عەدنان ساڵح

دەوڵەتی عێراق که دەکەوێتە ناو جەرگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە،  هەڵکەوتەیەکی جیۆستراتیجی و جوگرافیی سیاسی گرنگی خۆی لەناوچەکە هەیە و بەبەشێک لەئامانجی جەمسەرە جیاواز و ڕکابەرەکانی یەکدی لەسەر ئاستی جیهان و ئیقلیمی، بەتایبەت وڵاتانی دراوسێ، کە وەک قووڵایی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی ونیشتمانی خۆیان تاماشای دەکەن.

ئەم هۆکارە و چەندین هۆکاری دی هەمیشە عێراقیان  خستۆتە بەردەم مەترسیی ململانێ دەرەکی و ناوخۆییەکان بەڕێگای ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، بەتایبەت لەپاش ڕوخانی ڕژێمی بەعس. ئەم دەوڵەتە بەئاشکرا دەستێوردانی تێدا دەکرێت و ڕێگەنادرێت سەقامگیری بەخۆیەوە ببینێ لەکاتێکدا هەنووکە ژێرخانی ئابووریی عێراق داتەپێوە و دامودەزگاکانی میری گیرۆدەی گەندەڵییەکی ڕێکخراوی وەها بوونەتەوە، لەسەرەوە بۆخوارەوەی دامەزراوەکانی تێوەگلاون.

خولقاندنی قەیران و برەودان بە گرفت و ململانێ نەتەوەیی و تائیفی و مەزهەبییەکان، بەشێکن لە ئامانجە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان.
وەک لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد، هەڵکەوتە جوگرافیاکەی، عێراق  تووشی چەندین ململانێ دەکات، کە کاریگەری لەسەر داهاتووی هەیە، لەم نێوەندەشدا دەتوانرێت سێ پێکهاتە وەک  یاریزانی سەرەکی لە عێراق دەستنیشانبکرێت، کە کاریگەرییان لەسەر داهاتووی ئەو وڵاتە هەیە:

١. کورد و دۆخی سەرلێشێواوی
کورد بەهۆی شکستی حکومڕانی و دووئیدارەیی و گەندەڵی سیستماتیک و هەڵپەی کۆکردنەوەی سامان و قاچاغچێتی نەوت و دەستگرتن بەسەر سامانی هەرێم لەلایەن جووت حزبی حکومڕان یان ڕوونتر بڵێین جووت بنەماڵەی دەسەڵاتدار، لێکەوتەکانی ڕیفراندۆم و لەپاش ڕوداوەکانی 16ی ئۆکتۆبەر و ئاڕاستەکردنی هێزە خۆسەپێنەکان لەلایەن وڵاتانی ئیقلیمییەوە لەبەرژەوەندی خۆیان و شکستهێنانیان لەهاوپەیمانی لەگەڵ هێزە عێراقیەکان، (بەشێکی شیعە و سوننەکان)، کاریگەری ڕووداوەکانی ناوچەکە بە دۆخێکی سەرلێشێواویدا تێدەپەڕێت.

لەئێستادا ئەو دوو حزبە (بنەماڵە)، کە نوێنەرایەتییەکانی هەرێم لەبەغدا و لە هەندێک ناوەند لەدەرەوەی وڵات لەلای ئەوانە، تەرکیزیان لەسەر بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەکانی خۆیانە و بەتەواوی مافەکانی هاووڵاتییانیان پشتگوێخستووە و بگرە هەرجی مافە دەستووری و یاساییەکانی هەرێمە لەئێستادا خۆیان لە ڕادەستکردنی نەوت و داهاتی ناوخۆیی و پێچەوانەکەیدا دەبیننەوە و ژیان و گوزەرانی هاووڵاتیش کراوە بەقوربانی لەوپێناوەدا، هەموو هەوڵێک بۆ دەستکەوت و ئیمتیازاتەکانی کۆمپانیا حزبی و بنەماڵەییەکانیانە.

لەبەرامبەردا بەغدا هەر ڕۆژە و بیانوویەک دەدۆزێتەوە وەک کارتی فشار بۆ لەقاڵبدانی قەوارەی هەرێم کە دیارترینیان بەبارمتەگرتنی موووچەی موچەخۆرانە.
بۆیە لەئێستادا هەرێمی کوردستان و پێکهاتەی کورد لەعێراقدا کاریگەریی ئەوتۆیان نییە لەسەر بڕیاری سیاسی و بەتەواوی پەراوێزخراون لەلایەن هێزە عێراقیەکانەوە (نزیک لەئێران)، بۆیە لەبارودۆخێکی وەهادا بەغدا لەهەوڵی ئەوەدایە ناوەندێتی بڕیار بگێڕێتەوە و هەموو عێراق هاوشێوەی یەک پارێزگا وەک یەک پاکێچ مامەڵەی لەگەڵدا بکات، ئەمەش بێگومان لەدەرئەنجامی لاوازیی هەڵوێستی کورد دێت کە بەدیاریکراوی پارتی و یەکێتی وەک دوو هێزی خاوەن دەسەڵات و حکومڕان بەرپرسیارێتی پلە یەکیان دەکەوێتە ئەستۆ.

٢. عەرەبی سوننە
بارودۆخێک لە بێئومێدی و پەرتەوازەییدا، نەبونی متمانە و لێکترازانی هێزە سیاسییە سوننەکان بەتایبەت لەدوای ڕزگاربوونیان لەژێر کۆنترۆڵی ڕێکخراوی تیرۆریستی داعشدا، بەئێستاشەوە  لەحاڵەتی شۆکدان.

ئەوان دەترسن ئەزموونی ڕابردووی خۆیان دووبارەبکەنەوە بۆیە هەمیشە بەوریاییەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخە چاوەڕوانکراوەکان دەکەن.
سەرەڕای پشتیوانیکردنیان لەلایەن هەندێک لەوڵاتانی کەنداو و ناوچەکە، لێ هێشتا وەک هێزێکی یەکگرتووی خاوەن ئەجێندایەکی ڕوون و یەکگوتاری هاوبەش نین لەنێوخۆیاندا، چون ئەزموونی بەرهەڵستکاریان ڕامنەکردووە، بەدرێژایی میژووی عێراق لەبندەستی دەسەڵاتدا پراکتیزەی سیاسەتیان کردووە، بەو پێیەی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی ئێراق هەمیشە لەفۆرمی عەرەبی ناسیونالیستی سوننە مەزهەبدا خۆیان وێناکردووە.

  پەرتەوازەیی جەماوەرەکەیان خاڵێکی تری لاوازی ئەو هێزانەیە بەتایبەت کە دەزانین هەنووکە بەشێکی ناوچەکەیان لەژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی حەشدی شەعبیدان. هێز و کەسایەتییە سیاسیەکانیشیان تاڕادەیەک دوای دەستکەوتی ماددی و مەعنەوی کەوتوون و دابەشبوون بەسەر چەندین هێزی سیاسی و تەنانەت لاقێکیان هەمیشە لەگەڵ پارتە کوردی و عەرەبە شیعییەکان بەڕچاوکردنی بەرژەوەندییە کەسی و خێزانییەکانیان لەژێرکاریگەری ڕاسپاردەی وڵاتانی هەرێمایەتی بووە بۆ ئەوەی بەکاربهێنرێن لەقازانجی خۆیان و ناسەقامگیری لەعێراقدا.

٣. عەرەبە شیعەکان

لەپێگەی حکومڕانی و دەستپێشخەری بۆ عێراقی پۆست ئێرانی و سەپاندنی لوژیکی هێز، عەرەبە شیعەکان نوێنەرایەتی سەنتەری ستراتیژی و ناوەندی بڕیار دەکەن و قورسایی گەورەیان لە ئاراستەکردنی دەوڵەتدا هەیە لەدیاریکردنی داهاتووی عێراقدا، کاریگەرییەکی گەورەشیان لەسەر شەقامی عێراقی و بڕیارە چارەنووسسازەکان هەیە بەهۆی بوونی مەرجەعە ئایینی و مەزهەبییەکانیان لەنەجەف، کە ڕۆڵی یەکلاکەرەوە و گرنگیان لەسەر تێکشکاندنی داعش و سەپاندنی هێز و ئیرادەی دەوڵەت بەسەر ناوچەکە و ڕێگەگرتن لەپەرتەوازەیی هێزە شیعییەکان هەبوو لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندیی هاوبەشی نێوانیان و بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسی و ئەمنییەکانی ئێران.

هاوکات پارێزگاکانی باشووری عێراق دەوڵەمەندن بە سامانی سروشتی، کە دیارترینیان نەوت و گازی سروشتییە.
هەردوو پارێزگای نەجەف و کەربەلا مانا و گرنگی و پیرۆزیی خۆیان هەیە لەڕووی ئایینی مەزهەبیەیوە بۆ عێراقییەکان و تێکڕای شیعەمەزهەبەکانی دونیا، ئەمەش وایکردووە ڕەهەندێکی ئابووری بەقازانجی دانیشتووان وەک ناوچەیەکی دەوڵەمەند و کاریگەر وەربگرێت.

ئەم پێکهاتە سەرەکییەی عێراق ئەرکێکی دیکەی لەبەردەستدایە، ئەویش کارکردنە لەسەر بڵاوكردنەوەی فکری تەشەیوع لە عێراق و پاراستنی قووڵایی ستراتیژی ئێرانە لەناوچەکەدا، بۆیە لەلایەن ئێرانییەکانەوە وەک حەوشەی پشتەوەی دەوڵەتی ئێران تەماشا دەکرێت.

٤. کاریگەری هێزە ئیقلیمییەکان
کاریگەری هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکان لەسەر سەقامگیری و ئاسایشی عێراق حەتمییە، بەڵام ڕۆڵی گرنگ لەدیاریکردنی ئایندەی عێراقدا لای گەل و حکومەتەکەی دەمێنێتەوە.
بڕیاردان لەسەر داهاتووی عێراق بەندە بە سیاسەتی ئێستای عێراق و هەماهەنگیی نێوان هێز و لایەنە سیاسییەکان.  ئایە تاچەند هەست بە بەرپرسیارێتی و مەترسی قۆناغەکە دەکەن و لەڕوانگەی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان بڕیار دەدەن دوور لە دەمارگیری تائیفی و مەزهەبی؟ بۆیە عێراق وەک پێگەی جوگرافی و سیاسی و ئابووری  لەناوچەکە و ڕۆژهەڵاتی ناویندا، بایەخی خۆی هەیە و هەمیشە لەچەقی ململانێکاندایە.

ئەو شێوازە لەئێدارەدانی ململانێ ڕەنگە دواجار عێراق رووبەڕووی لێکترازان و پەرتەوازەییەکی دژوار بکاتەوە، ئەگەر کار بەدەستوور و ئەو یاسایانە نەکرێت، کە لەلایەن پێکهاتەکانەوە پەسەندکراوە و دەکرێت، چون لەبنەڕەتدا پێکهاتەی دەوڵەتی عێراق پێکهاتەیەکی جیاواز و ئاڵۆزە و ئەتوانین بڵێین کۆمەڵێک هۆکاری بابەتی و ناخۆیی ئەو دەوڵەتەیان پێکەوەناوە. لەغیابی تێکچوونی باڵانسی هێز و یەکئاڕاستەی یەکپارچەیی، عێراق دەکەوێتەوە مەترسییەوە ئەگەرچی لەئێستادا کۆمەلێک پرسیار و تێبینی لەسەر یەکپارچەیی و سەروەری ئەو دەوڵەتە بوونی هەیە