د.كامەران مەنتك
بەشی سێیەم

تا ئێستا بەشێوەیەكی ورد زیانەكانی شەڕی ئیسرائیل-ئێران دیارنین، ئەوەی هەیە زیاتر وەك بانگەشەی راگەیاندن و شەڕێكی دەروونی بڵاوكراوەتەوە، بەڵام ئەوەی گومانی تیانییە هەردوو لایان، بە تایبەتیش ئێران زیانی زۆری بەر كەوتووە، هەرچەندە پێناچێت لێدانەكانی ئیسرائیل ئامانجەكانی خۆی پێكابێت، لەبەرئەوەی هەركاتێك هەوڵیدا ژێرخانی ئابووری بكاتە ئامانج، وەك سەرۆكی روسیا ڤلادیمێر پوتین لە چاوپێكەوتنێكدا رایگەیاند، هێڵی سووری خۆیان دیاریكردو بەم شێوەیە شەڕەكە وەستا، دەمێنێتەوە سەرئەوەی پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران تا چەند زیانی بەركەوتووە! 

ئەوە هێشتا دیار نییەو بەتەواوی روون نەبۆتەوە، راستە راگەیاندنی فەرمی ئەمریكاو ئیسرائیل وا بڵاو دەكەنەوە، كە توانیویانە بۆ ماوەی دووساڵ بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمی لەئێران دوابخەن، بەڵام لەناو خودی ئەمریكاشدا میدیای نافەرمی لێدانەكەی ئەمریكا وەك لێدانێكی شكستخواردو پێناسە دەكەن و وایدەردەخەن، كە فڕۆكەكانی B2 ش، ئەوەی سەرۆكی ئەمریكا زۆر شانازی پێوە دەكرد، نەیتوانیوە ئامانجەكانی خۆی بەوردی بپێكێت.

ئەگەر بەوردی بیری لێبكەینەوە، بەشێوەیەك لەشێوەكان كۆی ئەو شەڕەی نێوان ئیسرائیل و ئەمریكا لەگەڵ ئێران وەك گەمەیەك دێتە بەرچاو، كەپێشتر لایەنە ركابەرەكان نەخشەیان بۆ كێشا بێت و پلانیان بۆ دانابێت، لەسەر ئەوە رێككەوتبن، كە بڕی ئەو یۆرانیۆمەی پیتێنراوە، رەنگ بێت بۆ وڵاتێكی سێیەم ، كە ئەگەری روسیا لە پێشەوەی هەموو ئەگەرەكانە بگوازنەوە، لەبەرئەوەی هەموو لایەكیان لەوە دڵنیابوون لێدان لەو یۆرانیۆمە، كارەساتێكی گەورەی مرۆیی و ژینگەیی لێدەكەوێتەوە.

بۆیە مەسەلەی چارەنووسی یۆرانیۆمەكە لەو شەڕەدا دیزە بەدەرخۆنە كراوەو وەك لە بەشەكانی پێشووتردا ئاماژەی بۆ كرا، لێدانەكانی ئیسرائیل و دوای ئەویش بەشداری راستەوخۆی ئەمریكا زیاتر ئامانجی خاپووركردن و وێرانكردنی ژێرخانی پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران بوو نەك ئەو یۆررانیۆمەی پیتێنراوە، ئەمەش بەمەستی سستكردن و تەنانەت نەهێشتن و رێگەگرتن بوو لە ئێران لە بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی.

كەواتە كێشەی ئەو بڕە یۆرانیۆمەی پیتێنراوە تاوەكو ئێستا وەكو خۆی ماوەتەوەو چارەسەر نەكراوە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كرۆكی كێشەكەی نێوان ئیسرائیل و ئەمریكاو بگرە رۆژئاواش لەلایەك ئێران و هاوپەیمانە روسی و چینییەكانی لەلایەكی تر هێشتا چارەسەر نەكراوە، ئەمەش زەمینەی دوو سیناریۆ لە ئایندەدا خۆش دەكات، یا دەبێت جەولەیەكی تری شەڕ دەستپێبكەنەوە، كەوەك لەبەشی پێشوودا باسكرا جەولەیەكی ترسناكتر و تۆقێنەر تر دەبێت و ئەگەری بڵاوبوونەوەو تەشەنەسەندنی زۆرتر دەبێت، كە ئێستا رۆژانە بەرپرسانی ئیسرائیل ئامادەباشی خۆیان بۆ دەستپێكی جەولەیەكی تری شەڕ لەگەڵ ئێران دەردەبڕن، كە ئەگەر بكەوێتە چوارچێوەی شەڕێكی دەروونی و میدیایش كاریگەری نەرێنیانەی خۆی هەیە. شایەنی ئاماژە پێكردنە هەڕەشەكانی ئیسرائیل هاوشانە لەگەڵ ئەو گۆڕانكاریانەی لەبەرەی شەڕی روسی - ئۆكرانیدا روودەدەن، ئەو شەڕانە هەموو لەسەر پانتاییەكی جیۆستراتیژی وا بەڕێوە دەچێت، كە دەتوانین بڵێین گرنگترین پارچەیە لەتەختەی ئۆراسیا و تەنانەت لێدانی ئێرانیش وەك تەواوكارییەك بۆ شەڕی ئۆكرانیاو فراوانكردنی بەرەكانی شەڕ هەژمار دەكرێت، بۆیە یا دەبێت هەردوولا سازش لەگەڵ یەكتر بكەن و بگەنە رێككەوتن، كە ئەمەیان رەنگە ئاسان نەبێت چونكە لەلایەك ئێران پێداگری لەسەر پڕۆژە ئەتۆمییەكەی خۆی دەكات و لەلایەكی تر ئیسرائیل و ئەمریكا بەتەواوی و بەشێوەیەكی بنبڕ ئەو پڕۆژەیە رەتدەكەنەوەو بەئاشكرا رایدەگەیەنن هەرگیز رێگە نادەن ئێران ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی، لەلایەكی تر ئەلتەرناتیڤی رێكنەوتن دەستپێكردنەوەی شەڕە، دیارە شەڕێكی لەو شێوەیەش شەڕێكی ئاسایی و ئاسان نابێت ئەگەری دایسانی جەنگێكی جیهانی زۆر زیاتر دەكات،  بەگوێرەی سیناریۆی یەكەم تا ئێستا جگە لەهەڕەشە بەكردەیی هیچ هەڵمەتێكی تری ئیسرائیل بۆ سەر ئێران، یاخود ئەمجارەیان وەك دەستپێشخەرییەك بۆ تۆڵەكردنەوە ئێران بۆ سەر ئیسرائیل دەستیپێنەكردووە، بەڵام مەترسیەكانی دەستپێكردنەوەی تا دێت زیاتر دەبێت، ئەوەی زیاتر هەستی پێدەكرێت، ئەوەیە ئەو هێرشەی ئیسرائیل نەك هەر نەبووە هۆی بێدەنگكردنی ئێران، بەڵام مكوڕتری كردووە لەسەر بەرەنگاربوونەوە،  كە ئەمەش خۆی لەدوو خاڵدا دەبینێتەوە:
-راگرتنی هەموو جۆرە گفتوگۆیەك لەگەڵ ئەمریكا
-دەركردنی یاسای مامەڵەنەكردن لەگەڵ ئاژانسی وزەی ئەتۆمی
خاڵی یەكەم تا ئێستا بە تەواوی روون نییە، لەبەرئەوەی هەندێكجار میدیاكان لێرەو لەوێ باسی هەوڵی گفتوگۆو دانوستان دەكەن لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا دەكەن، بەڵام پێناچێت تا ئێستا هیچ دانیشتنێك كرابێت، خاڵی دووەمیش لە دوو بۆچوون بەدەرنییە، یاخود ئێران پێی وایە، كە ژێرخانی پڕۆژەكەی لەدەستداوەو ئیتر مانەوەی پشكنەرەكانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی هیچ سوودێكی نەماوە، لەبەرئەوەی هەر لەبنەڕەتەوە شتێك نەماوە بەناوی پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران، كە ئەمە ئەگەرێكی لاوازترە بەرامبەر ئەو ئەگەرەی ئێران وەكو ئالنگارییەك بەرامبەر ئەمریكییەكان دەیەوێت گفتوگۆكان بگەڕێنێتەوە خاڵی سفر، دیارە ئەمەش لەرووی دیپلۆماسییەوە زیانێكی گەورە بەو بانگەشەی سەركەوتنانە دەگەیەنێت، كەئیسرائیل و ئەمریكا دەیكەن، واتە پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران ئەو زیانە گەورەی بەرنەكەتووە، كە باس دەكرێت و ئێران بۆئەوەی كاتی زیاتر بەدەستبێنێت و ئەگەر ئەو گریمانەو بانگەشانە ئەو هەڵوێستە توندە دەنوێنێت، جا ئەگەر ئەو بانگەشانە راست بووبن،  كە ئیسرائیل و ئەمریكا پێش لێدانی ئێران دەیانكرد، كە ئێران زۆر لەبەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمی نزیكبۆتەوە و هەوڵبدات لەكورترین ماوەدا خۆی وەك هێزێكی ئەتۆمی نوێ رابگەیەنێت، تەنانەت ئەگەر خۆشی توانای بەرهەمهێنانی نەبێت، ئەوە روسەكان وەك بانگەشەیەك و شەڕێكی ستراتیژی وانیشان بدەن، كە ئێران بووە دەوڵەتێكی خاوەن چەكی ئەتۆمی، ئەمە وا دەكات سەرتاپای نەخشە جیۆستراتیژییەكەی ناوچەكە دابڕێژنەوەو هاوسەنگییەكی هێزی  وا بێننە بەرهەم، كە كۆی سیستەمی جیهانی بخاتە مەترسییەوەو سەرەتایەك بێت بۆ داڕشتنەوەی سیستەمێكی فرەجەمسەری جیهانی، كە روسیاو چین و بەشێك لەدەوڵەتانی تری ئاسیاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەجدی كاری لەسەر دەكەن، لەمبارەیەوە لەدوای ساڵی 2000 سەرۆكی روسیا چەندین جار راشكاوانە ئەوەی دوپاتكردۆتەوە، كە ئەوان دەیانەوێت هاوسەنگی هێزی جیهانی بگۆڕن و بەهەمان شێوە سەرۆكی چینیش راایگەیاندووە، كە ئەوان هیچ كێشەیەكیان لەگەڵ سیستەمی نێودەوڵەتیدا نیەو ئەوان تەنیا دژی باڵادەستی جیهانی ئەمریكاو سیستەمی تاكجەمسەرین، دیارە ئەمەش دەبێتە دەستپێكیكی نوێ بۆ داڕشتنەوەی ئەو سیستەمە جیهانییەی نوێیەی بەرژەوەندی هەموو لایەنە ركابەرەكان مسۆگەر دەكات، ئەمەش رەنگدانەوەی لەسەر كۆی نەحشەی سیاسی جیهان بەگشتی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی دەبێت لێكەوتەی زۆر ترسناكی بۆ كورد لێدەكەوێتەوە.
 شەڕی ئێران ئیسرائیل تا ئێستا ترسناكترین شەڕە، كە دوای راگەیاندنی سیستەمی تاكجەمسەری لەدوای رووخانی بلۆكی رۆژهەڵات بەڕێوە دەچێت، رێگایە لەرێگەكانی گواستنەوەی شەڕ لە كەنارەكانی دەریای سپی ناوەڕاست، كە روسیا بە پاڵپشتی توركیاو ئێران كاری لەسەر دەكرد(داگیركردنی عەفرین و شەڕی غەزە) بۆ بۆ رۆژئاوی ئاسیاو سنوورەكانی ئاسیای ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە دەكاتە ئێران، تەشەنەسەندنی شەڕ لەو وڵاتە لەهیچ یەكێك لەشەڕەكانی تر ناچێت، كڵپەكردنی بەخێرایی گەورەترین پانتایی وشكانی، كە ئۆڕاسیایە دەگرێتەوەو ئەمجارەیان بەهۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاوە سنوورەكانی ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و هێمنیش دەبەزێت و دەپەڕێتە سەر خاكی ئەمریكا...