ئەیهان سەعید  

نەزمی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕێکخستنی جیۆپۆلەتیکی قووڵ
لەو نەزمە نوێیەی کە وردە وردە بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەسەپێندرێت، نیشانەکانی ڕێکخستنەوەی جیۆپۆلەتیکی قووڵ و نایەکسان دەردەکەون؛ فەرمانێک کە نەک بە دیموکراسی یان دادپەروەری، بەڵکو بە ئاسایش و ئەندازیاری هێز و نەهێشتنی ئەکتەرە تێکدەرەکان پێناسە دەکرێت.

لەم چوارچێوەیەدا ئیسرائیل لە ئەکتەرێکی تەنیا سەربازییەوە بەرز دەکرێتەوە بۆ پۆلیسێکی ناوچەیی، لە کاتێکدا ئەمریکا وردە وردە خۆی لە تێچووی دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ ڕزگار دەکات. 

ئەم دابەشکردنەوەی ڕۆڵانە نەک بۆ دەستەبەرکردنی ئاشتی یان سەقامگیری، بەڵکو بۆ چەسپاندنی هەژموونی ئەمنی ئیسرائیل و پاسیڤیەتی زلهێزە سەربەخۆکانی ناوچەیی وەک ئێران، تورکیا و بزووتنەوەکانی بەرخۆدان، شێوەی خۆی دەگرێت.

لە هەمان کاتدا دیپلۆماسی خەریکە پاشەکشە دەکات و جێگەی خۆی دەداتەوە بە هاوپەیمانییە ئەمنییەکان و شەڕی وەکالەت (نیابەتی) و ڕکابەریی تائیفی- نەتەوەیی.

نەزمی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕاستیدا نەزمێکی نائەمنی و کۆنترۆڵکراو و لە سەرەوە بۆ خوارەوەیە کە خەڵکی ناوچەکە هیچ ڕۆڵێکی تێدا نییە و جوگرافیا بۆتە مەیدانێک بۆ هاوسەنگکردنی دەسەڵاتە دەرەکییەکان.

ئایا ناتۆ لە لێواری دابەشبووندایە؟
ئەگەری هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر تورکیا، چ ڕاستەوخۆ یان بە شەڕی وەکالەتی، نەک هەر قەیرانێکی ناوچەیی دروست دەکات، بەڵکو درزێکی قووڵیش لەناو ڕێکخراوی پەیمانی باکوری ئەتڵەسی (ناتۆ)دا دروست دەکات.

تورکیا ئەندامێکی فەرمی ناتۆیە و یەکێکە لە پایە ستراتیژییەکانی ناتۆ لە ڕۆژئاوای ئاسیا، هەرچەندە ئیسرائیل ئەندامی ناتۆ نییە، بەڵام بە شێوەیەکی کاریگەر تێکەڵ بە سیستەمی بەرگری ڕۆژئاوایە و هەڵوێستی هاوتای هەندێک لە ئەندامانی فەرمی هاوپەیمانییەکە یان تەنانەت بەرزتری هەیە.

لەم دۆخەدا ڕووبەڕووبوونەوەی تورکیا و ئیسرائیل قەیرانێکی گەورە بۆ یەکگرتوویی ناتۆ دروست دەکات. ناتۆ کە بانگەشەی بەرگریکردن لە «بەها هاوبەشەکان» دەکات، ناچار دەبێت لە نێوان دوو هاوپەیمانە ستراتیژییەکەیدا یەکێکیان هەڵبژێرێت، یان بە بێدەنگی و بێلایەنانە بنەمای «بەرگری بەکۆمەڵ» پێشێل بکات (مادەی پێنجەمی ناتۆ).

ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە دووڕوویی پێکهاتەیی لەناو ناتۆدا ئاشکرا دەکات: ئایا ئاسایشی ڕۆژئاوا تەنها بە مانای بەرگریکردن لە ئیسرائیلە، یان ئەندامانی زۆرینە موسڵمانەکانی وەک تورکیەش دەگرێتەوە؟ ئەو درزانەی کە لە دوای قەیرانی سوریا و کڕینی سیستەمی بەرگری S_400 لەلایەن تورکیا و نزیکبوونەوەی ئەنقەرە لە ڕووسیا دروست بووە، ئەگەر ئیسرائیل هێرش بکاتە سەر تورکیا، دەگۆڕێت بۆ قەیرانێکی پێکهاتەیی جیۆپۆلەتیکی لە ناو جەرگەی دڵی ناتۆدا.

هێڵە سوورەکانی ئیسرائیل یان دووبارە نووسینەوەی یاساکانی یارییەکە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟

زیادبوونی ئەگەری ململانێی سەربازی ناڕاستەوخۆ لە نێوان تورکیا و ئیسرائیل، بە تایبەت دوای هێرشە بێ وێنەیەکەی ئیسرائیل بۆ سەر خاکی قەتەر، تەنها قەیرانێکی دیپلۆماسی نییە، بەڵکو نیشانەی کردنەوەی دەرگایەکی دیکەی جەنگە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

هێرشکردنە سەر قەتەر کە هاوپەیمانی ستراتیژی تورکیایە، بە شێوەیەکی کاریگەر جۆرێکە لە پەیام بۆ ئەنقەرە کە یان گۆڕەپانی یارییەکە قبوڵ بکات یان لەناوببرێت.
ئەگەری ململانێی ناڕاستەوخۆ، لە شێوەی شەڕی بە وەکالەت(نیابەتی) لە سوریا، لیبیا، یان تەنانەت ڕۆژئاوا و دەریای مەدیترانه، تەنها یەکێکە لە سیناریۆ ئەگەرییەکان؛ سیناریۆیەک کە تورکیا ڕۆڵگێڕ نیه.

هێڵە سوورەکانی ئیسرائیل  چیتر لەسەر بنەمای یاسای نێودەوڵەتی یان هاوکێشە جیۆپۆلیتیکییە بەکۆمەڵەکان نین، بەڵکو لەسەر بنەمای لۆژیکی دەسەڵاتی تاکلایەنەی ئیسرائیلن. هەر وڵاتێک هێڵە سوورەکانی ئیسرائیل ببڕێت، ڕووبەڕووی هەڕەشە و تەنانەت کردەوەی سەربازی دەبێتەوە.

بەم شێوەیە پێناسەکردنەوەی هێڵە سوورەکانی ئیسرائیل پڕۆژەیەکی ئەمنیەتیکردنە کە لە ژێر پەردەی بەرگریکردن لە خۆدا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو باڵادەستی تاکلایەنە و لاوازکردنی کارەکتەرە ئقلیمیەکانی ئیستا (ئێران و تورکیا) و دەرفەتی بەهێزکردن بە کارەکتەری ئالتارناتیف (سعودیە) دەدات.

پان ئیسلامیزمی ئامرازی: گەڕانەوەی گوتاری ئایینی تورکیا لە دژی زایۆنیزم

زیندووکردنەوەی گوتاری پان ئیسلامیستی لەلایەن حکومەتی ئەردۆغانەوە، بە تایبەت لە بەرامبەر کردەوەکانی ئیسرائیل، لە ڕووکەشدا کاردانەوەیەکی ئایدیۆلۆژییە بەرامبەر بە هەژموونی زایۆنیستی، بەڵام لە چوارچێوەی نەزمی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم گەڕانەوەیە زیاتر ئامرازێکە بۆ پێناسەکردنەوەی ڕۆڵی تورکیا لە هاوکێشەکانی دەسەڵاتی ناوچەییدا نەک بەرەنگارییەکی ڕاستەقینە بەرامبەر بە پڕۆژەی زایۆنیستی.

ئەردۆغان بە کەڵک وەرگرتن لە سیمبولی ئایینی و ئاماژە بە میراتی خەلافەتی عوسمانی و کۆکردنەوەی هەستی ئیسلامی لە جیهانی سوننەدا هەوڵ دەدات دەست بەسەر سەرکردایەتی ڕەمزی نەتەوەی ئیسلامیدا بگرێت.

ئەمەش لە کاتێکدایە کە تورکیا هێشتا ئەندامی ناتۆیە و میوانداری بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا دەکات و سەرەڕای گرژییە دیپلۆماسییەکان پەیوەندییە بازرگانییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل لە ئاستێکی بەرزدا بەردەوامە.

بۆیە گوتاری پان‌ئیسلامیی ئێستا، نەک لە ئیرادەی بەرەنگاربوونەوەی زایۆنیزمەوە سەرهەڵبدات، بەڵکو ئامرازێکە بۆ شەرعیەتدان بە خواستە جیۆپۆلیتیکییەکانی ئەنقەرە لە کێبڕکێ لەگەڵ ئێران، سعودیە و ئیسرائیل.

لەم گێڕانەوەیەدا فەلەستین لە بابەتێکی ڕەمزی و خەرجکراودا کورت دەکرێتەوە؛ نەک میحوەرەکەی بەرخۆدان، بەڵکو ئامرازێکی پڕوپاگەندەییە لە کێبڕکێیەکی هەژموونی ناوچەییدا.
لەڕاستیدا ئیسلامی سیاسی ئەردۆغان لەگەڵ ڕیالیزمی نیوعوسمانیدا تێکەڵ بووە؛ لە ئەنجامدا پشتیوانی لە فەلەستین یان دژایەتی زایۆنیزم لەسەر بنەمای پڕۆژەیەکی ڕزگاریخوازی ئیسلامی نییە، بەڵکو وەک بەشێک لە کێبڕکێیەک بۆ بەدەستهێنانی پشک لە نەزمی فرە جەمسەری داهاتوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایه.

ڕۆژئاوای کوردستان لە ئاگری جیۆپۆلەتیکیدا و سەرکەوتن لە مەیدانی بەرخۆدان 

ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕێکی نوێ بە وەکالەت لە ڕۆژهەڵاتی دەریای مەدیترانه یان ڕۆژئاوادا قەیرانێک دروست دەبێت، و لەم ململانێیەدا تورکیا، ئیسرائیل، ڕووسیا، ئەمریکا و ئەکتەرەکانی دیکەی وەک هێزە کوردیەکان و میلیشیا توندڕەوەکان هەموویان دەخرێنە چوارچێوەی مەیدانێکی بە وەکالەت لە کێبڕکێی جیۆپۆلەتیکی‌دا.

لە ڕۆژئاوای پێش و دوای ڕژیمی ئەسەد، تورکیا لە ڕاستیدا سیاسەتی گۆڕینی دیمۆگرافی، کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکان و بنیاتنانی سنووری نەتەوەیی پەیڕەو دەکات؛ سیاسەتێک کە بە بێدەنگی ئەمریکا و ئەوروپا و تەنانەت بە هاوکاری تاکتیکی ڕووسیاش جێبەجێ کراوە، لەبەرامبەردا هێزە کوردییەکان، لە غیابی پشتیوانی ناوچەیی کاریگەردا، بە ناچاری چوونەتە ناو هاوپەیمانییەکی کاتی و ناسک لەگەڵ ئەمریکا، کە تا ئیستا هەردوو لا سودمەند بوونە.

ڕۆژئاوا وەک تاکە ئەزموونی خۆبەڕێوەبەری دیموکراتیکی کورد لە دڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایه، ئەمڕۆ زیاتر لە جاران لەژێر هەڕەشەی شەڕێکی بە وەکالەتی ئەندازیاریدایە.
ئەوەی بە ڕواڵەت پێی دەوترێت ململانێی سنووری، لە ڕاستیدا گۆڕەپانێکە بۆ یەکلاکردنەوەی جیۆپۆلەتیکی لە نێوان زلهێزە ناوچەیی و جیهانییەکان: لە لایەک تورکیا بە خواستی گەڕانەوە بۆ میساقی میللی لە هەوڵی گێڕانەوەی وەهمەکەیەوە بۆ عوسمانییەت، لە لایەکی دیکەوە ئەمریکا بە سیاسەتی دووانەی خۆیەوە و لە هەمووی گرنگتر بێدەنگی چالاکانە‌ی ڕووسیا لەم بارودۆخەدا.

خۆسەری دیموکراتیکی ڕۆژئاوا نەک هەر ئاڵترناتیف گوتارییە بۆ سەر پڕۆژە پان‌ئیسلامییەکانی تورکیا، بەڵکو مۆدێلێکی دیموکراسی و فرە نەتەوەیی و ڕۆڵی بەهێزی ژنان و دژە ناوەندگەرایی بەدیل پێشکەش بە نەزمی تاکڕەوانەی ناوچەکە دەکات، ئەمەش ڕێک ئەوەیە کە حکومەتە پاوانخوازەکان، چ لە ئەنقەرە یان دیمەشقی دوای ڕژیمی ئەسەد، تەحەمول ناکەن و هەر لەبەر ئەم هۆکارە، لەناوبردنی ئەم ئەزموونە نەک تەنیا لە ڕوانگەی سەربازییەوە، بەڵکو لە ڕوانگەی ئایدیۆلۆژی و جیۆپۆلەتیکیشەوە بەدوادا دەچێت.

بۆیە دەتوانین بڵێین کە پێشهاتەکانی ئەم دواییە لە هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر قەتەرەوە تا دەگاتە مەترسی لەسەر تورکیا، نیشانەیەکی ڕوونە بۆ پێکهێنانی نەزمێکی جیۆپۆلەتیکی ڕێنماییکراو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؛ فەرمانێک کە ئیسرائیل وەک قۆڵی ئەمنی ئەمریکا مامەڵە دەکات و بە لاوازکردنی دیپلۆماسی ناوچەیی جێگەی خۆی لە هاوکێشە ستراتیژییەکان چەسپێنێت.

کشانەوەی وردە وردەی ئەمریکا لە گۆڕەپانی ڕاستەوخۆ و گواستنەوەی ئاسایشی ناوچەکە بۆ ئیسرائیل، جۆرێکە لە نیوئیمپریالیزم لە ڕێگای دوور مەودا کە دەرئەنجامەکانی هاوکێشەی هێز لەناوچەکە دەگۆڕن. و لەم نێوەندەدا ئەو وڵاتانەی ئەم فەرمانە ڕەتدەکەنەوە، یان گۆشەگیر دەبن یان دەبنە قوربانی ململانی پلانە داڕێژراوەکان.

بۆیە بەبێ خوێندنەوەیەکی ڕەخنەگرانە بۆ ڕۆڵی زلهێزەکانی ترانز ناوچەیی و ڕژێمە هاوپەیمانەکانیان و بەبێ پێکهێنانی دیپلۆماسی خۆڕاگری و هاوپەیمانی جەماوەری- هەرێمی، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە مەیدانێکی هەمیشەیی ململانێ و سەرکوت؛ فەرمانێک کە هەرچەندە پێی دەوترێت «نوێ»، بەڵام لەسەر بنەمای ناسەقامگیری درێژخایەن و کۆنترۆڵی دەرەکی و نەهێشتنی سەروەری گەلان دامەزراوە، کە لەم هاوکێشەیەدا سوریا دەچێتە قوناغێکی نوێیەوە و سەرباری سەرکەوتنی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری باکور و رۆژهەلاتی سوریا “رۆژئاڤا” و هەسەدە، بەڵام لە ئەگەری دورخستنەووی مەترسیەکان بۆ سەر تورکیا، پرۆسەی ئاشتی لە باکور دەکەوێتە بن فاشاری لەبارچوون و راستەوخۆ مەترسی جدی رووبەروی رۆژئاڤای کوردستانیش دەبنەوە.