د. كامەران مەنتك

بەشی حەوتەم

بۆیە ئەگەر بەوردی سەرنج بدەینە ئەو ئەزموونە و لەسەر بنەمای  گەڕانەوەی دەسەڵات بۆ خەڵك، جیاوازی نێوان مۆدێڵی ڕۆژئاوا و باشووری كوردستان شیبكەینەوە، بۆمان دەردەكەوێت، كە جیاوازییەكی ئێجگار گەورە لە ئارادایە و دەبێت  ئەو جیاوازییە بۆ شرۆڤەكردن و لێكدانەوەی ئەو قۆناغە مێژووییەی تیایدا دەژین، بەهەند وەربگیرێت و بایەخی پێبدرێت. هەرچەندە دۆخی ڕۆژئاوای كوردستانیش لە ئێستادا لە دۆخێكدا نییە ئێرەیی پێبرێت، بەڵام سەرباری ئەو زەبر و زیانانەی لێی دەكەوێت، هێشتا دۆخی لە باشووری كوردستان، واتە هەرێمی كوردستان باشترە و ئیرادەیەك بەڕێوەی دەبات، كە تاوەكو ئێستا تەسلیم نەبووە و خۆی بەدەستەوە نەداوە!

كەواتە بەگوێرەی سیناریۆی یەكەم، ئەگەر ئەو هەوڵانەی ئەمریكا وەك هەوڵێك بۆ گەڕاندنەوەی سیستەمی تاكجەمسەری و باڵادەستی بێ ڕكابەری ئەمریكی خوێندنەوەی بۆ بكرێت، ئەوە وەك ئاماژەی پێكرا، ڕەنگە دەرفەتێكی گەورەتر لەبەردەم كورددا بكاتەوە و كورد سوودمەندی یەكەم بێت، بەڵام بە وردبوونەوە لەو گۆڕانانەی لە هاوسەنگی هێزی جیهانیدا ڕوویداوە، هاتنەدی گریمانەی ئەو سیناریۆیە ئاسان نییە، لەو حالەتەدا ئەگەری سیناریۆی دووەم دێتە پێشەوە، واتە ئەو هەوڵانەی ئەمریكا ئەو هاتنەپێشەوە بەهێزەی (دۆناڵد ترامپ) بۆ سەر گۆڕەپانی سیاسەتی جیهانی، ئەنجامی سازشكردنێكە لە نێوان زلهێزەكاندا و لەپێناو داڕشتنەوەی سیستەمێكی جیهانییە، كە راستە رەنگ بێت رێگە بۆ سەركردایەتیكردنی ئەمریكا بۆ ئەو سیستەمە خۆش بكات، بەڵام ئەمریكا وەك تاقە هێزێكی باڵادەست نامێنێتەوە زلهێزەكانی تریش ڕۆڵێكیان لەسەر تەختەی شانۆی جیهانی بۆ دیاریدەكرێت، ئەمەش ئەوەی لێدەكەوێتەوە، كە ئەو دابەشكردنە و داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی جیهان، كە لە ئێستادا بەڕێوە دەچێت، لە ئەنجامی ئەو سازشكردن و رێككەوتنەدا بێت، كە لە پشت پەردەكانەوە لە نێوان ئەمریكا و ڕووسیا بە پلەی یەكەم كرابێت، بۆ ئەوەی ناوچەكە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هەموو لایەك دابڕێژنەوە، دیارە ئەمەش مەبەستێكی شاراوەی گەورەی ئەمریكای لە دواوەیە، كە ئەویش درز خستنە نێوان ڕووسیا و چینە و ئەمریكا دەیەوێت بەم هەوڵەی رێگە لەوە بگرێت، كە چین چیتر نەتوانێت، وەك هێزێكی گەورەی ئابووریی جیهانی، ڕووسیا وەك هێزیكی گەورەی سەربازی لە پێناو بەرژەوەندییە ستراتیژی و جیهانییەكانی خۆی بەكاربێنێت، لەو حاڵەتەشدا دەرفەتی باشتر و زیاتر بۆ ئەمریكا دەڕەخسێت، بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی مەترسییەكانی چین ببێتەوە.

لەژێر ڕۆشنایی ئەم سیناریۆیەدا، جۆرە ڕێككەوتنێكمان بۆ دەردەكەوێت لە نێوان هەردوو پڕۆژەی جیهانگەرایی ئەمریكا و پڕۆژەی ئۆڕاسیای ڕووسیا، پێگەی ئایندەی كوردیش، یاخود بە واتایەكی تر چارەنووسی دۆخی ئێستای كوردیش، دەكەوێتە ژێر سایەی ئەو ڕێككەوتنەوە، ڕەنگ بێت دۆخی كورد لەو حاڵەتەدا وەك سیناریۆی یەكەم نەبێت، كە ئەگەری دامەزراندنی قەوارەیەكی سەربەخۆی كوردی تیادا زۆرتر بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كورد بێهیوا ناكرێت و ڕاستە دەرفەتی دامەزراندنی قەوارەیەكی سەربەخۆی كەم دەبێتەوە، بەڵام زیاتر لەو مافە كەلتووری و ڕۆشنبیریانە بەدەست دێنێت، كە لەپڕۆژەی ئۆراسیای ڕووسیادا ئاماژەی پێكراوە، واتە كورد دەرگایەكی بچووكتری لەبەردەم دەكرێتەوە، لەوەی لە سیناریۆی یەكەمدا بۆی ڕەخسا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە قۆناغی نوێدا زۆر مافی بە شێوەیەكی یاسایی بۆ دەستەبەر دەكرێت و بە شێوەیەك لە شێوەكان وەك هێزێكی فەرمی دانپیانراو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پێگەیەك لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا داگیر دەكات، بێگومان ئەگەر ئەو دوو هێزە بیانەوێت ئەگەر بۆ ماوەیەكیش بێت ئاشتی و سەقامگیری بۆ ئەو ناوچەیە، واتە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەڕێننەوە، بە تایبەتیش ئەمریكا تاوەكو ململانێكانی لەگەڵ چیندا بەلایەكدا یەكلایی دەكاتەوە كە لەبەرژەوەندی خۆی دابێت، دیارە سەپاندنی دۆخێكی یاساییش بۆ كورد تا ئەو ماوەیە شێوەكەی هەرچۆنێك بێت، دەتوانین بە بەراورد بە مێژووی ئەو سەد ساڵەی ڕابردوو وەك بەرەوپێشەوەچوونێك سەیری بكەین.

لەم حاڵەتەدا مۆدێلی ڕۆژئاوای كوردستان دەتوانێت خۆی بپارێزێت و بمێنێتەوە، بە تەنیا مانەوەشی بەهەرشێوەیەك بێت دەسكەوتێكی گەورەیە، هەرچەندە ئەو ململانێ چڕانەی لە ناوچەكەدا روودەدەن، ئاماژەیەكیان بۆ ئەوە تێدایە، كە توركیا و ئیسڕائیل لەسەر دابەشكردنی سوریا لە نێوان خۆیاندا رێككەوتبن، چونكە ئەگەر سەیری هەنگاوە سەربازی و ستراتیژییەكانی ئەو دوو وڵاتە بكەین، بە شێنەیی بە ئاڕاستەی یەكتر هەنگاو دەنێن و هەریەكەیان هەوڵدەدات لەسەر حسێبی ئەو وڵاتە، جوگرافیای خۆی فراوان بكات، ئەمەش وا دەكات لە ئایندەیەكی نزیكدا ڕۆژئاوای كوردستان ببێتە ناوچەیەكی تامپۆنی لە نێوان توركیا و ئیسرائیلدا، هاوكات مەترسی ئەوە زیاتر دەكات، لەپێناو بەرژەوەندییەكانی هەردوو وڵات، بەشێكی زۆری دانیشتوانی غەززە، كە ئەمریكا و ئیسرائیل كۆكن لەسەر ڕاگواستنەوەیان، بگوزانەوە بۆ ڕۆژئاوای كوردستان، تەنانەت بەشێكیان بۆ هەرێمی كوردستانیش، بە تایبەتی بۆ ئەو ناوچانەی ئێستا لەژێر دەسەڵاتی هێزەكانی توركیادایە لەسەر سنوورەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان، كە لە هەندێك شوێن دەگاتە قووڵایی زیاتر لە40  كم چوارگۆشە، هاوكات بەشێك لەو ناوچانەی دەكەوێتە خوار هێڵێ 36 وە، كە بە ناوچە دابڕاوەكان پێناسە دەكرێت، بەم شێوەیە دیمۆگرافیا و ڕۆژئاوا و باشووری كوردستان، لە ستراتیژیترین و هەستیارترین شوێنەكانیدا گۆڕانكاری بەسەردادێت، بە مەش ئەو پێشبینییانەمان دێتە دی، كە چەندین ساڵە كردوومانە، كە یەكێك لە ئەگەرەكانی جەنگی نوێی جیهانی، دابەشكردنەوەی كوردستانە لەسەر بنەمای گۆڕینی دیمۆگرافیا، كە ئێستا جگە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، لە هەموو پارچەكانی تر بە گەرمی بەڕێوە دەچێت، چ لە لایەن دوژمنانی كورد و چ لەلایەن دەسەڵاتی بەناو كوردییەوە، دیارە لەو ڕۆژانەی دواییدا سەرۆكی ئەمریكا ڕاشكاوانە ئاماژەی بەو پڕۆژەیە كرد، كە دەیانەوێت كێشەی گواستنەوەی فەلەستینییەكان لەسەر حسێبی خاكی كوردستان چارەسەر بكەن، ئەمەش هەنگاوێكی نوێ نییە و دوای داگیركردنی عەفرین، بەشێك لەو كارە جێبەجێكراو بە پارە و سەرمایەی عەرەبی و لەژێر سەرپەرشتی توركیادا چەندین شاری نوێ دروستكران و عەرەبیان تیادا نیشتەجێ كرا، ئەگەر ئەو هەنگاوە بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەوە دیمۆگرافیای بەشێكی تری ئەو پشتێنەیە دەگۆڕێت، كە توركیا دەیەوێت و بە درێژایی سنوورەكانی خۆی لەگەڵ سووریا و ئێراق و ئێراندا دروستیكردووە و تاوەكو ئێستاش بەردەوامە تیایدا.

ئەم ئەگەرەش هەموو ئەو بۆچوونانە پووچەڵ دەكاتەوە، كە گریمانەی دابەشكردنی ناوچەكە دەكات بۆ چەند قەوارەیەكی بچووك، بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئیسرائیل، دیارە كورد تا ڕادەیەكی زۆر گرەوی لەسەر ئەمە چنیوە و لە سیناریۆی یەكەمدا بە وردی شیكردنەوەمان بۆ كرد، بەڵام ئەگەر ئەمە لە لایەك بەرژەوەندییەكانی ئیسرائیل بپارێزێت، لە لایەكی تر هەڕەشەكانی سەر توركیا زیاتر دەكات، كە ڕێگە نادات ناوچەكە بەم شێوەیە دابەش بكرێت، هەرچەندە بە ئاگاداری خۆشی بێت، لەبەرئەوەی دواجار ئەو دابەشكارییە وڵاتەكەی ئەویش دەگرێتەوە، چونكە بەشێكی گەورەی كوردستانیش ئەو داگیری كردووە و دەبێت لێی جیابێتەوە، ئەمە لە لایەك، لە لایەكی تر ئەو دۆخە نوێیە هەرگیز رێگە بە توركیا نادات بە گەورەیی و باڵادەستی لەنێو ئەو قەوارە سیاسییە نوێیە بچووكانەدا بمێنێتەوە، لە كاتێكدا خۆی لە بنەڕەتدا هاوسەنگی ناوچەكە تێكچووە و ئێران، وەك بەشێكی گرنگ لە هاوسەنگی هێزی نەك بە تەنیا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو ئاسیای ناوەڕاست و ناوچەی حەوزی قەزوێنیش باڵی كراوە و خەریكە باڵەكەی دەشكێنرێت، توركیا خۆشی باش درك بەو مەترسییە دەكات و سیناریۆی زیندووكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی و جارێكی تر كردنەوەی دەرگای ئیمڕاڵی، بەشێكە لە هەوڵەكانی ئەو وڵاتە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو دۆخە نوێیە و لە لایەكی تر درز خستنە نێوان قەندیل و ئیمڕاڵی، كە دیارە بەمەش هەوڵدەدات لە لایەك هەموو ئەگەرەكانی ئەو گۆڕانكارییە خێرایانەی لە ناوچەكە روودەدەن بخاتە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆی، لە لایەكی تر، كە لە ڕووی سەربازییە نەیتوانی رۆژئاوا و قەندیل تێكبشكێنێت، لە ڕێگەی سیناریۆی بەناو پڕۆسەیەكی ئاشتی لەم شێوەیەوە، لەبەریەكیان هەڵوەشێنێتەوە و هەركاتێك ئەو توانی بەرژەوەندییەكانی خۆی بپارێزێت و لە گەمە نێو دەوڵەتی و هەرێمییەكەدا شوێنێكی شایستە بەخۆی زامن بكات، جارێكی تر پڕۆسەی ئاشتی بەلاوە بنێت، رەنگ بێت دواخستنی پەیامەكەی ئۆجەلان، كە بڕیاربوو 15 ئەم مانگە بڵاوبكرێتەوە، یەكێك لە دەرئەنجامەكانی ئەو گۆڕانكارییانە بێت!