سلێمان مستەفا حەسەن

مەسەلەی کورد هەمیشە یەکێک بووە لە ئاڵۆزترین کێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدرێژایی ١٠٠ ساڵی ڕابردوو، بە هۆکاری نکۆڵیکردن لە بوون و ناسنامەی گەلی کورد لە لایەن وڵاتە داگیرکەرەکانەوە، لە ئێستادا ژمارەی کوردان بە ٤٠ بۆ ٥٠ ملیۆن کەس دەخەمڵێنرێت، بە درێژایی ئەو ماوەیە کوردەکان بەردەوام هەوڵیانداوە مافە سیاسی، کەلتووری و کۆمەڵایەتییەکانی خۆیان لەو وڵاتانەدا بەدەست بهێنن کە تایبەتن بە تورکیا و عێراق و ئێران و سوریا.        

لە تورکیا، پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی تورکیا و کوردە پەرەسەندنێکی جیاوازی بەخۆوە بینیوە، لە سەردەمی عوسمانیەکانەوە درێژە بە سیاسەتی چەوسانەوە و سرینەوی کورد دراوە، شەری چالدیران لە ساڵی ١٥١٤ لەگەڵ سەفەویەکان و شەری ساڵی ١٨٠٠ بۆ ١٨٢٧ لەگەڵ ڕووسەکان لەسەر خاکی کوردان بووە، سیاسەتی عوسمانیەکان و تۆرانیەکان و سکۆلارەکان و ناسیۆنالیزمەکانی تورکیا یەک سیاسەتی نەگۆر بووە بەرامبەر بە گەلی کورد، بە دیاریکراویش دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە پەیماننامەی سیڤەر ساڵی ١٩٢٠ دوا بزمار لە تابووتی ئیمپراتۆریەتی پیاوە نەخۆشەکە درا.  کێشەو ئاڵۆزیەکانی ناسیۆنالستەکانی تورکیا بەردەوام بوو تا لە ئاکام بەرژەوەندی زلهێزەکان وای خواست دژی بەرژەوەندی گەڵانی خاوەن ماف لە مانگی ٨ی ساڵی ١٩٢٣ رێکەوتننامەی لۆزان شوێنی رێکەوتننامەی سیڤەری بگرێتەوە و دەوڵەتی تورکیای کەمالی لە ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٢٣ دامەزرا.

ململانێی نێوان دەوڵەتی تورکیا و کورد لە دامەزراندنی کۆماری تورکیاوە لە ساڵی 1923 بەشێوازێکی تر دەستیپێکرد، حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان ناسنامەی کوردیان ڕەتکردەوە و سیاسەتیان سەپاند بە مەبەستی تێکەڵاوکردنیان بە ناسیۆنالیزمی تورکی. ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی چەندین ڕاپەڕینی کورد، بەڵام بەهۆی سەرکوتکردنی سەربازییەوە نەیانتوانی داواکارییەکانیان جێبەجێ بکەن. بە درێژایی ئەو مێژووە تورکیا دژایەتی پرسی کوردی کردووە، ئەم دژایەتییە هەر سنوری تورکیای نەگرتۆتەوە، دژایەتیکردنی کوردستانی سور و(١٩٢١ /١٩٣٠) فشار خستنە سەر ڕووسیاشی گرتووەتەوە و دەرنجام ئەو خودموختارییە لەبار برا، کە هۆکارەکەی دروستبوونی قەوارەیەکی ئەتنییە بۆ کورد و کاریگەری بۆ سەر کوردانی باکور دەبێت، تورکیا لە رۆژی دامەزراندنیەوە بە هەموو تواناکانیەوە دژایەتی کورد و پرسی کورد و مافەکانی  کردووە لە ناوچەکە و دەستی لە هیچ ستەمکارییەک نەپاراستووە بەرامبەر بە کوردان. ئەمەش سەرهەڵدانی چەندین شۆڕش و سەرهەڵدان و بزوتنەوەی چەکداری لێکەوتەوە تا ساتی ڕووبەڕووبوونەوەی چەکداری بەرێبەرایەتی پارتی کرێکارانی کوردستان. تا ئەو کاتەی هەوڵەکانی دانوستاندن دەستیان پێکرد، دیارترینیان پرۆسەی ئاشتی ساڵی  ١٩٩٢ بوو لەسەر دەستی خوالێخۆش بوو مام جەلال و تۆرکۆت ئۆزال، لەو کاتەوە شەمەندەفەرەکە دەستی بە جووڵە کرد تا ساڵی 2013 بە فەرمی ڕەوتی خۆی وەرگرت، بەڵام بەهۆی جیاوازی ناوخۆیی و ناوچەییەوە ڕێگە نەدرا بگاتە ئامانج و دوا وێستگەی خۆی.

پرۆسەی ئاشتی کورد و تورکیا

لە ساڵی 2013 سەرۆککۆماری تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجالان سەرۆکی زیندانیکراوی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) دەستپێکرد، بەڵام دەوڵەتی قوڵ دژی پرۆسەی ئاشتی بوو پرۆسەکە لە بار برا، لە ئێستادا دەوڵەت باخچەلی کە رێبەر و میراتگر و نوێنەری بیر و ئایدیای تۆرانیەکانە بانگەوازی ئاشتی ڕاگەیاند و لەناو هۆڵی پەرلەمان پەیامی نارد، پەیامی سەرۆکی پارتی مەهەپە پەیامی دەوڵەتی قوڵی تورکیایە، ئەمەش وایکرد شەمەندەفەری ئاشتی جارێکی دیکە بکەوێتەوە جوڵە و جیاوازتر لە هەوڵەکانی پێشوو هەنگاوەکان گەورەتربن لە ئێستادا. هەمووان چاوەڕێی بانگەوازی سەرۆکی پارتی کرێکارانن کە وەڵامی داواکاری باخچەلی و دەوڵەتی تورکیا بداتەوە، بە ئامانجی کۆتاییهێنان بە ململانێ خوێناوییەکان و سەقامگیرکردنی ناوخۆی تورکیا و داننان بە مافی ڕەوای گەلی کورد دا.

کوبونەوەی سەرانی پارتی دەم لەگەڵ پارتەکانی تورکیا و دامەزراوەکانی دەوڵەت و سەردانیان بۆ ئیمراڵی و لای دەمرتاش و هێنانی پەیامی ئاپۆ بۆ دەوڵەت و بۆ قەندیل و بۆ باشور، سەرەتای دەستپێکی دروستە و دەکرێت ئومێد بەخش بێت، بەڵام دەبێت وریابین و چاوەڕێ بکەین، پەیامی ئاپۆ چی دەبێت بۆ باکور و قەندیل و دەوڵەتی تورکیا. گەلەکەمان چاوەڕێیە لە باکور و لە باشور  و لە رۆژ هەڵات و لە ڕۆژ ئاوا، چونکە هەموومان هاوڕاین چارەسەری پرسی کورد بە ئاشتی بکرێت و چارەسەری پرسی کورد لە باکور دەبێتە گۆرانکاری بۆ تەوای پارچەکانی تر، لێرە بەدواوە تورکیا سیاسەتێکی نوێ پەیرەو دەکات بەرامبەر کورد و کوردستان، لەم پرۆسەیەدا تورکیا و گەلانی تورکیا و کورد براوە دەبن. چاوەڕێن پرۆسەی ئاشتی لە باکور کۆتایی بەدەستێوەردانی سەربازی تورکیا لە دژی باشور و ڕۆژ ئاوا بێنێت. تا چیتر پەکەکە دڵنیابێتەوە کە کورد دژایەتی ناکرێت و هەوڵی لەناوبردنی نادرێت.

داهاتووی کورد لە تورکیا بەرو کوێ

سەرەڕای بەردەوامی سەرکوتکردنی حکومەت، بزووتنەوەی سیاسی کورد بەردەوامە و کورد لە ڕێگەی دیموکراسیەوە داوای مافەکانی دەکات و بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا دەکات بە هەموو باوەڕێکەوە بەرەو پرۆسەی ئاشتی دەچێت، بۆیە گەر بپرسین تورکیا چی دەدات لەم دانوستانە و کورد چیی دەدات و چی دەست دەکەوێت، بە باوەڕی ئێمە گەر تورکیا مافی کورد بدات لەبەرامبەردا دەیان سوودی دەست دەکەوێت؛ واتە لەبەرامبەر ئاشتی و بوژانەوەدا، لەدەستنەدانی پێگەی جیۆستراتیژی و سیاسی و بەدەستهێنانی سۆزی کورادن لە هەر چوار پارچە بە کوردستانی سور و ڕەوەندی کوردیشەوە بەدەست دەهێنێت. بەڵام دەبێت چاوەڕێ بین و وریا بین وەک هاوسەرۆکی پارتی دەم فەرمووی ئەو رۆژە گوزەشت لەسەر مێزی دانوستان کوردان بخاپێنن.

لەگەڵ ئەوەشدا داهاتووی تورکیا پەیوەستە بە چەند فاکتەرێکەوە:

گۆڕانکاریی سیاسی ناوخۆیی: هەر گۆڕانکارییەک لە سەرکردایەتی تورکیادا لەوانەیە یارمەتیدەر بێت بۆ کردنەوەی کەناڵەکانی دیالۆگ لەگەڵ کوردی پارچەکانی تر و ئەوروپا، بەمەش تورکیا پارێزگاری لە پێگەی جوگرافی و سیاسی خۆی دەکات لە ناتۆ و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم پرسە ناوخۆی تورکیاش دەگرێتەوە لە پەسەندکردنی دەستوری نوێ و چارەکردنی باری ئابوری و سیاسی و ئازادی رۆژنامەگەری و پرۆسەی سەروەری یاسا و دیموکراسیدا.

چارەسەری پرسی کورد و کرانەوەی بەڕووی دیموکراسی و سەروەری یاسا و دیموکراسیدا، فاکتەری ناوچەیی و هەر فشارێکی نێودەوڵەتی لەسەر تورکیا مایە پوچ دەکات و تورکیا بەرەو ئەندامیەتی یەکێتیی ئەوروپا هەنگاو دەنێت لەوانەیە ببێتە هۆی باشتربوونی بارودۆخی کورد.

چارەسەرکردنی پرسی کورد لە چوارچێوەی دەستور کە ئاشتییەکی شەرفمەندانە بێت تورکیا سۆز و هاوکاری کوردانی پارچەکانی تریش بەدەست دێنێت بە تایبەتی لە سوریا و عێراق. بارودۆخی کورد لە وڵاتانی دراوسێ کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر داهاتووی لەناو تورکیادا دەبێت.

ئایندەی گەلی کورد و پێشهاتەکان

لە عێراق: کورد لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا سەربەخۆیە بەڵام بەهۆی ناکۆکی لەگەڵ حکومەتی ناوەندیی بەغدا ڕووبەڕووی گرفتی ئابووری و سیاسی دەبێتەوە بەتایبەتی لەسەر داهاتی نەوت و ناوچە جێناکۆکەکانی وەک کەرکوک، چارەسەری پرسی کورد لە باکور کاریگەری ڕاستەو خۆی دەبێت لەسەر پێگەو پرسی کورد لە باشور، هەرێمی کوردستان دەبێتە دراوسی دەوڵەوتی تورکیا و بەرژەوەندی ئابوری و هاوخوێنی کوردان باکور و باشور لەقازانجی هەردوو لایەن دەبێت و فشارەکانی تورکیا نامێنن و ئارامی بۆ باشور دەگەرێتەوە و لادێکان ئاوەدان دەبنەوە و کەرتی گەشتیاری و کشتوکال دبوژێنەوە و فرۆکەخانەکانیش دەکرێنەوە.

لە سوریا: لە دوای شەڕی ناوخۆ کورد توانیویەتی ئیدارەیەکی ئۆتۆنۆمی لە باکوری سوریا دابمەزرێنێ، بەڵام ڕووبەڕووی هەڕەشەی بەردەوامی تورکیا و دەستێوەردانی سەربازی جۆراوجۆر دەبێتەوە و ئایندەیان ناسەقامگیر کردووە، چارەسەری پرسی کوردان لە باکور کۆتایی بە شەرانگیزی تورکیا دێنێت بەرامبەر بە کوردان لە ڕۆژ ئاوا، پرۆسەکەش دوو لایەنە لە قازانجی کورد و تورکدایە.

لە ئێران: کورد دووچاری سەرکوتکردنی سیاسی توند دەبێتەوە، چونکە حکومەتی ئێران ڕێگری لە هەر بزووتنەوەیەکی سەربەخۆیی کورد دەکات و چالاکییە سیاسی و کەلتوورییەکانی کورد لەوێ سەرکوت دەکات.

کۆتایی

کێشەی کورد هێشتا یەکێکە لە ئاڵۆزترین کێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە کورد ڕووبەڕووی تەحەدایەکی گەورە دەکاتەوە لە بەدەستهێنانی مافە سیاسی و ئابوورییەکانی. هەرچەندە پرۆسەی ئاشتی کورد و تورکیا دەرفەتێکی مێژووییە بۆ چارەسەرکردنی ململانێکە، بەڵام ڕووخانی ئەو پرۆسەیە دۆخەکە دەگەڕێنێتەوە خاڵی سەرتا و چوارگۆشەی یەکەم و داهاتووی کورد گیرۆدەی نەخشەی پەیماننامەی لۆزان دەبێتەوە. لە کۆتاییدا، باشترین چارەسەر بۆ بەدەستهێنانی مافەکانمان پەیڕەوکردنی ستراتیجی سیاسی و دیپلۆماسییە کە مافەکانمان لە ژێر سایەی ڕژێمەکانی ئێستادا پەرە پێبدەین و لە چوارچێوەی دەستووردا بیانچەسپێنین و ئامادەکاریش بکەین بۆ بەیانی بۆ وڵاتێکی سەربەخۆ، هیوادارین پەکەکە خوێندنەوەی تەواوی هەبێت و بڕیای گونجاو بدات و شێوازی خەبات و بەرخۆدانی بگۆرێت، هەموومان چاوەڕێی ماندێلای کوردین، هەموومان چاوەڕێ گاندی کوردین، سەری ێێز و نەوازش بۆ شەهیدان و شەرڤان و گەریلا و وپێشمەرگە و  زیندنیانی زیندانەکانی تورکیا دادەنەوێنین.