د.پیرۆت محمد امین

تاوەرەكان لەهەرێمی کوردستان وەک شووشەی درەوشاوە بەرز دەبنەوە، کە هێمای مۆدێرن و سامان و تەماحن. باڵەخانە بریقەدارەکان، مۆڵە بازرگانییە لوکسەکان و ناوچە بازرگانییە شەنگەكان ناوەندی شارەکان دەڕازێننەوە، وێنەیەکی خۆشگوزەرانی بۆ سەردانکەران و وەبەرهێنەران  پیشان دەدەن. بەڵام لە ژێر ئەم پەردە بریقەدارەدا، لە ئاستی شەقامەکاندا، دیمەنەکە جیاوازییەکی ڕیشەیی هەیە، ڕێگا تۆزاوییەکان، ژێرخانی وێرانە و بەشێکی بەرفراوانی گەڕەکە پشتگوێخراوەکان کە خەڵکی ئاسایی ڕۆژانە تیایدا ژیان بەسەر ئەبەن. ئەم جیاوازییە توندەی نێوان "سامانی ستوونی" و "هەژاری ئاسۆیی" تەنیا نامۆیەکی جوانکاری نییە، بەلكوڕەنگدانەوەی میکانیزمی سیاسی و ئابوورییە.

سامانی ستوونی بە ڕوونی ئەو تاوەرە دابڕاو و بەرزانە بەرجەستە دەکات کە خاوەندارێتییان لە دەستی گەشەپێدەرانی گەورەی خانووبەرە یان نوخبە کاریگەرەکاندا چڕبووەتەوە. ئەم تاوەرە شووشەیانە نەک هەر هێمای گەشەی ئابووری نین، بەڵکو وێنەیەكیشە بۆ ئەو هاوپەیمانییە سیاسی و داراییانەی کە لە ماوەی ڕابردوودا هەرێمەکەیان لە قاڵب داوە. زۆربەی ئەو وەبەرهێنانەی کە سووتەمەنی ئەم پڕۆژە بەرزانە دەدات، دەڕژێتە دەستی گروپێکی بچووکەوە. لەم نێوەندەدا، وەبەرهێنانی گشتی لە ژێرخانی ئاسۆیی، ڕێگاوبان، تۆڕەکانی ئاوەڕۆ،  قوتابخانە و نەخۆشخانەکان- زۆر لە دواوەیە. 

پشتبەستن بە داهاتی نەوت و سیستمێکی سیاسی لەسەر بنەمای لایەنگری ، بەو مانایەیە کە زۆرجار سەرچاوە گشتییەکان بە شێوەیەکی نایەکسان دابەش دەکرێن. ڕەنگە پڕۆژەکانی ژێرخانی ئابووری دوابکەون یان کەم بودجەیان بۆ دابین بکرێت، لە کاتێکدا پڕۆژە گەورەکانی بازرگانی لە ناوەندەکانی شارەکاندا ڕەزامەندی خێرا و بودجەی تەواو وەردەگرن. ئەمەش بە تێپەڕبوونی کات ژینگەیەکی نایەکسانی دروست دەکات.

ئاسمانێکی درەوشاوە وێنەیەکی بەهێزە، بەڵام بەبێ بنەمایەکی تۆکمەی خۆشگوزەرانی گشتی، بوەتە وەهمێک كە جوانە بۆ سەیرکردن، بەڵام لە ژێر ڕووی زەویدا لاوازە. تەحەداکە، و دەرفەتەکەش لەوەدایە  بۆ ئەوەی داهاتووی هەرێم گەشە بکات، نەک تەنها لە تاوەرە بەرزەکانیدا، بەڵکو لە شەقام و گەڕەکەکانیشدا، دەبێت سامان لە ئیمتیازێکەوە بگۆڕێت لە دەستی چەند تاک و کۆمپانیایەکدا بۆ لیڤەرێک کە پێداویستی زۆرینە دابین بکات، ئەمەش بە دابەشکردنی داهاتی نیشتمانی لەناو کۆمەڵگادا، لە ڕێگەی دەستێوەردانی حكومەتەوە ئەكرێت، بە ئامانجی گەیشتن بە دادپەروەری کۆمەڵایەتی و ئابووری زیاتر.

ئاسۆی ناوەندی شارەکان چیرۆکێکی پێشکەوتنی هەڵبژێردراو ئاشکرا دەکات. بەشێکی زۆری ئەو سامانە نوێیە کە بەهۆی داهاتی نەوت و سەرکەشی خانووبەرەوە دروست بووە، كە ڕەوانەی چەند كۆمپانیایەكی تایبەت کراوە بۆ ڕاکێشانی سەرمایەى بيانى و پیشاندانی وێنەیەك بۆ جیهان . تاوەرە بەرزەکان کە زۆرجار هاوبەشی نێوان ئەو بازرگانانەی کە پەیوەندی جۆراوجۆریان هەیەو بەهاوبەشی وەبەرهێنەرانی بیانی، وەک هێمایەک بۆ قازانجی تایبەت دروست دەکرێن .

ئەم وەبەرهێنانانە بە دەگمەن درێژدەبنەوە بۆ چینەكانی کۆمەڵگا. وەهەتاوەكو ئێستا ژێرخانی ئابووری لە ناوچە هەژارەكان  بەدەست دواکەوتوویی توندەوە دەناڵێنێت، ڕێگاکان تۆزاوین ، ئاو و کارەبا جێی متمانە نین و خزمەتگوزارییە گشتییە سەرەتاییەکانی وەک چاودێری تەندروستی و پەروەردە زۆرجار ناتەواون. بۆ زۆرێک لە هاووڵاتیان ئاسۆی درەوشاوە کە لە واقیعی ئازاری ڕۆژانە دابڕاوە نوێنەرایەتی دیمەنێکی دوور دەکات.

ئەم دابەشبوونە لە نێوان " تاوەرە شووشەییەکان" و " شەقامە تۆزاویەكان "دا، درزەکانی  کۆمەڵایەتی قووڵتر دەکاتەوە. دەبێتە پاڵنەرێكی توند  بۆ نایەکسانی لە سامان و بارودۆخی ژیاندا، ناڕەزایی گشتی زیاتردەكات و متمانە بە دامەزراوەکان تێکدەدات. زۆرێک لە هاوڵاتیان ناتوانن کارێکی شایستە بدۆزنەوەو داهاتوویەکی کەم بۆ خۆیان دەبینن. ئەم بێزارییە لە شەپۆلەکانی ناڕەزایەتی و کۆچکردن و پەرەسەندنی بێهیوایی، دەرکەوتووە. 

سەرەڕای هەوڵەکانی بۆ گەشەپێدانی ئابووری، جیاوازی نێوان ئەو دوو دیمەنە هەر ماوە. بۆ تێپەڕاندنی نیشانە ڕووکەشەکانی پێشکەوتن، پێویستە هەرێم ڕووبەڕووی ئەم پارادۆکسە ببێتەوە. گەشەپێدانی ڕاستەقینە زیاتر لە تەنها شکۆمەندی تەلارسازیی دەوێت، پێویستی بە سیاسەتی گشتگیر هەیە بۆ چارەسەری نایەکسانی پێکهاتەیی لە ئابووریدا. ئەمەش بەگرنگیدان دەكرێت بە وەبەرهێنانی گشتی لە بواری خزمەتگوزاری گشتی، خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی، پشتگیری دارایی لەگشت  ناوچەكاندا .