د. سامان شاڵی

ئەخلاق، ئەو کۆمپاسە ڕێنماییکارەی کە بە درێژایی مێژوو شارستانیەت و نەتەوەکانی لە قاڵب داوە، لە جیهانی مۆدێرنی ئێمەدا لە ژێر گەمارۆدایە. وەرینی بەها ئەخلاقییەکان هەڕەشە لە پەیکەری کۆمەڵگاکان دەکات و کاتالیزەی هەڵوەشاندنەوەی گەلان دەکات. لێکۆڵینەوە لە دەرئەنجامەکانی هەڵوەشاندنەوەی ئەخلاق و دواتر لەناوبردنی گەلان، لێکۆڵینەوە لە پێکەوەبەستنی ئەم دیاردانە.

ئەخلاق کە زۆرجار ڕەگ و ڕیشەی لە نەریتە کولتووری و ئایینییەکاندایە، چوارچێوەیەکی هاوبەش بۆ ڕەفتاری ئەخلاقی بۆ کۆمەڵگاکان دابین دەکات. ئەوان شێوازی کارلێکی تاکەکان و کارکردنی دامەزراوەکان و حوکمڕانی حکومەتەکان لە قاڵب دەدەن. کاتێک ئەم پەیکەری ئەخلاقییە دەست دەکات بە هەڵوەشانەوە، زنجیرەیەک ڕووداو دەخاتە جووڵەوە کە دەتوانن کاریگەریی دوور مەودایان هەبێت. یەکێک لە دەرئەنجامە سەرەتاییەکانی هەڵوەشاندنەوەی ئەخلاق تێکچوونی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتییە. ئەخلاق وەک چەسپێک خزمەت دەکات کە تاکەکانی جیاواز بەیەکەوە دەبەستێتەوە، هەستی کۆمەڵایەتی و بەرپرسیارێتی هاوبەش گەشە پێدەدات، هەستکردن بە کۆمەڵایەتی و بەرپرسیارێتی هاوبەش پەروەردە دەکات. لەگەڵ داڕمانی بەها ئەخلاقییەکان، کۆمەڵگاکان شاهیدی سەرهەڵدانی تاکگەرایی و خۆپەرستی و بێبایەخکردنی چاکەی گشتی دەبن. ئەم تێکچوونی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییە زەمینەیەکی زاوزێ بۆ دووبەرەکی و دابەشبوون دروست دەکات.

جگە لەوەش، وەرینی ئەخلاق دەتوانێت ببێتە هۆی بۆشایی ئەخلاقی کە زۆرجار تاک و بوونە بێویژدانەکان دەیقۆزنەوە. گەندەڵی بەبێ کۆمپاسێکی ئەخلاقی بەهێز گەشە دەکات و ئەو دامەزراوانەی کە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خەڵک داڕێژراون دەبنە ئامراز بۆ قازانجی کەسی. وەرینی متمانە بەم دامەزراوانە زیاتر دابەزینەکە خێراتر دەکات، چونکە هاوڵاتیان باوەڕیان بەو بناغانە لەدەست دەدەن کە بنەمای کارکردنی نەتەوەیەکن.

لەگەڵ کەمبوونەوەی بەها ئەخلاقییەکان، خودی دەوڵەتی نەتەوەیی دەکەوێتە ژێر هەڕەشەوە. گەلان تەنیا بوونێکی جوگرافی نین بەڵکو تۆڕێکی ئاڵۆزی بەها و مێژوو و ناسنامەی هاوبەشن. هەڵوەشاندنەوەی ئەخلاق ئەم پەیوەندییانە لاواز دەکات کە هاووڵاتیان بەیەکەوە دەبەستنەوە، ڕێگا بۆ ململانێی ناوخۆیی و لاوازی دەرەکی خۆش دەکات. دابەشبوونەکان لەسەر بنەمای نەتەوە، ئایین، یان نیشاندەری ناسنامەی دیکە قووڵتر دەبنەوە و نەتەوەکان خۆیان ئامادە دەکەن بۆ دەستکاریکردن و پارچەپارچەبوونی دەرەکی.

مێژوو نموونەی بەرفراوان لە دەرئەنجامە وێرانکەرەکانی خراپبوونی ئەخلاقی لەسەر گەلان دەخاتە ڕوو. زۆرجار ڕووخانی شارستانییەتە گەورەکان هاوکات بوو لەگەڵ دابەزینی بەها ئەخلاقییەکان، وەک شایەتحاڵی دابەزینی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی یان داڕمانی ئیمپراتۆریەتەکان لە میزۆپۆتامیا کۆن. نموونە هاوچەرخەکانیش پەیوەندی نێوان وەرینی ئەخلاق و ناسکی گەلان، لەگەڵ نموونەی نائارامی کۆمەڵایەتی، ناسەقامگیری سیاسی و تەنانەت هەڵوەشانەوە، نیشان دەدەن.

دوو فاکتەری سەرەکی کۆنترۆڵی ئەخلاقی میللەتێک دەکەن: پارە و هەژاری. کاتێک پارە بە شێوەیەکی نایاسایی لە دەستی گەندەڵەکاندا زیاد دەکات، گەندەڵی ئیداری و ئەخلاقی لە کۆمەڵگادا زیاد دەکات. کاتێک هەژاری زیاد دەکات، برسێتی و دەستنەگەیشتن بە پێداویستییەکانی ژیان و نەتوانینی دەربازبوون لە هەژاری دەبێتە هۆی دابەزینی ئەخلاقی.

هەروەها ناسەقامگیری سیاسی هۆکارێکی دیکەیە کە کاریگەری لەسەر مۆڕاڵی میللەت هەیە کە دەبێتە هۆی:
١ــ تێکچوونی دامودەزگا سیاسییەکان و پێکهاتەکانی حوکمڕانی.
٢ــ سەرهەڵدانی ڕژێمە دیکتاتۆرەکان یان بۆشایی دەسەڵات.
٣ــ هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان گەلان.
بەڵام هەمووی لەدەست نەچوە. داننان بە گرنگی بەهێزکردنی بەها ئەخلاقییەکان هەنگاوی یەکەمە بۆ ڕێگریکردن لە هەڵوەشاندنەوەی ئەخلاق و دواتر لەناوبردنی گەلان. پەروەردە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە چاندنی بنەما ئەخلاقییەکان، پەروەردەکردنی هاوسۆزی و پێشخستنی هەستکردن بە بەرپرسیارێتی بەرامبەر بە خۆشگوزەرانی بەکۆمەڵ. پێویستە حکومەتەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی و دامەزراوە ئاینییەکان هاوکاری بکەن بۆ دروستکردنی کولتوورێک کە بەهای ئەخلاق وەک بەردی بناغەی کۆمەڵگەیەکی سەقامگیر و خۆڕاگر بدات.
لە کۆتاییدا، هەڵوەشاندنەوەی ئەخلاق هەڕەشەیەکی گەورە بۆ پێکەوەبوون و مانەوەی نەتەوەکان دروست دەکات. وەرینی بەها ئەخلاقییەکان پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لاواز دەکات، گەندەڵی ئاسان دەکات، و نەتەوەکان دەخاتە بەردەم لاوازی ناوخۆیی و دەرەکی. بۆ ڕێگریکردن لە دەرئەنجامە وێرانکەرەکانی پووکانەوەی ئەخلاقی، کۆمەڵگاکان دەبێت ئەولەویەت بدەن بە بەهێزکردنی بەها ئەخلاقییەکان لە ڕێگەی پەروەردە، هاوکاری و پابەندبوونێکی بەکۆمەڵ بە پاراستنی بنەما ئەخلاقییەکان کە بە درێژایی مێژوو نەتەوەکانیان هێشتووەتەوە. هەڵبژاردن لەنێوان پاراستنی پێکهاتەی ئەخلاقی و ڕووبەڕووبوونەوەی هەڵوەشاندنەوەی نەتەوەکان پێویستی بە گرنگی بەپەلە و هەوڵی هاوبەشی هەمووان هەیە.