د. كامەران مەنتك

بەشی نۆیەم

ڕاستییەك هەیە ناكرێت بە هەند وەرنەگیرێت، ئەویش ئەوەیە، ئێستا قۆناغەكە و هاوسەنگی هێزی ناوچەكە، گەیشتۆتە ئاستێك، ڕێگە نەدات توركیا هەرگیز بەو شێوەیەی ئێستا بمێنێتەوە و ئەو پارووە چەورەی لە ئەنجامی قەیرانەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خستوویەتییە دەمییەوە قووتی بدات، توركیا زۆر لە قەبارەی ئاسایی خۆی گەورەتر بووە و دەبێت بگەڕێنرێتەوە دۆخی راستەقینەی خۆی، واتە بكرێتەوە بەو تەیرە ماقووڵەی، كە چیتر نەتوانێت لەسەر قەیرانەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كاوێژ بكات و پەل و پۆ بهاوێژێت، بەتایبەتیش لە كاتێكدا گڵۆڵەی ئێران كەوتۆتە لێژی و وردە وردە دەگەڕێنرێتەوە ئەو دۆخەی، كە لە داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەكەدا بە شایەنی دەزانرێت، راستە لە رووی سەربازی و ئابوورییەوە تاوەكو ئێستا ئەو وڵاتە توانییەتی لەسەر پێی خۆی بووەستێت، بەڵام لە رووی هێزی نەرمەوە،  هەیبەتی ئێران وەك هێزێكی هەرێمی باڵادەست تا رادەیەكی زۆر تێكشكاوە، دیارە ئەمەش سەرەتایەكە بۆ تێكشكانی  سیاسی و سەربازی و ئابووری و ...هتد، ئەگەر لە ڕوانگەی تیۆری دۆمینۆوە سەیری ئەو دۆخە بكەین، بۆمان دەردەكەوێت، كە بە ئەگەرێكی زۆرەوە، ئەمە دەبێتە سەرەتایەك بۆئەوەی كەوتنی پوولەكان بگاتە توركیا و ئەویش بكەوێتە هەمان دۆخی ئێرانەوە، ئەمە ئەو ترسەیە پاڵی بە هاوپەیمانە توندڕەوەكان(ئیسلامی و شۆڤێنیزم) ی توركیاوە ناوە بكەونە هەڵەداوان و بە نادڵی باس لە پڕۆسەی ئاشتی بكەن، بەڵام  پڕۆسەی ئاشتی سەربگرێت، یاخود سەرنەگرێت، دەبێت توركیا بگەڕێنترێنەتەوە سەر قەبارەی راستەقینەی خۆی، ئەوە ئەگەر بچووكتریش نەكرێتەوە و هەندێك زەوی لێدانەماڵرێت، لەبەرئەوەی كاتێك هەردوو پڕۆژەی ئەمریكی و رووسی سازش بۆ یەكتر دەكەن و دەگەنە هاوسەنگییەك بۆ رێكخستنی بەرژەوەندییەكانیان و داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی جیهان، ئەوا توركیا نە دەتوانێت لە پڕۆژەی عوسمانییە نوێیەكان سەركەوتوو بێت، كە پڕۆژەی ئۆڕاسیای روسیا پشتی پێدەبەست و توركیاش گرەوی لەسەر دەكرد، نە بەو رادەیەش بچووك دەبێتەوە، كە پڕۆژەی جیهانگەرایی ئەمریكا لەگەڵ خۆی دەیهێنا و ئەو وڵاتەی تۆقاندبوو، لەو نێوەڕاستەدا بە لایەنی كەم، ئەگەر بچووكتریش نەكرێتەوە وەك ئاماژەی بۆ كرا، ئەوا دەبێت بگەڕێتەوە ئەو سنوورەی، كە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بۆی كێشرا، بە واتایەكی تر دەبێت لە هەموو ئەو ناوچانە بكشێتەوە، كە لەرێگەی هێزی سەربازی راستەوخۆ یاخود بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ داگیریكردوون!. هاوكات رژێمە سیاسییەكەی بە شێوەیەك دابڕێژرێتەوە، كە ڕەنگدانەوەی هەردوو پڕۆژەی ئەمریكی و رووسی بێت و هەردوو پڕۆژەكەش لەسەر مافە رۆشنبیریی و كەلتوورییەكانی كورد یەكدەگرنەوە و دان بە كورددا دەنێن وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ، كە دیارە ئەمەش دەبێتە سەرەتایەكی باش بۆ دەستپێكردنی قۆناغێكی تر لە خەباتی راستەقینەی نەتەوەیی.

لەم روانگەیەوە، مانەوەی توركیا لەو ناوچانەی لە باشوور و رۆژئاوای كوردستان داگیری كردوون، تەنیا وەستاوەتە سەر كات و سەقامگیربوونەوەی ئێران و سووریا، ئینجا دوای ئەوە ناتوانێت چیتر قەیرانەكانی ناوەخۆی ڕەوانەی دەرەوە بكات و بە ناچاری دەبێت بپەڕژێتە سەر مامەڵەكردن لەگەڵ مەسەلەی كورد، مامەڵەكردنێكی واقعیانە، ئەمەش ئەو لووتبەرزی و لەخۆباییبوونەی توركیا تێكدەشكێنێت، كە لەسەر حسێبی هاوپەیمانی لەگەڵ رۆژئاوا و بە بێ ماندووبوون بەدەستی هێناوە، بە واتایەكی تر، ئەگەر توركیا كێشەی كورد چارەسەر نەكات، ئەوا لەژێر فشاری نێودەوڵەتیدا، بەتایبەتیش رووسیا و ئەمریكا ناچار دەكرێت، چوارچێوەیەك بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە دیاری بكات و بە نادڵییەوە پڕۆسەیەكی راستەقینەی ئاشتی دەست پێبكات!

كەواتە دەبێت چاوەڕوانی ئەوە بین لە ئایندەیەكی نزیكدا داڕشتنەوەی جوگرافیای سیاسی و سروشتی هەردوو وڵاتی سوریا و ئێراق بە كۆتا بێت، هەرچەندە گومان هەیە، ئیسلامییەكی سوننەی توندڕە و لە سوریا لەسەر دەسەڵات بمێنێت، بە هەمان شێوە گومان لە مانەوەی دەسەڵاتێكی شیعەی توندڕەوی سەر بە ئێران هەیە لە ئێراق، بەڵام نابێت ئەو ئەگەرەش فەرامۆش بكرێت، كە نمونەی ئەفغانستان، تا ئێستا نمونەیەكی سەركەوتوو بووە و توانیویەتی سەقامگیری لە ناوچەیەكی گرنگی جیۆپپۆلەتیكیدا بپارێزێت، بۆیە هێشتنەوەی سوننەیەكی باڵكراو لە سوریا، كە هیچ مەترسییەك بۆ ئیسرائیل و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و رۆژئاوا پێكنەهێنێت، شتێكی چاوەڕوانكراوە، بە هەمان شێوە هێشتنەوەی شیعەیەكی باڵكراو لە ئێراق، یەكێك لە ئەگەرەكانە، بەڵام ئەگەرێكە  لە هی سوریا لاوازترە، چونكە ئێراق قوڵایی ستراتیژی لە ئێران نزیكە و رەنگ بێت خستنە ژێر كۆنتڕۆڵی ئاسان نەبێت، بۆیە لە ئێراق دەكرێت چاوەڕوانی گۆڕینی حكومەت و كۆی سیستەمی سیاسی بكرێت و جارێكی تر سوننە بهێنرێنەوە سەر دەسەڵات، لە ئێستاشدا دەبینین، هەندێك لە سیاسەتمەدارەكانی ئێراق، ئاشكراتر باس لە هاتنەوەی بەعس دەكەن و تەنانەت هەندێكیان بەعسی بوون وەك ئازادییەكی هزری لە قەڵەم دەدەن، (ئەیاد عەلاوی) راشكاوانە ئاماژەی بەو خاڵە كردوو سەرۆكی پەرلەمانی ئێراقیش، مافی ئەوەی دا بە بەعسییەكان بۆ ئەوەی بەشداری هەڵبژاردنی ئایندە بكەن، ئەمە دەروازەیەك بۆ ئەوە دەكاتەوە، كە هەوڵێك لە ئارادا بێت بۆ ئەوەی گۆڕانكارییەكان لە ئێراقدا بە شێوەیەكی ئاشاتیانە بەڕێوە بچێت، بەڵام ئەوە كارێكی ئاسان نییە.

لە هەموو حالەتەكاندا ئاڕاستەكان بەرەو ئەوە دەچن، كە سوریا و ئێراقێكی بەهێز، لە چوارچێوەی جوگرافیایەكی نوێدا لە دایك دەبێت، ئەمەش توركیا ناچار دەكات، لەو سنوورانە بكشێتەوە، كە لەو دوو وڵاتەدا داگیری كردوون، كەواتە باڵكردنی توركیا، یەكێكە لە ئەگەرە بەهێزو چاوەڕوان كراوەكان، لەبەرئەوەی گەورەبوونی توركیا بەو ئاستەی ئێستا، لە كاتێكدا خەریكە باڵی ئێران دەكرێت، ئەو هاوسەنگی هێزە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخاتە مەترسییەوە، كە لە نێوان ئێران و توركیا دروستكراوە، بۆیە  كاتێك ئیران باڵی دەكرێت، هاوسەنگی هێز لە ناوچەكە تێكدەچێت، دەبێت توركیاش باڵبكرێت و بچووك بكرێتەوە، پێشتر ئێمە بینیمان دوای شەڕی ئێران و عێراق سەدام بەهێز بوو. دواتر رایانكێشایە بیابانەكانی كوێت و تێكیان شكاند، ئەمە بووە هۆی گەورە بوونی ئیران، ئەمریكا جارێكی تر ئەو هەڵەیە دووبارە ناكاتەوە!

لەمەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی، ئەو پڕۆسەیەی، كە توركیا زۆر شەرمنانە بەناوی ئاشتییەوە هەنگاوی بۆ دەنێت و وەك دەڵێن لە بن زمانی بانگەشەی بۆ دەكات، هەنگاوێكی ستراتیژی نییە و وەكو تەكتیكێك دەیەوێت كورد سڕ بكات، تاوەكو بە تەواوی لە ئاڕاستەی گۆڕانكارییەكان دڵنیا دەبێت و تێیدەگات، ئەو كاتە هەنگاوی خۆی دەست پێدەكاتەوە، بۆیە دەبێت كورد لەوە تێبگات، كە لە كۆتایی قۆناغێكی هەستیاردایە و ئەگەر نەتوانێت لەو دەرفەتە تێبگات، ئیدی هێندە شتی گرنگ و ستراتیژی، لە خاك و ئاو و سامان و زمان و كەلتوور و بەهاكانی لەدەست دەدات، كە هەرگیز چاوەڕوانی نەكردبێت و بە خەیاڵیدا نەیەت، بۆیە دەبێت واقیعبینانە سەیری دۆخەكە بكات و لە روانگە جیۆستراتیژییەكەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكات، كە كرۆكەكەی خەریكە ناوچەكە لەسەر بنەمای شەڕی ساردی نوێدا دادەڕێژرێتەوە. كورد بۆ ئەو داڕشتنەوەیە وەكو پێویست ئامادە نییە، لە ئێستادا باشترین بنكە بە هەموو كەموكوڕییەكانییەوە بۆ ئەوەی شەڕی دیاریكردنی چارەنوسی كوردی تیا بكرێت، ڕۆژئاوای كوردستانە، دەێت ڕۆژئاوای كوردستان بكرێتە بنەمایەك بۆ داڕشتنەوەی ئایندەی كورد، واتە لەوێوە سەرەتای هەنگاوە كردارییەكان دەست پێبكرێت بۆ دیاریكردنی شێوازی قەوارەی سیاسی كوردی لە ئایندەدا، دەبێت یارمەتی ڕۆژئاوا بدرێت و هەموو كورد لەو ڕوانگەیەوە سەیری ئەو پانتاییە جوگرافییە بكات، كە دەكرێت ببێتە نەمایەك و خۆری كوردان لەوێ هەڵبێت، ماوەیەكی زۆر بە هەڵە ئەو چاوەڕوانییە لە باشوور كرا، كورد بەو ساویلكەییەوە مامەڵەی لەگەڵ سیناریۆی ئەو ماڵوێرانییە كرد، كە دوژمنان بەناوی بزووتنەوەی رزگاریخوازییەوە لەو بەشە ئاگریان خۆش دەكرد، ئێستا دەركەوت، كە ئەو بەشە نەك هەر نەیتوانی ببێتە پڕوسیای ئەڵمانیا و سەردینیای ئیتاڵیا، كە بوونە بنەمای یەكێتی ئەو دوو وڵاتە، بە پێچەوانەوە بووە ئەو خەنجەرە ژاراوییەی لە دواوە لە پشتی هەموو بەشەكانی كوردستان درا، ئێستا لە باشوورەوە پلان بۆ لەناوبردنی خەونی بەشەكانی تر دەدرێت، ئەمە ئەو راستیەیە دەبێت هەمووان بە خەمبارییەوە دانی پیانێین و بوێرانە مامەڵەی لەگەڵدا بكەین.