د. كامەران مەنتك

بەشی شەشەم

راستییەك هەیە ناكرێت فەرامۆش بكرێت، كوردستان بەهۆی دەوڵەمەندی و فرە سەرچاوەییەوە هەمیشە زەمینەی بەیەكەوە ژیانی بۆ هەموو نەتەوە و ئاینە جیاوازەكان دابینكردووە، تەنیا لەو كاتانەدا نەبێت، كە سیاسەت خۆی تێكەڵ كردووە و ئەوانەی دژی یەكتر بەكارهێناوە، كەواتە بە شێوەیەكی گشتی كەلتووری بەیەكەوە ژیان و یەكتر قبووڵكردن، لە كوردستاندا رەگی قووڵە، بەڵام ئەوەی یەكتر قبووڵكردن و بەیەكەوە ژیانی رۆژئاوا لە باشوور جیا دەكاتەوە، ئەو ئیرادە سیاسییە، كە لە رۆژئاوادا هەیە، ئەو پەروەردە سیاسییەی لە رۆژئاوا ئەنجام دراوە، بە تەواوەتی ئەو دوونیەت و خۆ بەكەمزانینەی لەناو بردووە، كە لە مێژووێكی درێژدا لە ناخی تاكی كورد دا چێنراوە، لەراستیدا پارتی كرێكارانی كوردستان لە هیچ شەڕێكیدا سەركەوتوو نەبووبێت، لەو شەڕەدا سەركەوتوو بووە، كە عیزەت و بەهای گەڕاندۆتەوە بۆ ناخی تاكی كوردی، ئەو پەروەردەیەی لە ماوەی ئەو چەند ساڵەدا كردوویەتی، تاكێكی كوردی وای بەرهەم هێناوە، كە هەرگیز خۆی لە نەتەوە و هێزەكانی تر لا كەمتر نەبێت، واتە تاكێكی بەرهەم هێناوە، كە بتوانێت بە شانازییەوە رووبەڕووی راسیزم و ئایدیۆلۆژیای باڵادەستی داگیركەرانی كوردستان بێتەوە، لە هەمان كاتدا نەكەوێتە ژێر كاریگەری نەرێنییانەی هەڵوێستی داگیركەران و رێگە لە هاتنی راسیزمێكی كوردی، وەك پەرچەكردارێك بۆ راسیزمی گەلانی داگیركەری كوردستان بگرێت، كە ئەمە لە هەموو دنیادا وێنەی نییە و دەبێت بەرز بنرخێنرێت، لەسەر ئەو بنەمایە هەرگیز ناكرێت، بەراورد لەنێوان بەیەكەوە ژیانێك بكرێت، كە لەلایەن كەسانی ئازاد و متمانە بەخۆوە بونیات نرابێت، لەگەڵ بەیەكەوە ژیانێك تاوەكو ئێستا مۆركی دونیەت و خۆ بەكەمزانینی پێوە لكابێت، بەیەكەوە ژیانی رۆژئاوا لەژێر كاریگەری هزر و سیاسەتی كوردیدایە، بەڵام بەیەكەوە ژیانی باشوور، لەژێر كاریگەری سیاسەت و ستراتیژی داگیركەراندایە و بەمەبەستی گۆڕینی دیمۆگرافیا و سڕینەوەی ناسنامەی كوردییە لەو بەشەدا، لێرەدا ناكرێت ئەو خاڵەش فەرامۆش بكەین، كە بەیەكەوە ژیانی رۆژئاواش لەژێر هەمان مەترسی و هەڕەشەی گۆڕینی دیمۆگرافیادایە، بە تایبەتیش ئەگەر بێت و ئەو ئەزموونە لە دوو توێی گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكاندا شوێنێك نەگرێت،  ئەو كاتە ئەوانەی لەژێر هێزی كوردیدا لە رۆژئاوا رێكخراونەتەوە، مەرج نییە لەكاتی باڵا دەستبووندا، هەمان سیاسەتی ئەوان پیادە بكەن!

ئەو شیكردنەوەیە بەروونی جیاوازی ئەو دوو مۆدێلە لە سیاسەتمان بۆ دەردەخات، مۆدێلێك تەمەنی زیاتر لە یەك سەدەیە، واتە لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە، مۆدیلێكی تر لەرووی پراكتیكییەوە تەمەنی نزیكەی تەنیا چواردە ساڵە، مۆدێلی یەكەم مۆدێلی دەرەبەگ و ئاغاواتی كوردە، كە لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیاندا چرۆی كردووە و ناسیونالیزم و كوردایەتی وەك چەترێك بۆ هێنانەدی ئەو بەرژەوەندیانە بەكار هاتووە، مۆدێلی دووەم مۆدێلی خەڵكی رەشۆكە و لەناو خەڵكدا هەڵقوڵاوە، كە جگە لە بەرژەوەندییە نەتەوەایەتییەكەی هیچ بەرژەوەندییەكی تری نییە و بە دڵسۆزییەوە كار بۆمیللەتەكەی خۆی دەكات.

ئەگەر سەیری مێژووی ئەو سەد ساڵەی مۆدێلی یەكەم بكەین، نەك هەر بۆتە بارگرانی بۆ كورد، بگرە زەرەر و زیانێكی زۆری بەكورد گەیاندووە، هەموو تواناكانی كوردی خستۆتە دەست دوژمنان و ئەوانیش وەكو كارتێك بەكاریان هێناوە، هەر كاتێك پێویستییان پێی نەمابێت، سڕیان كردووە و بۆ كاتێكی تر هەڵیانگرتووە، ئەم مۆدێلە لە لایەك دەرهاویشتەی مێژووی كوردە، لە لایەكی تر دوای جەنگی یەكەمی جیهانی ئینگلیزەكان بەكاریان هێنا و سوودیان لێوەرگرت، هێندەی پەیوەندی بەمێژووی كوردەوە هەیە، دوای روخانی میرنشینە كوردییەكان لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەم و دروستبوونی بۆشایی سیاسی، لەساڵی 1881 پیاوە ئاینییەكان، مەبەستم لە شێخەكانی تەریقەتی نەقشبەندییە(شێخ عوبەیدوڵلای نەهری) سەركردایەتی بزووتنەوەی كوردیان گرتە دەست، ئەمە زۆربەی مێژووناسی كورد بەسەرەتای وەرچەرانی ناسیونالیزمی كوردی پێناسەی دەكەن، لەكاتێكدا سەرەتای لە رێلادانی مێژووی كوردە، ئەو شێخانە هێندەی وەلائیان بۆ سوڵتانی عوسمانی هەبوو، هێندە وەلائیان بۆ كورد نەبوو، بە پێچەوانەی ئەوەی زۆربەی كتێبە مێژووییەكان باسی دەكەن، شێخ عوبەیدوڵلای نەهری هەرگیز راپەڕینی دژی دەوڵەتی عوسمانی نەكرد، بەڵكو راشكاوانە دانی بەوەدا ناوە، كە ئەو هەرگیز دژی خەلیفە نەبووە و ئەو دژی والی دیاربەكر راپەڕیوە، كە باج و سەرانەی زۆری لەسەر خەڵك سەپاندووە، پاشان لە جیاتی ئەوەی پەلاماری عوسمانییەكان بدات، كە لەوپەڕی لاوازیدابوون، دوای ئەوەی لەشەڕی 1877-1878 شكستیان هێنابوو، پەلاماری ئێرانی دا! ئەو مەسەلەی دەوڵەت و دامەزراندنەی دەوڵەتی كوردی، كە لەو قۆناغەدا باس دەكرێت، ئەوە تەنیا دنیابینی و خوێندنەوەی ئەو دیبلۆماتكار و مێژوونووسانە بووە، كە لەو قۆناغەدا ژیاون، یاخود لەژێر كاریگەری ئایدیۆلۆژیای ناسیونالیستییەوە مێژووی ئەو قۆناغەیان نووسیوەتەوە، ئەگەر نا كەسێك بیەوێت دەوڵەتێكی كوردی دامەزرێنێت، چۆن دوای ئەوەی شكست دێنێت، بەڕێزەوە دەبێتە میوانی سوڵتان عەبدولحەمید! ئەو ئەزموونە رێك دوای سەد ساڵ لە باشووری كوردستان دووبارە بووەوە، كاتێك بزووتنەوەی ئەیلوول بەكۆتا هات، سەركردەكان لەو ئەمریكایە داوای پەناهەندەییان كرد، كە خۆیان و مەسەلەی كوردیان وەك ئامڕازێك لە پێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیاندا بەكارهێنا!

گۆڕینی دەسەڵاتی میرەكان بۆ دەسەڵاتی پیاوە ئاینییەكان، هاوكات بوو لەگەڵ گۆڕانی دەسەڵاتی پیاوانی ئاینی بە توێژی ئەفەندی، واتە دەستەبژێری نوێی تەكنۆكرات، لەو وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، كە ئەو ئەفەندیانە دواتر لەو دەوڵەتانەشدا دەسەڵاتیان پێدرا، دوای ئەوەی لە دەوڵەتی عوسمانی جیابوونەوە و بوونە كرۆكی دامەزراندنی ئەو دەوڵەتانە، وەك ئێران بۆ نمونە، كە لەسەر دەستی ئەم دەستەبژێرە نوێیەدا بناغەی دانرا.

ئەم گۆڕانكارییە پێچەوانەییەی كورد، كە لەجیاتی پیاوانی ئاینی دەبوایە دەستەبژێری تەكنۆكراتی كوردی جڵەوی قۆناغە بگرێتە دەست، بوو بە سەرەتای قۆناغێكی رەش و گەڕاندنە دواوەیەكی ترسناكی مێژووی كوردە تاوەكو ئەمڕۆشی لەگەڵدا بێت بەردەوامە، یەكەمین دابەشبوون لە بزووتنەوەی كورد لە مێژووی نوێدا، واتە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، لە نێوان كوڕ و نەوەكانی شێخ عوبەیدوڵڵا و نەوەكانی میرەكانی بۆتان، واتە بەدرخانییەكاندا دەستیپێكرد، كاتێك زۆربەی گەلانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكان داوای سەربەخۆیی و دامەزراندنی قەوارەی تایبەت بە خۆیان دەكرد، لەوانەش كوڕەكانی بەدرخان، كە دوای رووخانی میرنشینەكەیان لەساڵی 1847 ئاوارەی ئەستانە و تێكەڵ بە ژیانی مۆدێرن و شارستانی ببوون، كوڕەكانی شێخ عوبەیدوڵا دژی روخانی دەوڵەتی عوسمانی وەستانەوە و داوای مافی ئۆتۆنۆمیان دەكرد، ئەمە بووە هۆی ئەوەی لەو قۆناغەدا بزووتنەوەی كوردی پەرتەوازە بێت، كاتێك زەبروزەنگی كەمالییەكان وەئاگای هێنانەوە، قۆناغەكە بەسەر چوو بوو و كورد هەموو شتێكی لەدەستدابوو، سەیر لەوەدایە زۆربەی ئەوانەی لەوەی پێی دەگوترێت شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران و دواتریش كۆمەڵەی خۆییبوونیان دامەزراند، لەو دەرەبەگ و كەسایەتیە كوردانەبوون، كە تا سەركەوتن پشتگیری كەمالیەكانیان كرد، دوای ئەوەی لە لۆزان بەدەركەوت كڵاویان چۆتەسەر و بەكارهێنراون، ئنجا وەك دەڵێن لەكاتی بەسەرچوودا خۆیان كۆكردەوە و راپەڕینیان كرد(راپەڕینی شێخ سەعید-1925-و شۆڕشی ئارارات1927-1931، كە ئەمەش جگە لە ماڵوێرانی و بەهەردەردانی تواناكی كورد هیچی تریان پێ نەبوو.

ئەو كێشەیە پاشان پەڕییەوە بۆ حكومەتەكەی شێخ مەحمودیش، كە وەك فیوداڵێكی ئاینی جڵەوی دەسەڵاتی گرتە دەست، بەڵام جیاوازی شێخ مەحمود لەگەڵ ئەوانەی پێش خۆی و تەنانەت دوای خۆشی ئەوە بوو، لە رووی دەروونییەوە دووچاری دوونییەت و خۆبەكەمزانین نەببوو، وەك ئەوانەی پێش خۆی و دوای خۆیشی، هەرگیز خۆی لە پاشای ئێراق نەك بە كەمتر نەدەزانی، بگرە بەگەورەتریش دەزانی، لەگەڵ ئەوەشدا خەڵكێكی گەندەڵی لەخۆی كۆكردەوە و نەیتوانی ئەركی قۆناغەكەی خۆی هەڵگرێت. لەماوەی جەنگی دووەمی جیهانی، كۆمەڵێك رۆشنبیرانی كورد، كە لە رووی چینایەتییەوە لە چینی رەش و رووتی كۆمەڵگەبوون، یاخود بە چەمكە ماركسییەكەی لە رووی هەست و بیركردنەوەوە لەو چینەدا توابوونەوە، كۆمەڵەی ژێكافیان دامەزراند، كە هەر لەسەرەتاوە دژی ئەوەبوون، رێگە بدرێت ئاغا و دەرەبەگەكان شوێنیان لەو بزووتنەوەیەدا بكرێتەوە، دواتر لەژێر كاریگەری سۆڤییەتیەكان و بەپێشڕەوایەتی قازی موحەمەد، ئەو ئاڕاستەیە تێكشكێنرا و دەسەڵات خرایەوە بەردەستی ئاغا و دەرەبەگەكان، پاشان هەر ئەو ئاغایانە لەژێرەوە دەستیان لەگەڵ حكومەتی ئێران تێكەڵ كرد و كۆماری مهابادیان رووبەڕووی هەمان كێشە كردەوە.

 دوای جەنگیش، واتە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانیشەوە،  دوو بنەماڵە وەك هاوسەنگی یەكتر و لەگەڵ بەغداش بەكارهێنران، بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانی، كە هەر لە بنەڕەتەوە لەگەڵ ئینگلیزەكان یەك بوون، ئەوانە تا ئێستا بەردەوامن و لەژێر سایەی ئەو دوو بنەماڵەیەدا كۆمەڵگەی كوردی لە باشوور تووشی ئەو هەموو زەرەر و زیانە بووە و هەزاران رۆڵەی خۆی بەكوشتدا، لەپێناو ئەوەی ئەوان دەوڵەمەند و خاوەن سەرمایە و خەڵكیش برسی بێت، لە گەورەترین دەرفەتی مێژووییدا ئەوان خۆیان دەستی توركیا و ئێرانیان راكێشا و لە جیاتی ئەوەی بناغەی قەوارەیەكی كوردی دابڕێژن، باشووری كوردستانیان دایە دەست دوژمنانی كورد و كۆمەڵگەی كوردیان لەناخەوە داڕووخاند، ئەو دۆخەی ئێستا باشووری كوردستانی تیایدا دەژی، باشترین نمونەیە بۆ ئەو مۆدێلە كە لە قۆناغەكانی كۆتاییدایە. لە كاتێكدا ئەو مۆدێلەی كە لە رۆژئاوا لە بواری پراكتیكیدا لە قۆناغەكانی سەرەتای تەمەنیدایە، ئەو مۆدێلەیە كە جارێكی تر جڵەوی دەسەڵاتی لە دەست ئاغا و دەرەبەگەكانی كوردی سەندۆتەوە و ئەگەر بەو ئاڕاستەیە بەردەوام بێت، بێگومان بە كۆمەڵێك دەستكارییەوە، كورد دەگەڕێنێتەوە سەر رەوتی گەشەسەندنی مێژوویی راستەقینەی خۆی.