بەختیار ئەحمەد ساڵح

پێشەکی

سەقامگیری دارایی یەکێکە لە پێکهاتە گرنگەکانی سەروەری نیشتمانی و بەردەستبوونی دراوی بیانی بە تایبەتی دۆلاری ئەمریکی هۆکارێکی چارەنووسسازە بۆ ئابووریی عێراق کە وابەستەى هاوردەى دۆلار نەوته. لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە پەیوەندی نێوان عێراق و ئەمریکا بووەتە جێی سەرنج لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی داراییدا، بەتایبەتی دوای ئەوەی یەدەگی بانکی ناوەندی عێراق بە دۆلاری ئەمریکییەوە گرێدرا و خرايە ژێر چاودێری ڕاستەوخۆ لەلایەن یەدەگی فیدراڵی ئەمریکاوە.

لەم دواییانەدا قەیرانی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی عێراق خراپتر بووە بە ئاماژەدان بە سنووردارکردنی بە ئەنقەستی ئەمریکا بۆ گواستنەوەی دۆلار بۆ بەغداد، بە بیانووی ئەوەی کە سیاسەتە ناوچەییەکانی عێراق چیتر هاوتەریب نین لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا، بەتایبەتی سەبارەت بە پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ ئێران و هەڵوێستە سیاسییەکان سەبارەت بە پرسەکانی وەک شەڕی غەززە، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ دابەزینی بەرچاوی نەختینەیی لەناو بانکە حکومییەکانی عێراقدا، کە بووە هۆی ڕاگرتنی بەخشینی قەرز و پەککەوتنی پێدانی مووچە لە بەشێک لە دامودەزگاکان.

ئەم نوسينه لە ڕەهەندە سیاسی و ئابوورییەکانی قەیرانی دراوی بیانی و نەختینەیی لە عێراق و کاریگەرییە ئەگەرییەکانی لەسەر ئابووری عێراق دەکۆڵێتەوە و ڕێگاکانی دەربازبوون لەو قەیرانە دەخاتە ڕوو.

1. پەیوەندییەکانى عێراق لەگەڵ ئەمریکا لە ڕوانگەی داراییەوە

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، ئابووری عێراق پێی نايە قۆناغێکی نوێی پشتبەستن بە دۆلارەوە. نرخی نەوت- سەرچاوەی سەرەکی داهاتى وڵات- بە دۆلار دادەنرێت و داهاتەکەی لە حیسابەکانی بانکی ناوەندی عێراقدا لە یەدەگی فیدراڵی ئەمەریکا دادەنرێت. ئەم دۆخە دەسەڵاتی ڕاستەوخۆ دەداتە واشنتۆن بەسەر ئابوری عێراقدا، لەڕێگەی چاودێریکردنی گواستنەوەی دارایی و توانای سنووردارکردن لە بەکارهێنانی دراوى دۆلاردا.

لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا ئەمریکا ئەم ئامرازەی بەکارهێناوە بۆ فشارخستنە سەر عێراق لە بواره جیاوازەکاندا، بەڵام کارەکانی ئەم دواییە کاریگەرتر بوون. لە سەرەتای ساڵی 2023 وە وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریکا بە هاوکاری لەگەڵ یەدەگی فیدراڵی دەستیکردووە بە توندکردنەوەی چاودێرى فرۆشتنی دراوی دۆلار لەلایەن بانکی ناوەندی عێراقەوە، بە بیانووی بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە و سنووردارکردنی ڕۆیشتنی دۆلار بۆ لایەنە سزادراوەکان، وەک ئێران و سوریا.

2. هۆکارەکانی سنووردارکردنی ئەم دواییەی ئەمریکا

گرژییەکانی نێوان واشنتۆن و بەغداد زیادی کردووه، دوای ئەوەی بەپێی ئاماژەکان حکومەتی ئێستای عێراق کە نزیکە لە هێزەکانی حەشدى شەعبییەوه، سیاسەتێکی دەرەکی هاوسەنگ دەگرێتەبەر کە زۆرجار مەیلی بەرەو میحوەری ئێران و ڕووسیا هەیە، بەتایبەتی سەبارەت بە هەڵوێستەکانی پەیوەست بە پرسی فەلەستین و شەڕی غەززە. ئەم مەیلە سیاسییە، لە ڕوانگەی ئەمریکاوە، مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەکانی لە ناوچەکەدا دروست دەکات. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕۆژنامەی (زە کرادل)، واشنتۆن هەست دەکات بەغداد چیدی هاوپەیمانێکی متمانەپێکراو نەييە و هەربۆیە بەدوای ئەوەوەیە ئەو ئامرازە داراییە وەک ئامرازێکی فشار بۆ گۆڕینی ڕەفتاری حکومەتی عێراق بەکاربهێنێت. ئەو فشارانە بریتین لە دواخستن یان کەمکردنەوەی گواستنەوەی دۆلار و دروستکردنی قەیرانی نەختینەیی لە بازاڕی عێراقدا.

3. کاردانەوەی قەیرانەکان لەسەر سیستمی بانکی و ئابووری عێراق

دابەزینی حەواڵەی دۆلار بۆتە هۆی کەمبوونەوەی دراوی بیانی لە بازاڕەکانی عێراقدا، ئەمەش بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار. لەبەرئەوەی بازاڕی ناوخۆیی زۆر پشت بە هاوردەكردن دەبەستێت، ئەم دابەزینە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان هەبووە و بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی هەڵاوسان.

بانکە حکومییەکان کە تا ڕادەیەکی زۆر پشت بە فرۆشتنی دۆلار دەبەستن بۆ نەختینەیی خۆیان، تووشی قەیرانێکی سەخت بوون. زۆرێک لە دامودەزگاکان وازیان لە پێدانی قەرز هێناوە، لەکاتێکدا فەرمانبەرانی حکومەت دواکەوتنی مووچە یان سەختی وەرگرتنی یارمەتییەکانیان ڕاگەیاندووە. ئەم بچووکبوونەوەیە دراوییە هەڕەشەی ناسەقامگیری ئابوورى و کۆمەڵایەتی دەکات و ئەگەری دروستبوونى ناڕەزایەتی جەماوەری زیاتر دەکات.

4.  کاردانەوەی سیاسی و کۆمەڵایەتیيەکانى قەیرانی دارایی

لێکەوتەکانى ئەو دۆخە تەنها لە لایەنی ئابوریدا سنوردار نییە، بەڵکو درێژدەبێتەوە بۆ ڕەهەندە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان و لەرزۆکى پرسی سەروەری عێراق لە بەرامبەر فشارە دەرەکییەکان ئاشکرا دەکات و تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە سیستمی دارایی عێراق تا چەند وابەستەی بڕیارەکانی ئەمریکایە. هەروەها دەتوانێت متمانەی هاووڵاتیان بە حکومەت تێکبدات و زەمینە بڕەخسێنێت بۆ دروستبوونى ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی پەرەسەندنی ڕێژەی هەژاری و بێکاری. لەلایەکی دیکەوە هێزە سیاسییە عێراقییەکانی دژبەری بوونی ئەمریکا ئەم قەیرانە دەقۆزنەوە بۆ بەهێزکردنی گوتارەکانیان دژی پاشکۆیەتى ئەمریکا، ئەمەش ڕەنگە ببێتە هۆی پەرەسەندنی لێدوانە سیاسییەکان و ڕەنگە زیاتر گۆشەگیریی دارایی و دیپلۆماسی عێراقى لێبکەوێتەوە.

5.  بژاردەکانی عێراق بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانەکان

ئەمڕۆ عێراق ڕووبەڕووی دووڕیانێك بۆتەوە کە پێویستی بە چاوخشاندنەوەیەکی ڕیشەیی هەیە بە پێکهاتەی دارایی و سەربەخۆیی بڕیاردانی ئابووری، لە دیارترین بژاردەکانی بەردەستى:

• هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی: عێراق دەتوانێت یەدەگی دراوەکانی تری وەک یۆرۆ یان یوان بەرز بکاتەوە بە ئەنجامدانی ڕێککەوتنی بازرگانی نوێ لەگەڵ هاوبەشە غەیرە ڕۆژئاواییەکان.
• بەهێزکردنی پەیوەندییە بازرگانییە ناوچەییەکان: بەشداریکردن لە تۆڕەکانی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لەڕێگەی دراوی ناوخۆیی یان میکانیزمی ئاڵوگۆڕکردن.
• چاکسازی لە سیستمی بانکی: کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دۆلار لە مامەڵە ناوخۆییەکان و بەهێزکردنی ڕۆڵی دیناری عێراقی.
• فشاری دیپلۆماسی: کردنەوەی گفتوگۆیەکی جددی لەگەڵ ئەمریکا بۆ ڕوونکردنەوەی مەترسییەکانی بەردەوامی فشارە داراییەکان لەسەر سەقامگیری عێراق.

دەرەنجام

 قەیرانی ئێستای عێراق ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە کۆنتڕۆڵکردنی نەختینەیی و ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی چیتر تەنها پرسێکی ئابووری نییە، بەڵکو ئامرازێکی جیۆپۆلەتیکییە و بەردەوامی پشتبەستنی عێراق بە دۆلار، توانای بڕیاردانی سەربەخۆی سنووردار دەکات، هەر بۆیە ڕێگای سەروەری ئابووری ڕاستەقینە بە بنیاتنانەوەی سیستمی دارایی و هەمەچەشنکردنی هاوبەشییە نێودەوڵەتییەکان دەبێت بە ئامانجى کۆتایی هێنان بە هەژموونی دۆلاری ئەمریکی.