دانا بەهادین

عێراق دەوڵەتەکەی بە خۆرسک لە ئەنجامی لێتیگەیشتنی گەلان لەدایک نەبوو، بەڵکو لە ئەنجامی بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیکییەکانی هێزە کۆلۆنیالیستەکانەوە سەریهەڵدا. دوای ڕێککەوتننامەی سایکس-پیکۆ، بەریتانیا و فەرەنسا سنووری دەستکردیان بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەپاند و عێراقیان بە یەکگرتنی سێ ویلایەتی عوسمانی دروستکرد. سەرەڕای ئەوەی نەتەوەی کورد خاوەنی زمان، کولتوور، مێژوو و خاکی جیاوازی خۆیەتی، بە شێوەیەکی قووڵ لەگەڵ نەتەوەی عەرەب جیاوازە، کەچی لەم دابەشکارییەدا بەشێکی بەرچاوی کوردستان بە زۆرەملێ خرایە سەر دەوڵەتی عێراق.

ئەوەی پێی دەوترێت یەکێتی خاکی عێراق، لە ڕاستیدا بەهۆی هێز و ئینکاریکردن و سەرکوتکردنەوە بووە، نەک بە ڕەزامەندی دوولایەنە یان کۆدەنگیی دیموکراسی. 

لە پاشایەتییەوە بۆ فیدراڵیزم، لەسەر بنەمای چەساندنەوەی کورد بنیات نراون

هەر لە ڕۆژانی سەرەتای پاشایەتییەوە عێراق بەردەوام گەلی کوردی چەوساندۆتەوە. ڕاپەڕینەکانی کورد لە دەیەکانی (١٩٢٠ و ١٩٣٠) دا بە شێوەیەکی دڕندانە لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە سەرکوتکران، کە زۆرجار بە پشتیوانی بەریتانیا بوو. ڕژێمی پاشایەتی مامەڵەی لەگەڵ کوردستان وەک هاوبەشێک نەدەکرد، بەڵکو وەک گەلێکی یاخی  دەبێت بێدەنگ بکرێن.

ئەم ڕەوتە ستەمکارانەیە لە ژێر دەستی ڕژێمی کۆماری عەبدولکەریم قاسمیشدا بەردەوام بوو. لە سەرەتادا دانی بە مافەکانی کورددا نا، بەڵام لە کۆتاییدا خیانەتی لە داواکارییەکانی کورد بۆ ئۆتۆنۆمی کرد. بەڵێنە کورتخایەنەکانی هەرگیز نەبوونە گۆڕانکاریی بنەڕەتی. سیاسەتەکانی قاسمیش وەک سیستەمی پاشایەتی  بنەماکانی مافی کوردی پێشێلکرد. 

گرنگ نییە سیستەمی حوکمڕانی چی بووبێت  پاشایەتی، کۆماری یان ڕژێمی سەربازی، عێراق هەموو ڕێگایەکی بەردەستی بەکارهێناوە بۆ پەراوێزخستنی گەلی کورد و کۆنترۆڵکردنی خاکی کوردستان. 

شۆڤێنیزمی عەرەبی و  تاوانەکانی بەعس

بناغەی عێراق بە قوڵی لە شۆڤێنیزمی عەرەبیدا رەگی داکوتاوە، ئەم ئایدۆلۆژیایە لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا، گەیشتە توندوتیژترین شێوە. بەعس ناسنامەی کوردی وەک هەڕەشەیەکی بونیادی لەبەرامبەر عێراقێکی یەکگرتوویی عەرەبیدا دەبینیەوە، ئەم تێگەیشتنە  هۆکاری  دەستپێکردنی هەڵمەتی جینۆساید بوو دژی کورد،  لە هەڵمەتێکیاندا ترسناکییەکەی بە ناوی ئەنفالەوە گەیشتە لووتکە، چونکە زیاتر لە (١٨٢،٠٠٠) کورد بە شێوەیەکی سیستماتیک لە ناوبران و زیندە بەچاڵکران، ژێرخانی ئابوری کوردستان سەرە و ژێر کرا. لە پرۆسەی جینۆساید دا ئەنفال کرا بە دەستە خوشکی هەڵمەتەکەی دژ بە شاری هەڵەبجە کە بە چەکی کیمیایی  شارەکەیان خنکاند و هەناسەیان لەبەر بڕی.

داگیرکردنی کوێتیش لە ساڵی (١٩٩٠) لەلایەن دەوڵەتی عێراقەوە زیاتر سروشتی شەڕانگێزانەی لە ناوچەکەدا ئاشکرا کرد، بەڵام زۆر پێش ئەمەش بە بەر چاوی جیهانەوە  سەدان هەزار کوردی لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا ناشتبوو. ئەمانە کردەوەی دەوڵەتێکی دیموکراتی نەبوون، بەڵکو کردەوەی دەوڵەتێکە کە سوورە لەسەر سڕینەوەی گەلی کورد لە چوارچیوەی نەخشەی سیاسیدا.

عێراقی دوای (٢٠٠٣)،  تائیفیگەری، کۆنترۆڵی بیانی و بەڵێنی شکاو

ڕووخانی سەددام حسێن لە ساڵی (٢٠٠٣) دا، هیوای ئەوەی ورووژاند عێراق ببێتە دەوڵەتێکی فیدراڵی و دیموکراتی ڕاستەقینە. دەستووری عێراقی ساڵی (٢٠٠٥) بە فەرمی وەک قەوارەیەکی فیدراڵی دانی بە هەرێمی کوردستاندا نا ، بەڵام لە واقیعدا، عێراق بەردەوام ئەم چوارچێوە فیدراڵییەی پێشێل کردووە.

بەغدا کۆنترۆڵی   بودجەی نیشتمانی عێراقی کردووە،  بێگومان  ئەمەش بە ئامانجی تێکدان و لاوازکردنی هەرێمی کوردستانە. سەپاندنی سزای نادادپەروەرانە و بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە نمونە بەرچاوەکانی نیەت خراپییەتی. هەرەها لە بری جێبەێکردنی مادە دەستورییەکان لەلایەن بەغداوە، کەچی لە سنووری ناوچە کێشە لەسەرەکاندا سەربازێکی بێشوماری لە کەرکوک و دەوروبەرەکەی قایم کردووە. هاوکات بە ناوی بنبڕکردنی گەندەڵییەوە ڕەتیکردۆتەوە ڕێککەوتنەکانی دابەشکردنی داهات جێبەجێ بکات، بۆیە ڕێگری لە هەوڵەکانی هەرێمی کوردستان بۆ هەناردەکردنی نەوت بەشێوەیەکی راستەوخۆ دەکات، ئەمە لە حاڵێکدا دزی و گەندەڵی لە عێراقدا لە دوای ساڵی (٢٠٠٣) ەوە بوونەتە کێشەی گەورە و کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر ئابووری و حکومڕانی و متمانەی گشتیی وڵاتەکە داناوە. بەهۆی دزینی پارەی گشتی و بەرتیل و خراپ بەکارهێنانی سامانی گشتییەوە ملیارەها دۆلار بەفیڕۆچووە. بەپێی خەمڵاندنە فەرمییەکان نزیکەی (١٥٠) ملیار دۆلار لە داهاتی نەوت دزراوە. یەکێک لە گەورەترین گەندەڵییەکان لە نێوان ساڵانی (٢٠٢١-٢٠٢٢) ڕوویداکە زیاتر لە (٣.٧) ترلیۆن دیناری عێراقی لە هەژماری فەرمی باجەکاندا دزراوە. (بە دڵنیاییەوە ئەم وتارە لەبەرئەوەی لە چەند دێڕێکدا باس لە گەندەڵییەکانی حکومەتی عێراقی دەکات، بە هیچ کلۆجێک بەرگری لە دزی و بە تاڵان بردنی داهاتی هەرێمی کوردستان ناکات کە لە ئەنجامی کردەوەی گەندەڵکارانەی دەستەڵاتدارانی هەرێمی کوردستانەوە روویان داوە).

هاوکات تائیفەگەری پەرەی سەندووە، عێراق بە قورسی کەوتۆتە ژێر کاریگەری ئێرانەوە و لەگەڵ میلیشیا شیعەکاندا هاوپەیمانی کردووە، واتا چووەتە ناو هاوپەیمانێتییەکەوە  خواستەکانی کۆمەڵگە غەیرە عەرەب و غەیرە شیعەکان سەرکوت دەکەن، ئەمەش وایکردووە دەوڵەتی عێراق بە قووڵی ناسەقامگیر بێت و لەبری ئەوەی فره‌ڕه‌نگی دیموکراتی لە باوەش بگرێت بە هاوسەنگی مامەڵە لەگەڵ هاوکێشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکاندا بکات، میراتی دەسەڵاتخوازیی بە شێوەیەکی دۆگماتیزمانە درێژە پێداوە و بەدەم ئەم میراتەوە جەنگاوەرێکی سەرسەختی پاراستنی بەرژەوەندییەکانی تائیفەگەرییە.

تراژیدیای نە بوونی یەکڕیزی نیشتمانی کورد 

هەرچەند ڕەفتاری عێراق تراژیدی بێت، شکستە ناوخۆییەکانی سەرکردایەتی کورد قەیرانەکانی هەرێمی کوردستانی قوڵتر کردۆتەوە. ئامادەنەبوونی پارتە کوردییەکان بۆ یەکڕیزی نیشتمانی، دۆزی گەلی کوردی زیاتر لاواز کردووە. ململانێی ناخۆی لایەنە سیاسییەکان لە پێناوی بەرژەوەندی تایبەت و حیزبی، جێگەی بە پرۆژەی نەتەوەسازی و تۆکمە بوونی هەرێمی کوردستان چۆڵکردووە. لەبری جەختکردنەوە لەسەر پاراستن و پێشخستنی بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان، سەرقاڵی بە دەستهێنانی پلە و پۆست و پارەن بۆ خۆیان و کەسانی چواردەوریان، ئەمەش متمانەی گشتی لاواز کردووە و بەشداری گەنجانیشی لە پرۆژە نیشتمانییەکاندا کەمکردۆتەوە و کاریگەریی پرسی کوردی لە رووی دیپلۆماسیشەوە کەمکردۆتەوە. خەونی رزگار بوونی کوردستان ناتوانێت بەبێ چاکسازی ناوخۆیی و یەکڕیزی نیشتمانی و هێزی سیاسیی خاوەن دیدگای ڕوون بێتە دی. هیچ  هاوسۆزییەکی دەرەکیش بۆمان سەرکەوتوو نابێت تا سەرجەم هێزە سیاسییەکان لەسەر ئاستی ناوخۆیی  متمانە نەدەن بە یەکڕیزی نیشتمانی.

زۆر بە کورتی ئەگەر بڕیارە هیوایەک بۆ پاراستنی پێکهاتەی هەرێمی کوردستان و سیستەمی دادپەروەری بگەڕێتەوە، سەرکردایەتی سیاسیی کورد دەبێت هەم ڕووبەڕووی تاوانە مێژووییەکانی عێراق و هەم شکستەکانی ناو ماڵی سیاسی خۆی ببێتەوە. پێویستە گرنگی بدرێت بە ئیرادەی دامەزراوەکانی دەستپاکی و دژەگەندەڵی و حوکمڕانی دیموکراتی، بەڵام گرنگیدان تەنها بریاری  ناو کۆبەنەوەکان نیە، بەڵکو ستراتیژێکی قوڵە و پێویستی بە تێکۆشانی فکری و ڕێکخراوەیی بەردەوام هەیە.