستێکی زۆر نزیکی گەلەکەمان و هاوڕێی زۆرینەی سەرکردە سیاسییە کوردەکان ناساند، نەیویست لەو مینبەرەوە سەردەق بشکێنێت و وەک بەشدارێکی پێشووتری رژێمی بەعسی عێراق دوای لێبوردن لەگەلی کورد بکات. وێڕای ئاماژەپێنەکردن و سەرکۆنە نەکردنی شەهیدکردنی چەندانی وەک محەمەد باقر ئەلسەدرو هەردوو کوڕەکەی و بنت ئەلهودا، ئیمام مەهدی ئەلحەکیم، مورتەزا ئەلبروجەردی تادەگاتە سەر مووشەکبارانکردنی سەحنەکانی ئیمامی عەلی، حسێن و عەباس لەکوژاندنەوەی راپەڕینی بەهاری ١٩٩١دا.  ئەمە جگە لەهەندێ هەڵسەنگاندنی ئەرێنیی ناڕاستەوخۆی بۆ شەڕی ناڕەوای عێراق- ئێران؛ بۆیە دەمودەست نووسینێکی تایبەتم بەناونیشانی (حاشا لە....!) لەسەر ئەو ئەڵقەیەی بەرنامەی ناوبراو ئامادە کردو لەژمارە ١٥ی گوڵان- جۆزەردانی مانگنامەی پەیامی لەندەنی ئەو ساڵەدا بڵاوکردەوە.

ماوەیەک دوای بڵاوبوونەوەی بابەتەکە کاک نەوشیروانم  بینییەوەو تێگەیشتم گلەیی لەبۆچوونەکەم هەیە! راستییەکەی ئەوە دووەم جار بوو ئەو گلەیی لەمن بکات؛ جاری یەکەم هاوینی ساڵی ١٩٩١ بوو، لەسەر بابەتێکی میدیایی تر کە لەبۆنەیەکی تردا باسی دەکەم و ئەمجارەش.

کاک نەوشیروان وتی لەناو هەموو موعارەزەی عەرەبی عێراقدا تەنها ئەو پیاوە دۆستمانە، دیارە منیش نووسینەکەم ئەوەندە خەست و خۆڵ نوسیبوو کەهیچێکی ترم نەمابوو بیڵێم؛ بۆیە وتم ‹کاک نەوشیروان ئەو پیاوە لەسەر تەلەفیزیۆنیش هێشتا بەعسی بوو!›

بەبڕوای من دوو پێوەری تایبەت بۆ پەسەندکردنی هەندێك خەڵک لای کاک نەوشیروان هەبوون کەجێگەی خۆیەتی لێرەدا بەخێرایی جێگەیان بکەمەوە.

یەکەمینیان هەمیشە کەسانی خاوەن بڕوانامەی بەهەند وەردەگرت و رێزی خۆماندووکردن و خوێندنەکەیانی لێدەگرتن با ئەو کەسە دوژمنیش بوایە.  پێکەوە چەند جارێک باسی چەندانی وەک تاریق عەزیزمان کردووەو پێی وابوو کەسێکی خوێندەوارو رۆشنبیرە؛  بیرمە دەیووت ‹دوو ماستەری هەن!›،  بۆیە وەفیق سامەرائیشی لا گرنگ بوو چونکە سەرەڕای دۆستایەتیی دەیزانی ئەفسەرێکی پیشەییەو جگە لەکۆلێجی سەربازیی  کۆلێجی ئەرکانیشی بەسەرکەوتوویی تەواو کردووە.  دیارە ئەوەیشی لەبەرچاو بوو وەک باس دەکرێت ساڵی ١٩٩٥ لەکوردستانەوە چی ئازایەتییەکی بێوێنەی نواندبوو بۆ رووخاندنی رژێمی بەعسی بەغدا، گەرچی هەوڵەکەی شکستی پێهێنرابوو!

دووەمینیان ئەوەبوو کە  بەپێچەوانەی ئەوەی لێی دەگێردرایەوە، هەندێک جار گەلێک دڵساف و خۆش باوەڕ بوو؛ رێزی زۆری بۆ خانەوادەو ناوبانگ دادەنا، بەڕادەیەک لەدوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕان چەندانێک لەهەردوو جۆرەکە کەڕۆژێک لەڕۆژان حەزیاری نەبوون و چاویان پیایدا هەڵنەدەهات، خۆیان لێ نزیککردەوەو وەزیفە و پێگەیان لەسایەیەوە پچڕی؛  مەخابن بەشێک لەوانە بوون بەسیخوڕ بەسەر خۆی و بزوتنەوەکەیەوەو زیانی گەورەیان پێگەیاندن.

ئیتر منیش زانینخوازیی هانیدام سەرلەبەری هەردوو کتێبەکەی لیوا سامەرائی کەپێشتر مانگی مەی دوای بەرنامەکە لە (دار الساقي) کڕیبوومن بەوردیی بخوێنمەوە؛  گەرچی بەداخەوە ئەمێستا هەموویانم بیر نادێن، بەڵام راستییەکەی چەند زانیارییەکی نوێ  و زۆر گرنگم لا کەڵەکە بوون؛ لەناویاندا تێگەیشتن لەوەی ژمارەی ئەو فرۆکانەی ١٦ی مارتی ١٩٨٨ هەڵەبجەیان خنکاند پەنجا فڕۆکە بوون، کردەوەی هود هودو سیخوڕە کوردەکانی ساڵی ١٩٧٤-١٩٧٥ لەناو شۆڕشدا، کردەوەی فاڵکۆنی ئیستخباراتی و رۆڵی چەند کەسایەتییەکی ناسراوی کورد تێیدا، یەکەی ٨٨٨ ی موخابەراتیی کەئیشی لەناوبردنی نەیارەکانی رژێمی بەغدا بووە بەژەهرو چەندین رێگەی قێزەوونی تر.  سەرەڕای خەمڵاندنی بڕی ئەو پارەیەی رۆژانە لەشەڕی هەشت ساڵەی عێراق - ئێران، واتە (قادسیەی سەدام) دا خەرجکراون کە من زۆر بۆنە لەزمانی سامەرائیەوە دەیڵێمەوە، ‹هەندێ رۆژ بایی دروستکردنی شارێک و دووانی پزیشکیی وەک (مدینە الطب)ی بەغدا بووە!›

بۆم دەرکەوت لیوا سامەرائیش بەبوێری و توانای کاک نەوشیروان سەرسام بوو. چەندین جار باسی ئەو دانیشتنانەی شآندی بەرەی کوردستانیی ساڵی ١٩٩١ی لەگەڵ رژێمی بەغدادا کردووە، چۆن جارێک حسێن کامیلی وەزیری پێشەسازیی سەربازیی و زاوای سەدام حسێن قسەیەکی رەقی گرتووەتە شاندی گفتوگۆی کورد کەکاک مەسعود بەرزانی سەرۆکی بووە. ئەوەی سامەرائی دەیگێڕێتەوە ئەوەیە کەس لەئەندامانی ئەو شاندە متەقی نەکردووە،  تا کاک نەوشیروان وەڵامێکی توندی داوەتەوەو قڕو قەپی پێکردووە!.

سامەرائی دەنووسێت هەر لەوێوە من خۆشەویستیی ئەم پیاوە چوو بەدڵمداو  باسی ئەوەش دەکات لەبۆنەیەکدا لەبەر ترسی بوونی مایکرۆفۆنی شاردراوە لەکون و قوژبنەکاندا، مام جەلال وتوویەتی ‹با پێکەوە پیاسەیەک لەحەوشەکەدا بکەین›؛ دەڵێت کە دووقۆڵی پیاسەمان کرد لەپڕ پێی وتم، ‹ئێوە هەموو ئەفسەری پیشەیی و خوێندەوارن چۆن قبوڵتانە ئێستا وەزیری بەرگرییەکەتان نائیب عەریفێکی پۆلیس بێت؟› (٢)کە دیارە مەبەستی عەلی حەسەن مەجید بووە. سامەرائی ئەم بەسەرهاتەی لەزۆر بۆنەدا گێڕاوەتەوەو هەستی خۆشەویستیی خۆی بۆ مام جەلال و کاک نەوشیروان نەشاردووەتەوە، لەکاتێکدا بەهێندەی ئەوەش نەیاری کاک مەسعود بوو.

لەدوای رووخانی رژێمی بەعسی عێراق، سامەرائی دەبێتە راوێژکاری سەرۆک جەلال تاڵەبانی بۆ کاروباری ئاسایشی نیشتمانیی، بەڵام وەک دەگێڕنەوە بەهۆی ئەوەی گوشارێکی زۆری خراوەتەسەرو ویستراوە لەسەر دۆسیەی ئەنفال و کوژاندنەوەی راپەڕینی ساڵی ١٩٩١ی شیعەکان لێپێچینەوەی لەگەڵ بکرێت، ناچار بووە ساڵی ٢٠٠٨ رێگەی هەندەران بگرێتەبەرو بگەڕێتەوە بەریتانیا.

هەوڵەکانی رێکخراوی چاک بۆ ئەوەی سامەرائی ببەنە بەردەمی دادگای باڵای تاوانەکان بەرز دەنرخێنرێن، بەڵام کورد دەمێکە دەڵی ‹پادار بگرە، بێ پا ماڵی ئومانە!› ئەم لەبەردەستدا بوو لەبری ئەوە دەبوو ئێمە بەنموونە فریای تاوانبارە گەورەکانی وەک نزارعەبدولکەریم ئەلخەزرەجی، فەرماندە دڕندەکەی فیرقەی حەوتی سلێمانی بکەوتینایە کەدواتر بووە فەرماندەی فەیلەقی یەک و ئینجا سەرۆکی ئەرکانی سوپای عێراق ١٩٨٧-١٩٩٠ واتە ئەو ساڵانەی هەڵەبجەو ناوچەکانی تری کوردستان کیمیاییباران کران و هەر هەشت قۆناغەکەی ئەنفالی تێدا بەڕێوەچوون.

ئەی بۆ هێڵرا ئەو وەک بەرزەکی بانان بۆی دەربچێت و رێگەی هەندەران بگرێتەبەر؟ نەک هەر ئەوەندە بەڵکو نامەی پشتگیرییشمان لەبارەیەوە بۆ دانیمارکییەکان نووسی و پێمان وتن کەعێراقییەکی نیشتمانپەروەرەو ئێمەی کورد هیچمان نییە لەسەری!

ئەی بۆ کە بەبێدەنگی تاریق رەمەزان ئازاد کرا کەس فزەی نەکرد؟ لەپای چی پارێزگارییمان لەژیانی سوڵتان هاشمی وەزیری بەرگریی کرد، دوای ئەوەی سزای لەسێدارەدانی بۆ دەرکرا؟ ئاخۆ بۆچی هێشتمان ماهر عەبدولرەشیدی، فەرماندەی فەیلەق و خەزوری پێشتری قوسەی لەشوقەکانی گۆیژەی سلێمانی، عیزەت ئەلدوری جێگری یەکەمی سەدام لەهەولێر و خوا ئەزانێت کێ و کێی تریش لەشارەکانی تری کوردستان بژین تا ئەوکاتەی بەهێمنی سەردەنێنەوە؟!

ئاخۆ کەسێک لەنازییەکان هەرگیز توانیبێتی لەناو ئیسرائیلدا خۆی حەشار بدات، یان کوڕەکانیان لەئۆرشەلیم دابنیشن؛ وەک چۆن کوڕانی عەلی حەسەن مجید لەهەولێرن؟ یاخود بەتەنیشت دیواری رۆژئاواوە دەربکەون، چوون کوڕانی سوڵتان هاشم لەسەر قەڵا وێنە دەگرن؟!

کەس ناڵێت سامەڕائی لەوێستگەی یەکەمی ژیانی سیاسیی و سەربازییدا بەعسی و سەر بەڕژێمی بەغدا نەبووە، راستییەکەی خۆیشی هەرگیز نکوڵی لەوە نەکردووەو بیانووی نە‌هێناوەتەوە؛ مەبەست لەم نووسینەش بەرگریی لێکردنی نییە بەڵکو پێداچوونەوەیە بەبێ پلانیی و پەلەپەلییکردنی خۆماندا، چونکە بەلایەنی کەمەوە ئەو کەوێستگەی دووەمی  ساڵی ١٩٩٤ دەستپێکرد، خۆی دەرباز کردو هانای بۆ ئێمە ‌هێنا.

ئەو رێگەی دەرەوەی وڵاتی هەڵنەبژاردو وەک خەزرەجی خاکەکەمانی بۆ سێ رۆژ نەکرد بەپرد تاپێیدا بپەڕێتەوە بۆ ئەوروپا! لەبری ئەوە کتێبی دەنووسی و لەسەر تەلەفیزیۆنەکان راشکاوانە سەرکۆنەی رژێمەکەی بەغداو دارو دەستەکەی دەکرد؛ لەڕۆژنامەو گۆڤارەکاندا، پەردەی لەسەر رووی رەشی دەسەڵاتی سەرکوتکەری سەدام حسێن هەڵئەماڵی و نهێنییەکانیانی ئاشکرا دەکردن؛  سەرباری ئەوەی لەکوردستانەوە خۆی دەکردە کەوا سوری بەرلەشکرو هەڵمەتی رووخاندنی بەعسی لەئەستۆ ئەگرت.

مەخابن لیوا وەفیق سامەرائی ئەو گەنجینە پڕ زانیارییەی  کە دەیتوانی زۆر لایەنی شاردراوەی تر لەسەر تەواوی دۆسیە هەستیارەکانی پەیوەست بەئێمەی کورد ئاشکرا بکات و سوودی لێوەربگرین، بە نەشارەزایی راونراو جارێکی تر نەگەڕایەوە وڵات؛ ئەنجام لە ٣٠ ی ئۆگوستی ٢٠٢٢ لە لەندەن وەفاتی کردو لەگەڵ خۆیدا زۆر نهێنی گرنگی دیکەی بردە گڵەوە!

ئاخۆ جگە لەو کام بەرپرسی عەرەبی عێراق یان کۆنە بەعسی، لەخۆیان بوران و بەچارەکێکی ئەمیان لێ وەشایەوە؛ کوا کێی تر ئەمەی کردو ئەوەندە ئازایەتیی نواند؟ بۆیە پێویست بوو ئێمەش کەمێک ژیرانەتر بجوڵێینەوەو پەیڕەوی یاسای گرنگ، گرنگتر و گرنگتیرینمان بکردایە!

دەشێت مرۆڤ بگۆڕیت لەخراپەوە بۆ باش یاخود بەپێچەوانەوە.  هەمانکات ناکرێت هەرچی لەبەرەی حکومەتدا بوو بەتاوانبار بزانرێت و هەموو ئەوانەش کە لەشاخ بوون دڵسۆزی گەل و وڵات بووبن(٣) چونکە ئەو بۆچوونە نە راستییە، نە زانستییش! ئەوەتا تائەمڕۆکەش لەچەندین بۆنەدا پلەداریی نازیی زۆر گەورە لەنەمساو بیلاروسیا دەر ئەکەون کە لە کاتە هەرە سەختەکانی جەنگی جیهانی دووەمدا ژێر بەژێر لە سنووری توانای خۆیان و زۆرتریش کون بە کون بە شوێن جولەکەکاندا گەڕاون و یارمەتییان داون تا تەفرو تونا و قڕنەکرێن!

بۆیە دەگونجێت ئەو زەمان هەندێ بەعسیش عەرەب یان کورد، یاخود جاش هەبووبن کە بەهەمان شێوە بەڕووکەش لەگەڵ رژێمدا بووبن بەڵام وەکوتر بەویژدانەوە بەنهێنی یارمەتی گەلی خۆیان دابێت؛ ڕەنگە سامەڕائیش بەلانی کەمەوە لەوێستگەی دووەمیدا لەم پۆلە بووبێت و وەک کاک نەوشیروان ئاماژەی پێدا کە ‹لەناو هەموو موعارەزەی عەرەبی عێراقدا ئەو دۆستمان بوو› بەڵام جارێ مێژوو نەیەوێت رەحمی پێ بکات!

سلێمانی، مەی ٢٠٢٣

پەراوێز:

١.سەرەتا کە دیسەمبەری ١٩٩٤ لە رژێمی بەعس هەڵهات پلەی سەربازییەکەی لیوا روکن بوو. دواتر بەرز کرایەوە تا بووە فەریقی یەکەمی روکن و راوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانیی سەرۆک جەلال تاڵەبانی.  ٢٠٠٥- ٢٠٠٨.

٢. هیوادارم ئەم نووسینەوەیەم زۆر جیاواز نەبێت لەگەڵ دەقی ئەو قسانەی لەکتێبەکەدا نووسراون و لەئێستادا لەبەردەستمدا نییە.

٣.بەر لەوەی سامەرائی وڵات بە یەکجاریی بەجێبهێڵێت نوسینگەی ڕۆژنامەوانی سەرۆکایەتی کۆماری عێراق مارتی ٢٠٠٨ بەیاننامەیەکی دەرکرد و تێیدا ئاماژە بەوەدەکات کە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق بڕیاری ئەستۆپاکی بۆ فەریقی یەکەمی روکن وەفیق سامەرائی لە ئاست هەموو ئەو تاوانانەی لە کوژاندنەوەی ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١ دژی کوردەکان و شیعەکان خرابوونە پاڵی دەرکردووە.