عارف قوربانی

شەڕ و ناکۆکی و ململانێ نێوودەوڵەتییەکان، خۆڕێکخستنەوە و خۆیەکلاکردنەوەى دەوڵەتان بەسەر جەمسەرەکاندا، ئاماژەى پێشهات و گۆڕانکارى زۆرن لە جیهان. یەکێک لەو ناوچانەى وەک ئەگەرێکى حەتمى دەبێتە بەشێکى گرنگى ئەو پێشهات و گۆڕانکارییانە، رۆژهەڵاتى نێوەڕاست و بەدیاریکراویش وڵاتانى دەوروبەرى کوردستانە. ئەوەى لەم ناوچەیەشدا لە میللەتانى دیکە زیاتر مەحکومە بەم گۆڕانکارییانە، ئێمەى کورد و جوگرافیاکەمان کوردستانە، چونکە چى وەک خاک و چى وەک نەتەوە، کەوتووینەتە ناو نەخشەى چەندین وڵاتى ناوچەکەوە. هەر رووداو و گۆڕانگارییەک لە هەریەک لەم وڵاتانەدا رووبدات، بە راستەوخۆ پێى ئێمەى کوردیش دەگرێتەوە. چاوەڕوانکراوە دۆخێک بێتە ئاراوە هاوشێوەى دوو دەیەى دەستپێکى سەدەى رابردوو نەخشەى ئەم ناوچەیە سەرلەنوێ دابڕێژرێتەوە. ئەوەى تێبینى دەکرێت هەموو دەوڵەت و میللـەتانى ناوچەکە، خەریکى خۆ مشت و ماڵکردنەوەن، لە رووى سیاسى و سەربازی و تا ئەندازەیەک خۆیەکلاکردنەوەشیان لەسەر جەمسەرە گەورەکانى دونیا لە خۆئامادەکردندان بۆ ئەگەر و پێشهاتەکان. 
 
بێگومان هیچ کام لەم دەوڵەتانەى لە دابەشکارییەکەى 100 ساڵى رابردوو، خێر و بێرى کوردستانیان بەسەردا دابەشکرا، نایانەوێ ئەو نیشتمانە رەنگین و پڕ لە سەروەت و سامانەیان لەدەست بچێت کە زلهێزەکانى ئەوکاتى جیهانى پێیان بەخشیون و بۆ ماوەى 100 ساڵیش نەخشەداڕێژەرانى ئەو نادادپەروەری و ستەمکارییەى ناوچەکە هەر خۆیان پاسەوانى پارێزگارى و مانەوەى ئەو ناعەدالەتییەى جوگرافیاى ناوچەکە بوون، بەڵام ئەوەى ئێستا لەو سەردەمە جیادەکاتەوە، گۆڕینى هاوکێشەى هێز و دیدگەى زلهێزەکانى ئێستایە. ئەوکات هەموو ئەوانەى لەپشتى کێشانى نەخشەى ناوچەکە بوون، دژ بە کورد بوون، دژى ئەوە بوون نەتەوەى کورد لە نیشتمانى خۆى هاوشێوەى ئەو گەل و نەتەوانەى دیکەى ناوچەکە، ببێتە خاوەن کیانێکى نەتەوەیى. کورد و نیشتمانەکەیان پارچە پارچە کرد و هەر بەشێکیان بەزۆر لکاند بە دەوڵەتێکى تازە دامەزراوى نەتەوەیەکى سەردەستەوە. بەدرێژایى ئەو 100 ساڵەى رابردووش پشتیوانى ئەو سیستمانەیان کرد کە وەک داگیرکەرێک رەفتاریان بەسەر کوردەوە کردووە، بەڵام ئەمڕۆ جگە لە بەریتانیا کە ئێستاش وەک سەت ساڵى رابردوو لە سەنگەرى دژە کورد و پشتیوانى دەوڵەتە داگیرکەرەکانە، هیچ کام لە زلهێزەکانى کۆن و ئێستا کە رۆڵیان بەسەر سیاسەتى جیهان و نەخشەى ناوچەکەى ئێمەوە هەیە، هیچیان دژ بە کورد نین. بەپێچەوانەوە لە چەندین وێستگەدا پشتیوانى کوردن دژ بە دەوڵەتانى نەتەوەى سەردەستە. ئەمە گۆڕانکارییەکى گەورەیە، کردنەوەى دەرگەیەکى گەورەشە بۆ کورد کە بەهۆیەوە بەدواى دەروازەى رزگاریدا بگەڕێت.
 
پرسیارى جەوهەرى لێرەدا ئەوەیە کورد خۆى چى دەوێت؟ چونکە دواى سەدەیەک لە داگیرکاری، هێشتا بزووتنەوەى سیاسیی کورد داخوازییەکى روونى نییە بۆ سەربەخۆیى کوردستان. بەدرێژایى 100 ساڵى رابردوو جگە لە خواستى قازى محەممەد بۆ دامەزراندنى کۆمارى کوردستان لە مهاباد، هەموو ئەو راپەڕین و یاخیبوون و بزووتنەوە چەکداریى و سیاسییانەى هەبوون، خەباتیان بۆ خۆشبەختى نەتەوەى سەردەستە کردووە، پێش میللـەتەکەى خۆیان.

رەنگە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا کورد تاکە نموونەیەک بێت لەو گەل و نەتەوە داگیرکراوانەى دوونیا کە خاکیان داگیرکراوە، لەبرى ئەوەى خەبات بۆ رزگاریی نیشتمانى و سەربەخۆیى بکەن، خەباتیان کردووە بۆ دیموکراسى بۆ نەتەوەى سەردەستەى دەوڵەتى داگیرکەر. گەل و نەتەوە داگیرکراوەکانى دیکەى جیهان یان رازیبوون بە داگیرکارى و خەباتیان نەکردووە، یان کە خەباتیان کردووە بۆ دەرکردنى داگیرکەر بووە لەسەر خاکەیان و رزگاریی میللـەتەکەى خۆیان ئامانجیان بووە، بەڵام کورد لە هەموو پارچە داگیرکراوەکانى نیشتمانەکەى خەباتى بۆ ئەوە بوو دەسەڵاتى ناوەندى نەتەوەى سەردەستە دیموکراسى بێت، تا لە سایەى رەحمى دیموکراسیەتى ئەواندا شتێکى دەستکەوێت. لە باشوورى کوردستان، هەموو راپەڕین و یاخیبوون و بزووتنەوەیەکى سیاسى و چەکدارى کورد بۆ ئەو ئامانجە تێکۆشاوە دیموکراسى بۆ عێراق بەدى بهێنێت. لەکاتێکدا عەرەبەکان خۆیان بە سوننە و شیعەوە نە دیموکراسییان خواستووە، نە لە داهاتووش دەیخوازن، بەڵام کورد بە سەتان هەزار قوربانى لەپێناوى بەدیهێنانى دیموکراسى بۆ عێراق بەخشیوە. لە رۆژهەڵاتى کوردستان بەهەمان شێوە، هەوڵەکانى قازى محەممەد نەبێت، هەموو بزووتنەوە چەکداری و سیاسییەکانى کورد ئامانجى سەرەکى و ستراتیژییان دیموکراسى بووە بۆ ئێران، لەکاتێکدا فارسەکان خۆیان نە لە سەردەمى شاهەنشای و نە لە سەردەمى کۆمارى ئیسلامیی ئێراندا دیموکراسییان نەویستووە. ئەوە باکوورى کوردستانیش دواى ئەو ئەزموونە تاڵانەى باشوور و رۆژهەڵات، لە هەلومەرجێکدا کە تورکە نەتەوەپەرستەکان ترسى ئەوەیان لێنیشتووە ئەو باهۆزى گۆڕانکارییانە تورکیاش بگرێتەوە، کورد داواى کۆمەڵگەى دیموکراتیک دەکات بۆ تورکیا. لەکاتێکدا ئەوە ئامانج و ستراتیجى تورکەکان خۆیان نییە. 
 
لە رۆژئاواى کوردستانیش بزووتنەوەى سیاسى کورد چارەنوسى خۆیان گرێداوە بە خەونى دیموکراسى بوونى دیمەشقەوە. لەکاتێکدا دیمەشق هەموو رۆژێک مکوڕبوونى خۆى بۆ سووریاى عەرەبى و دەسەڵاتى عروبە دووپات دەکاتەوە. کورد چى پەیوەندى بەوەوە هەیە عەرەب و تورک و فارس بۆ خۆیان چى دەخوازن، ئەوان نایانەوێ یا هەر لە بنەڕەتەوە ناتوانن دیموکراسى بن. تۆ بۆ کوڕى خۆت بەکوشت دەدەیت لەپێناو ئەوەى ئەو ببێتە دیموکراسى؟ کێشە سەرەکییەکە ئەمەیە کە کورد نازانێت بۆ خۆى چى دەوێ، بەڵام دەزانێت داواى دیموکراسى بۆ نەتەوە سەردەستەکانى دەوڵەتانى داگیرکەر بکات.  
 
لە کاتێکدا ئەزموونى سەتان ساڵى رابردوو سەلماندوییەتى ئەم نەتەوە سەردەستانەى دەوڵەتانى داگیرکەرى کوردستان، نە دەبنە کۆمەڵگەى دیموکراسى و نە دەسەڵات و دامەزراوەى دیموکراسى تیایاندا دروست دەبێت. کولتوورى نەتەوایەتیان، بیروباوەڕ و ئایین و ریشەى کۆمەڵایەتییان تواناى قبووڵکردنى جیاوازى نییە. لەبەر ئەوە ئەگەر ناچار نەبن، ناتوانن کورد وەک نەتەوە قبووڵ بکەن ئەگەر چەند کورد خۆیشى وەک گەلێکى داگیرکراو رازى بێت بە دەسەڵاتى بێگانە بەسەرییەوە. هەرچەندە ئەگەر خواستى دیموکراسیش ببێت بە ئامانج و ستراتیژیى ئەو گەل و نەتەوانە، دەبێت کورد ئەو راستییە بزانێت کە سیستمى سیاسیی دیموکراسى رێگەیەک نییە بۆ کۆتاییهێنان بە داگیرکارى. نە دیموکراسى نە فیدراڵیش چارەسەرى کێشەى نەتەوایەتى ناکات، دەکرێت ئەوە رێگەیەک بێت بۆ چارەسەرى ئیدارى هەر کێشەیەک کە لە وڵاتێکدا هەبێت، بەڵام کورد چاوەڕوانى ئەوەبێت بە دیموکراتیبوونى کۆمەڵگەکانى نەتەوەى دەوڵەتى داگیرکەر، رزگارى بێت لە داگیرکاری و بە سەربەخۆى بکات، ئەوە خەونى چۆلەکەش نییە. 
 
نابێت ئەم سیاسەتە ناڕوون و نالۆژیکییەى کورد بەردەوام بێت. ئەگەر ئازادى دەخوازێ و دەیەوێت سەربەست بژی، هیچ پێویستى بە تایتڵى رووپۆشکراوى درۆینە نییە، داواکردنى ماف بۆچى شەرم بێت، دەبێت راست و راشکاو داواى سەربەخۆیی بکات. خۆ ئەگەر دەستبەردارى ئەو مافەش دەبێت، چى پێویست ناکات کوڕى کورد بەکوشت بدات بۆ بەدیموکراتیزەکردنى دەسەڵاتى نەتەوەى سەردەستە کە خۆیان نایانەوێت دیموکراسى بن و بەکوردیش نابنە دیموکراسى.

سەرچاوە: ماڵپەڕی تۆڕی میدیایی ڕووداو