د.پیرۆت محمد امین> پسپۆڕی دارایی گشتی

قەیرانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵی وەک یەکێک لە پرسە هەرە هەستیار و ئاڵۆزەكان لە دیمەنی عێراقدا سەرهەڵدەدات. سەرەڕای چەندین ڕێککەوتن و هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی پەرەسەندنی. ئەم کەموکوڕییە تەنیا لە جیاوازییە سیاسییەکاندا سنووردار نییە، بەڵکو درێژدەبێتەوە بۆ پرسە بنەڕەتییەکانی وەک دابەشکردنی داهات، بەڕێوەبردنی سامان و دەسەڵاتە دەستوورییەکان. چارەسەری کاتی، کە زۆرجار لە ڕێگەی نێوەندگیری یان فشاری دەرەکیەوە دێت، کۆتایی بە ناکۆکییەکە ناهێنن، بەڵکو دوای دەخەن. جگە لەوەش پەسەندکردنی لۆژیکی “موزایەدەی سیاسی” نەک “پابەندبوون بە دەستوورەوە ” دۆخەکە زیاتر ئاڵۆزتر دەکات هەروەها بنیاتنانی دەوڵەتی دامەزراوەیی تێکدەدات.

نەبوونی لێکدانەوەیەکی یەکگرتوو بۆ دەستووری عێراق لە پێشەنگی ناکۆکییەکەدایە. لە کاتێکدا هەرێم لەسەر بنەمای “فیدراڵی ” دامەزراوە، حکومەتی فیدراڵی پشت بە “ناوەندگەرایی نەرم ” دەبەستێت. ئەم ململانێیە دەرگای لێکدانەوە جیاوازەکان بۆ دەسەڵاتە دارایی و کارگێڕییەکان دەکاتەوە، بەتایبەتی سەبارەت بە بەرهەمهێنانی نەوت و هەناردەکردنی و کۆنترۆڵکردنی دەروازە سنوورییەکان.

پرسی دابەشکردنی داهاتی نەوت و نا نەوتی، سەرچاوەی بەردەوامی ناکۆکی بووە. هەرێم داوای پشکی خۆی لە بودجەی گشتی دەکات (کە پێشتر لە نێوان 12.67% بۆ 17%) بوو، لە کاتێکدا بەغدا داوا دەکات هەرێم هەموو بەرهەمی نەوتی خۆی ڕادەستی بکات. لەگەڵ نەبوونی شەفافیەت لە حیساباتی دارایی هەردوولادا، مشتومڕەکە لە پرسێکی تەکنیکییەوە گۆڕاوە بۆ ناکۆکییەکی سیاسی، ئەمەش ڕەنگدانەوەی قەیرانی متمانەی یەکترە، بەتایبەتی لە کاتی دانوستان لەسەر پێکهێنانی حکومەت یان دەرکردنی یاساکان.

ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێری دارایی عێراق ئاماژە بە نەبوونی هەماهەنگی لە ئامادەکردن و جێبەجێکردنی حیساباتی کۆتایی نێوان هەردوولا دەکەن، کە دەبێتە هۆی پەککەوتن لە ڕۆیشتنی پارە و کاریگەری لەسەر خەرجییەکانی هەرێم دروست دەکات. ناکۆکی بەردەوامە لەسەر قەبارەی قەرزی ناوخۆ ، هەروەها لەسەر کارەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان لە هەرێم و میکانیزمی حیسابکردنی داهاتی نا نەوتی.

گەورەترین قوربانی ئەم قەیرانە بەردەوامە هاووڵاتییە بە گشتی، بەو پێیەی پەککەوتنی ڕێککەوتنە داراییەکان دەبێتە هۆی دواکەوتنی مووچە و کەمبوونەوەی خزمەتگوزارییەکان و ڕێگری لە پڕۆژەکانی گەشەپێدان. هەروەها ئەم قەیرانە ڕێگری لە پرۆسەی بنیاتنانی دامەزراوە سەربەخۆ و بەتواناکان، و لۆژیکی “وابەستەیی سیاسی” بەهێزتر دەکات نەک “هاوبەشی دامەزراوەیی”.

قەیرانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵی، چیتر ناکۆکییەکی تەکنیکی نییە لەسەر ژمارە و ڕێژەکان. بەڵکو بووەتە ڕەنگدانەوەی زیندوو بۆ بۆشاییەکی سیاسی قووڵ و نەبوونی گرێبەستێکی نیشتمانی پێگەیشتوو کە پەیوەندی نێوان ناوەند و هەرێم ڕێکبخات. ئەوەی پێویستە لەم قۆناغەدا چارەسەری کاتی نییە کە گرژییەکان کەم بکاتەوە، بەڵکو دیدێکی ستراتیژییە کە ئەم پەیوەندییە لەسەر بناغەکانی شەفافیەت و شەراکەتی ڕاستەقینە و دابەشکردنی سامان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە بنیات بنێتەوە و سەقامگیرییەکی دارایی و سیاسی بەردەوام مسۆگەر بکات کە دادپەروەرانە بێت لەگەڵ هەمووان و یەکڕیزی دەوڵەت بەهێزتر بکات.