د. کامەران مەنتک

بەشی پێنجەم

دەتوانین بڵێین چارەنووسی رۆژئاوا لەسەر دوو خاڵی سەرەكی بەندە، خاڵی یەكەمیان ئەو گۆڕانكارییانەی بەسەر سیستەمی جیهانیدا دێت، ئاڕاستەكانی داڕشتنەوەی سیستەمی جیهانی كاریگەرییەكی راستەوخۆیان لەسەر سیستەمی هەرێمی بەگشتی و ئەو ئەزموونە بەتایبەتی هەیە، خاڵی دووەم ئەو ستراتیژەیە، كە رۆژئاوا خۆی دەیگرێتە بەر. دەربارەی خاڵی یەكەم، دەتوانین گۆڕینی سیستەمی سیاسی لە سووریا و دوورخستنەوەی ئێران لە كەنارەكانی دەریای سپی، واتە بڕینی دەستی ئێران لە سوریا، وەك گۆڕانكارییەكی ئەرێنی سەیر بكەین، ئەگەر ئەو گۆڕانكارییانە لەسەر بنەمای پێداگری ئەمریكا، لەسەر بەهێزكردنەوە و پاراستنی سیستەمی تاكجەمسەری بێت،  رەنگدانەوەیەكی گەورەی لەسەر رۆژئاوا دەبێت، بڕی ئەو كاریگەرییەش دەوەستێتە سەر ئەو گۆرانكارییانەی لە ئایندەیەكی نزیكدا روودەدەن!

 بۆ ئەوەی ئەو خاڵە بەوردی روونبكەینەوە، پێویستە گفتوگۆ لەسەر چەند گریمانەیەك بكەین، یەكەمیان ئەوەیە، كە رووداوەكانی سوریا دەرئەنجامی بەهێزبوونەوەی ئەمریكا و هەنگاوێكی پۆزەتیڤانەی ئەو وڵاتەیە لە پێناو هێشتنەوەی سیستەمی تاكجەمسەری باڵكردنی ڕووسیا و هاوپەیمانەكانی، لەوانەش ئێران، وەك پێشتر ئاماژەی پێكرا، ئەم گریمانەیە دەرفەتێكی نوێ بۆ ناوچەكە بەگشتی بۆ كورد بە تایبەتی لەگەڵ خۆیدا دێنێتە پێشەوە، لەبەرئەوەی ئەم گریمانەیە بە شێوەیەك لە شێوەكان بەردەوامبوونە لەسەر پڕاكتیزەكردنی پڕۆژەی جیهانگەرایی ئەمریكا، دیارە ئەویش لەسەر سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی ناوچەكە لەسەر بنەمای قەوارەی سیاسیی بچووك بەندە، واتە ئەمریكا دەیەوێت هەموو جیهان، بەتایبەتیش ئۆڕاسیا لەسەر بنەمای جوگرافیای بچووك، بە واتایەكی تر دەوڵەتۆكە، یاخود هەرێمۆكە دابڕێژێتەوە، بۆئەوەی لە لایەك كۆنتڕۆڵی خۆی بەسەر هەموو ئۆڕاسیا و لە رێگەی ئەویشەوە بەسەر هەموو جیهاندا بسەپێنێت، لە لایەكی تریشەوە رێگە لە گەشەسەندنی هەموو هێزێك بگرێت، کە بیەوێت لە قەبارەی خۆی زیاتر پەلبهاوێژێت، بەتایبەتیش ئەو هێزانەی، كە زەمینە و ئەزموونی گەورەبوون و بوون بە ئیمپراتۆریای جیهانییان هەیە، وەك ڕووسیا بۆ نمونە، لە هەردوو حاڵەتیشدا كورد سوودمەندی یەكەم دەبێت و كوردستان لە گەڕانەوە بۆ ناوچەی تامپۆنی وەك ئەوەی لە قۆناغی شەڕی ساردی یەكەمدا هەبوو، دوور دەخاتەوە.

 ئەوەی ئەو گریمانەیە بەهێزتر دەكات، هەڵوێست و ئاسایشی ئیسرائیلە لە ناوچەكە، ئەو دەوڵەتەی لە ڕووی جیۆپۆلەتیكییەوە وەك بەربەستێك دامەزراوە، بۆ ئەوەی هەژموونی ئەو دەوڵەتانەی لەسەر كەنارەكانی دەریای سپین لە سوریا و لوبنان، واتە ئەوانەی هاوسێی ئیسرائیلن و راستەوخۆ بەرژەوەندییەكانیان لەگەڵیدا رووبەڕوو دەبێتەوە، نەگاتە بەشەكەی تری دەریای سپی ناوەڕاست، كە راستەوخۆ بە وڵاتە ئەوروپییەكانەوە لكاون، یاخود راستەوخۆ ئەوروپا بە ئەفریقا و ئاسیاوە دەبەستێتەوە، لەپاڵ ئەوەشدا رێگە لە زلهێزەكانی تر، بۆ نمونە ڕووسیا بگرێت، كە هەژموونیان بەسەر ئەو كەناراوانەدا هەیە بپەڕنەوە بۆ قووڵایی دەریای سپی و هەڕەشە لەبەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و رۆژئاوا بەگشتی بكەن، دیارە رووداوەكانی 7ی ئۆكتۆبەریش، واتە هێرشی حەماس بۆ ئیسرائیل و سەركەوتنی لە تێكشكاندنی وەهمی هێزی گەورە و تێكنەشكاوی ئیسرائیل، دەكرێت وەك هەوڵێكی ڕووسیا بۆ تێكشكاندن، یاخود بەلایەنی كەم بۆ لاوازكردنی ئەو بەربەستە بخوێنرێتەوە، کە دەبێتە هۆی ئەوەی ئەمریكا و لەگەڵیشیدا ئیسرائیل بەجدی كار لەسەر داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەكە لەسەر بنەمای پڕۆژەی جیهانگەرایی ئەمریكی بكاتەوە.

دەتوانین بڵێین پڕۆژەی جیهانگەرایی لە بنەڕەتدا پڕۆژەیەكی هاوبەشی ئەمریكی ئیسرائیلییە، یاخود بەلایەنی كەم بەرژەوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە تا رادەیەكی ئێجگار زۆر لەو پڕۆژەیەدا یەكدەگرێتەوە، ئەمریكا وەك زڕتەسورێكی جیهانی و ئیسرائیل وەك هێزێكی گەورەی هەرێمی و سەرەڕمی ئەمریكا لەناوچەكەدا، ئەم گریمانەیە، واتە گریمانەی داڕشتنەوەی ناوچەكە لەسەر بنەمای قەوارەی سیاسی بچووك نەك مسۆگەر دەكات، بەڵكو لەپێناو هێشتنەوەی ئاسایش و سەقامگیری ئیسرائیل و مانەوەی ئەمریكا وەك پۆلیسێكی جیهانی دەكاتە زەرورەتێكی مێژوویی، ئەمەش ئەوە دەسەپێنێت، كە بینینەوەی سووریا وەك قۆناغی ئەسەد، واتە وەك دەوڵەتێكی نەتەوەیی یەكگرتوو، زۆر ئاستەنگ بێت!

 لەو روانگەیەوە ئەگەر بەوردی سەیری ئەو ژێرخانە سیاسییە بكەین، كە ئێستا خەریكە لەسوریا جێدەگرێت، بەڕوونی بۆمان دەردەكەوێت، كە خەریكە سوریایەكی نوێ، وەك بانگەشەی بۆ دەكرێت لە خەونی ئایدیلۆژیستە نەتەوەیی و ئاینییەكاندا هەیە، لە ئارادا نامێنێت، لە جێگەی ئەودا كار لەسەر دروستكردنی سووریایەكی بچووك و كۆمەڵێك قەوارەی سیاسی تر دەكرێت، كە لەو دەوڵەتەدا دادەبڕدرێت، زۆر ئاستەنگە ئەمریكا جارێكی تر ئەو پانتاییە جوگرافییە بخاتە بەردەستی كۆمەڵە هێزێك، كە رێگە بۆ باڵادەستبوونەوەی ڕووسیا لەو ناوچەیەدا خۆش بكەن، یاخود ئیسرائیل جارێكی تر خۆی بخاتەوە بەردەمی قەوارەیەكی ناسیونالیستی توندڕەو، یاخود رێگە بدات، قەوارەیەك لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیایەكی ئاینی، كە نەمان و رەشەكوژی جولەكەكان، بە ئەركێكی ئاینی دەزانێت، لەو ناوچەیە دروست ببێتەوە!

 بۆیە ئیسرائیل هەر بەدابەشكردنەوەی سووریا و لە ئایندەدا كۆی ناوچەكەوە ناوەستێت، بەڵكو پشكی سەرەكی خۆشی لەو دەستكەوتەدا گلدەداتەوە، ناوچەیەكی ستراتیژی بەرگری گرنگ بۆ خۆی لەو كەمەرەیەی، كە سوریا و لوبنان دەگرێتەوە و تا سنوورەكانی ئەردەن دەڕوات، دادەبڕێت، كە ئێستا بە كردەیی و بە روونی ئەو هەوڵانەی ئیسرائیل دەبینرێت، ئەو بێدەنگییە میدییایەی، كە دەربارەی ئەو هەوڵانەی ئیسرائیلیش هەیە، ئەوە دەگەیەنێت، كە گڵۆپی سەوز لەلایەن ژمارەیەكی زۆر لە دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی دایسابێت، یاخود وەك دەڵێن هەر یەكەیان دەستی بە كڵاوی خۆیەوە گرتبێت با نەیبات، ئەمەش هەمان ئەو سیناریۆیە دووبارە دەكاتەوە، كە چۆن دوای داگیركردنی كوێت، راپەڕین سەریهەڵدا و قەوارەیەكی سیاسی كوردی لە باكووری ئێراق لەدایك بوو، كە ئێستا خەریكە لە رووی سیاسی و ئابوورییەوە مۆدێلی رۆژئاوا جێگەی دەگرێتەوە، هاوكات دەبێتە هۆی ئەوەی رۆژئاوا دەرفەتی مانەوە و گەشەسەندنی زیاتری بۆ بڕەخسێت، لەبەرئەوەی جگە لەوەی پڕۆژەی ئەمریكای نوێ، واتە ئەمریكای قۆناغی ترامپ، دەیەوێت جارێكی تر باڵادەستی جیهانی ئەمریكا بسەپێنێتەوە و ڕێز بۆ وڵاتەكەی بگەڕێنێتەوە، بەهەمان شێوە جگە لە كەنارەكانی دەریای سپی، لەو بپەڕێتەوە بۆ قووڵایی وشكانی ناوچەكە و جێ پێی خۆی تیایدا پتەو بكات، دیارە یەكێك لەو جێ پێیانەش رۆژئاوای كوردستانە، كە دەتوانێت وەك قەوارەیەكی هاوپەیمان لەگەڵ ئیسرائیل لەو ناوچەیەدا بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بپارێزێت و لەپاڵ ئەمەشدا سەر لەنوێ بنەماكانی خۆی دادەڕێژێتەوە.

 ئەمەش دەرفەتی ئەوە زیاتر دەڕەخسێنێت، كە ئەزموونی رۆژئاوا، واتە دروستكردنی هێزێكی ئایدیۆلۆژی رێكخراو و خاوەن پرەنسیپ، بپەڕێتەوە بەشەكانی تری كوردستان و جێگەی ئەو خێڵە سیاسیانە بگرێتەوە، كە بەناوی حیزبەوە لە دوای راپەڕینەوە ئەمریكا ئەركێكی پێ سپاردن و شكستیان هێنا، ئەزموونی سی و چوار ساڵەی باشوور ئەوەی روونكردەوە، كە پشت بەستن بە هاوسەنگی نێوان هۆزەكان و هێنانە پێشەوەی گەورەترین هۆز، وەك ئەوەی بەریتانییەكان لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە لە كوردستان و رۆژهەڵات ناوەڕاست بەشێوەیەكی گشتی پڕاكتیزەیان كرد، چیتر ناتوانێت لەگەڵ ئەو قۆناغەدا بڕوات، لەبەرئەوەی ئەو خێڵە سیاسیانەی، كە ئەوان وەك ئەلتەرناتیڤی سەدام بەكاریان هێنا، بەهۆی پاشخانی مێژووییەوە هەر زوو ئیرادەی سیاسی خۆیان لە دەستدا، لەلایەك بوونە داردەستی هێزە هەرێمییەكان و لەلایەكی تر كەوتنە دزین وتاڵانكردنی هەرێمەكەیان، ئەمە سەرباری ئەوەی لە زۆر كاتیشدا دژی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بەكارهێنران، بۆیە هاتنە پێشەوەی بزووتنەوەیەك، لەسەر شێوەی رۆژئاوا، دەتوانرێت پشتی پێ ببەسترێت، ئەو جگە لە پاراستنی ناوچەكە دەتوانێت هاوسەنگییەك لەنێوان ئاین و كەلتوور و نەتەوە جیاوازەكاندا بێنێتەدی، وا دەكات ئەمریكا ئاسانتر بتوانێت بەرژەوەندییەكانی خۆی بپارێزێت و باشتر پشتیان پێ ببەستێت، لەراستیدا بوونی بزووتنەوەیەك، كە سەركردەكانی خۆیان دەكەنە قوربانی وڵاتەكەیان و خوێنی خۆیانی بۆ دەڕێژن، زۆر جیاوازە لەو سەركردایەتیەی هەموو وڵات دەكاتە قوربانی خۆی و بنەماڵەكەی خۆی!

رەنگ بێت لێرەدا پرسیارێك بێتە ئاراوە، ئەویش ئەوەیە، كە لەباشووری كوردستانیش زەمینەی بەیەكەوە ژیان هەیە و هەموو نەتەوەكان بە ئاسانی بەیەكەوە دەژین، كەواتە هەرێمیش توانیویەتی ئەو زەمینەیە بڕەخسێنێت، بۆ بە تەنیا باسی رۆژئاوا بكرێت، چ پێویست دەكات لەم رووەوە ئەو ئەزموونە بهێنرێتە كوردستان، لەكاتێكدا خۆی لەو ئەزموونەدا سەركەوتنێكی بەرچاوی بەدەستهێناوە؟