کامیل عومەر

بەپێچەوانەی سیاسەتی ئێستای وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە، كە دەرگاكانی بەڕووی دونیاداو بەتایبەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دادەخات، كرانەوەیەكی سەیر لە سیاسەتی ئێستای حكومەتی چیندا هەیە‌و گەرەكیەتی لەڕێی دبلۆماسیەتی گشتی‌و شەعبیەوە (public diplomacy)، گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شارستانیەت‌و گەشەندن‌و پێشكەوتنە سەرسوڕهێنەرەكانی ئاشنا بكات‌و لەوێشەوە زەمینەیەكی میللی بۆ بەئاكام گەیاندنی رێگا ئاوریشمیەكەی بەرجەستە بكات، كە ئەمەش سیاسەتێكی نەرم‌و ژیرانەیە‌و گەرەنتی سەرخستنی ئەو ئامانجەستراتیژییەیەتی.

لەو چێوەیەداو لە گەشتێكی زانستی دوو هەفتەییی وڵاتە ئاوریشمیەكەی چیندا، هێندە گەشەسەندن‌و پێشكەوتنی سەرسوڕهێنەر‌و موعجیزە ئاسامان لە سەرجەم بوارەكانی رێگاوبان‌و كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‌و بازرگانی‌و ژینگە‌و تەكنەلۆژیادا بینی، شۆكو سەرسامی كردین، ئەم وەرچەخانە گەورەیەش كە لەماوە 35 بۆ 40 ساڵدا روویداوە، بارتەقای تەمەنی حكومەتی هەرێمی كوردستانە. 

سیستمی رێگەوبان بەجۆرێك سەرسوڕهێنەرە، كە سەرباری  ئەو ژمارە زۆرەی دانیشتووان لەشارەكاندا، شلووقی‌و قەرەباڵغی ئۆتۆمبیل لەسەر شەقامەكان هەست پێناكرێت، بەوپێیەی تۆڕێكی رێگاوبانی پێشكەوتوو لەشەقامی بەرین‌و فراوان، تۆنێل‌و بەرزەپرد‌و نزمە پرد، سیستمی میترۆ بە قوڵی 30 تاوەكو 50 مەتر لەژێر زەوی، شەقامی تایبەت بە پاسكیل‌و ماتۆڕ سكیل. ئەم تۆڕی رێگەوبانە فراوانەش، وایكردووە كە هاووڵاتی بە ئاسانی بچێنە سەر كارەكەی‌و كرێی گواستنەوەش هێندە هەرزان بێت، كە رۆڵێكی گرنگی لە هەرزانی نرخی كاركردن و دەستی كار‌و هەرزانی كاڵادا هەبێت.

ئەگەرچی وڵاتێكی پیشەسازی گەورەیە‌و تژییە لە كارگەی گەورەی بەهەمهێنان، بەڵام پاكی ژینگەكەی سەرسامكەرە، ئەوەیش لەڕێی سەوزكردنی ناو شارەكان‌و دەووربەری شارەكان بە ڕووبەری بەرفراوان بە جۆرێك رێژەی سەوزایی لە زۆربەی شارەكانیاندا لەسەروو ستانداردی نێودەوڵەتییەوەیە، هەروەها حێبەجیكردنی سیستمی ئۆتۆمبیلی كارەبایی‌و هەروەها سیستمی لێخوڕینی پاسكیل و ماتۆڕسكیلی كارەبایی لەسەر شەقامەكان. سەرباری سەوزكردنی بیابانەكانەكانی ئەو وڵاتە بە رووبەری سەدان هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشە، لەگەڵ دروستكردنی رووبار‌و رێڕەوی ئاوی‌و كۆرنیشی دوورودرێژ لەناو شارەكاندا. 

كشتوكاڵ لە چین، قۆناغی كلاسیكی تێپەڕاندووەو سوودێكی زۆریان لەو تەكنەلۆژیا نوێ‌‌و پێشكەوتووانە وەرگرتووە كە هەر خۆیان دایانهێناوە‌و بەهۆیەوە رووبەرێكی بێ‌ سنوور لە كشتوكاڵ دەبینی‌و ئاستی بەرهەمهێنانی لەو وڵاتەدا بە رێژەیەكی زۆر بەرزكردووەتەوە، واتە ئەو دەستەواژە سەردەمیەی پێی دەوترێت "بەپیشەسازیكردنی كشتوكاڵ" لە واقیعی كەرتی كشتوكاڵی ئەو وڵاتەدا بەرجەستەكراوە،بەڵام هۆكارێكی بنەڕەتی ئەم گەشەسەندنەی كشتوكاڵ، بوونی تۆڕێكی رێگەوبانی پێشكەوتووە لە نێو ناوچەی كشتوكاڵی كە ئەو رێگەوبانە لە نێو شارەگەورەكانی ئێمەشدا نابینرێت. 

سەرباری ئەوەی، هەموو جیهان شاهیدی گەشەسەندنی تەكنەلۆژیای وڵاتی چینە لە بوارە جیاجیاكان‌و پێداویستی زۆربەی وڵاتان دابیندەكات، بەڵام لە نزیكەوە بینینی كۆمپیانیا بەرهەمێهنەرە تەكنەلۆژیاكانی ئەو وڵاتە بەتایبەت ئامێرەكانی زیرەكی دەستكرد (AI)، ئەو یەقینەت لەلا دروستدەكات كە لە چین هیچ شتێك مەحاڵ نیە‌و هەموو مەحاڵێك دەبێتە راستی بە جێبەجێكردنی پرۆژەی رێگای ئاوریشمیەكەشەوە.

هەرچەندە واباوە كە لە وڵاتی چین، بەهۆی دەسەڵاتدارێتی حزبی شیوعی حوكمڕانەوە، سیستمێكی سۆشیالستی‌و شمولی‌و داخراوی هەیە، بەڵام لە واعیقدا شتێكی دیكە دەبینی، وا هەستدەكەیت سیستمەكە لیبڕاڵی‌و سەرمایەدارییە، ئەوەیش بەهۆی پێشكەوتنی بازرگانی و گەشەسەندنی كەرتی تایبەت، كە لەراستیدا هەردووكیانە‌و بەهۆی بیرفراوانی سەرۆكەكەیانەوە، ئەو چوارچێوە ئایدۆلۆژییە تێپەرێندراوە و سیستمێكی تێكەڵاو (Mix) بونیادنراوە، بەڵام ئەم هەنگاوە بۆ قۆرخكاری‌و دەوڵەمەندكردنی گروپ و بژاردەیەكی دیاریكراو نیە، بەڵكو بە قازانجی سیستم‌و خەڵكەكەیەتی واتە كەرتی تایبەت تەحەكوم بە بازاەوە ناكات، بەڵكو دەوڵەت‌و كەرتی گشتی تەحەكوم بە كەرتی تایبەتەوە دەكات، كە دەرئەنجام رێژەی هەژاری بەجۆرێكی سەرسوڕهێنەر لە (83%)ی هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە بۆ (0.7%)ی ئێستا كەمكردووەتەوە.

لەگەڵئەوەشدا، سەرۆك‌و ناوەندی بڕیار لەو وڵاتەدا نایشارنەوە كە هاوسەنگی تەواو لە گەشەندنی نێوان گوندو شارەكاندا نیە‌و كاری بۆ چارەسەركردنی دەكەن، هەروەها رازی نین لە ئاستی بژێوی‌و مووچەی خەڵك‌و كار بۆ بەرزكردنەوەی داهاتی تاكەكە كەس‌و بەهێزكردنی چینیناوەڕاست دەكەن بەشێوەیەك كە هەموو تاك‌و خێزانەكانی چین بەیەك ئاست بگرێتەوە‌و بەتەواوی چینی پەراوێزخراو نەمێنێ‌‌وبنەبڕبكرێت.. 

گەشەسەندنی وڵاتە ئاوریشمیەكە هەمەلایەنەیە‌و زۆربەی كایە‌و جومگەكانی ژیان‌و بەڕێوەبردنی گرتووەتە‌و ئەستەمە بتوانرێ‌ لەنوسینێكی ئاوا كورتدا مافی خۆی بدرێتی‌و وێنە گشتیەكە وەكو ئەوەی هەیە رووماڵبكرێت، لەو سۆنگەیەوە بە كورتیسێ‌ سەرنجی گشتی دەخەمەڕوو:

یەكەم: ئەو گەشەسەندن‌و پێشكەوتنەی لە وڵاتی چین هاتووەتە ئاراوە، كۆپیكراوی هیچ نەتەوە‌و دەوڵەتێكی دیكە نیە، بەڵكو بنەمای ئەو گشەكردنە بە (تایبەتمەندیی چینی)یە‌و لەگەڵ پێشكەوتنی ئابووری‌و تەكنەلۆژی‌و پیشەسازیدا، رەسەنایەتی خۆشی پاراستووە كە لە كەلتوور‌و بیروباروەرو ئایدیای حیاجیای ئاینی‌و رۆحی گەلەكەی سەرچاوەی گرتووە.

دووەم: ئەوەی وڵاتی چینی پێشخشتووە‌و بەهۆیەوە بە باشترین شێوە ئیدارەی زیاتر لە ملیارێك‌و چوارسەد ملیۆن كەسی كردووە، بە پلەی یەكەم بوونی بەڕێوەبردنی پێشكەوتووە لەو وڵاتەدا بەجۆرێك كە هەموو ئەرك‌و بنەما بنەڕەتیەكانی بەڕێوەبردن لە (پلاندانان، رێكخستن، ئاڕاستەكردن‌و سەكردایەتیكردن، چاودێریكردن، بڕیاردان) بەدیدەكرێت. ئەمەش پێچەوانەی وڵاتی ئێمەیە، كە سەرباری بوونی وڵاتێكی دەوڵەمەند لە سەرمایەی مرۆیی‌و سەرچاوەی سروشتیی هەمەجۆر، بەڵام بەهۆی دواكەتوویی لە بەڕێوەبردندا، ناتوانرێ‌ تەنها شەش ملیۆن كەس لە هەرێمی كوردستان بەڕێوەببرێ‌. 

سێیەم: هەر دەوڵەت‌و حكومەتێك بیەوێت گەشە بكات‌و پێشبكەوێت، گرنگە سوود لە ئەزموونی بەڕێوەبردنی وڵاتی چین وەربگرێت، بەتایبەتی كە ئێستا ئەو وڵاتە دەرگاكانی خستۆتە سەر پشت بۆ كەسانی بژاردە لە بوار‌و پسپۆڕی جیاجیای خەڵكی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی وڵاتانی عەرەبی. ئەمەش دەرفەتێكی گرنگە‌و دەكرێ‌ دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان لەڕێی باڵیۆزی چین لە بەغداو قونسوڵی چین لە هەولێر، پەیوەندییەكانیان رێكخراوتر بكەن بۆ سوود وەرگرتن لە ئەزموونی دەوڵەتداری‌و شێوازی گەشەسەندنیان لەڕێی هێنانی كۆمپانیاكانیان‌و ناردنی كەسانیبژاردەو  بەرپرس‌و پسپۆڕییە جیاجیاكانی بەڕێوەبردن‌بۆ ئەو وڵاتە.