د. لوقمان قەنبەری

کاتێک دەوڵەتێک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوخێت، شەڕ و توندوتیژی نەتەوەیی و ئایینی دەست پێدەکات؛ وەک ئەوەی لە عێراق و ئەفغانستان و سوریا و یەمەن و لیبیا دەیبینین. 
لە ڕاستیدا پێش دروستبوونی دەوڵەت، لەو شوێنەی کە ئێستا پێی دەوترێت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، عەرەب، کورد، تورکمان، فارس و ... موسڵمان، جوولەکە، مەسیحی، زەردەشتی و ئێزیدی لە پێکەوەژیانی باشتر و بەردەوامتر لە ئێستادا دەژیان.

بەڵام پێدەچێت دوای سەرهەڵدانی دەوڵەتی نوێ لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم، ئیتر بەشێکی زۆری ئەم پێکەوە ژیانە نەماوە.ئێستا 
پرسیارەکە ئەوەیە پەیوەندی نێوان سروشتی دەوڵەتانی نیمچە وێستفالی (The quasi-Westphalian state) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و نەبوونی پێکەوەژیانی نێوان شوناسی نەتەوەیی و ئایینی چییە؟ 

وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت لە سروشتی دەوڵەتەکانی ئەم هەرێمەدا بدۆزرێتەوە. 
لە بنەڕەتدا توندوتیژی بە دیاردەیەکی جیانەکراوەی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە دادەنرێت. ئەم دەوڵەتانە هەم لەناو خاکی خۆیاندا توندوتیژی بەرامبەر ژێردەستەکانیان، واتە شوناسی نەتەوەیی و ئایینی و هەم لەدەرەوەی سنوورەکانیان دژ بە دراوسێکانیان بەکاردەهێنن.شێوازی مێژوویی و تاقیکاری لە زۆرێک لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەوە دەردەخات کە حکومەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستیان بە توندوتیژی وەک ئۆکسجینی ژیانبەخش هەیە بۆ ئەوەی بەردەوام بن لە مانەوە و ئاسایشی خۆیان لە چوارچێوەی نەزمی نیمچە وێستفالیدا. 

لە ڕاستیدا ئەم دەوڵەتانە لە ڕێگەی نمایشکردنی هێز و بەکارهێنانی توندوتیژی سیستماتیکەوە هەوڵ دەدەن خۆیان لە بەرامبەر ئەکتەرە ئۆپۆزسیۆنە ناوخۆیی و دەرەکییەکان بپارێزن.مەسەلە گرنگەکە ئەوەیە کە دەسەڵات لە دەستی فەرمانڕەواکانی ئەو وڵاتانەدا کۆنترۆڵ نەکراوە وە ئەمەش بەو مانایە دەبێت کە ئەگەری هەیە حکومەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەرکاتێک بیەوێت هێز و توندوتیژی لە دژی نەیارەکانی بەکاربهێنێت.

هەرچەندە ئەم توندوتیژییە لە ڕوانگەی مۆدێرنیستییەوە بەشێکی دانەبڕاو و جەوهەری له سیاسەت و حکوومەت ئەژمار دەکرێت، بەڵام بەداخەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم بابەتە زیاتر خۆی دەردەخات. بە واتایەکی تر لە زۆربەی حاڵەتەکاندا سیاسەت له ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە واتای هێز و فێڵ و دوژمنایەتی دێت نەک لێکتێگەیشتن.

پرسێکی تر ئەوەیە کە لە بنەڕەتدا حکومەتەکانی ئەم ناوچەیە لەسەر بنەمای پڕۆژەیەک و لە چوارچێوەی هاوکێشە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە سەریان هەڵدا، بۆیە هەر جۆرە بەکارهێنانێکی توندوتیژی لێکەوتەی نەرێنی بۆ پێکەوە ژیانی ئاشتیانەی نێوان گروپە نەتەوەیی و شوناسییەکان دەبێت.

لە ڕاستیدا یەکێک لە گرنگترین جۆرەکانی توندوتیژی لەم هەرێمەدا توندوتیژی ناسنامە یا شوناسه (Violence is identity)، کە لەسەر بنەمای ئەو توندوتیژییە گرووپە نەتەوەیی و ئایینییەکان هەست بە هەڕەشە و هەڵاواردن دەکەن لەلایەن دەوڵەتەوە و تاکە ڕێگە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم توندوتیژییە شوناسە، دیموکراتیزەکردنی پەیوەندی نێوان شوناس و حکومەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەبێت. ئەم دیموکراتیزه کردنە بەهێزکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی و پێشخستنی بەها نێودەوڵەتییەکان و ستانداردەکانی مافی مرۆڤ لەخۆدەگرێت.

بە گشتی وا دیارە بە تێگەیشتن لە سێ چەمکی سیاسەت (دەسەڵات) و شوناس و توندوتیژی لەناو دامەزراوەی شوناسی دەوڵەتدا، باشتر لەوە تێدەگەین کە بۆچی توندوتیژیی نەتەوەیی و ئایینی و نەبوونی پێکەوەژیانی ئاشتیانە لە نێوان گروپە شوناسە بچووک و گەورەکان لەم هەرێمەدا هەیە.

وەک باس کرا دەوڵەتی نیمچە وێستفالی گەورەترین دامەزراوەی ناسنامەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە زۆرترین دەسەڵاتی پاراستن و بەرگریکردن لە خۆی لە بەرامبەر غەیرەخۆ یان ئەویتردا هەیە.

کێشەکە لەوەدایە کە ئەم دەوڵەتە لیڤیاتان/ئەهریمەنییە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەداخەوە، بناغەی تیۆری و ڕاستەقینەی لە بواری شوناسدا نییە و بنەمای دەوڵەت لەم بوارەدا بە پێی جوگرافیای ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی دابەش نەبووە، بە واتایەکی دیکە دەوڵەت هەرگیز له ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەکی سروشتی لەدایک نەبووە.

لە ئەنجامدا، دەوڵەتانی خاوەن بناغە ناواقیعی له ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستا دروست بوون کە هەمیشە ڕووبەڕووی قەیران و تەحەدای گروپە شوناسییەکان بوونەتەوە و خەریکی ململانێن، بەڵام ئەم دەوڵەتانە لە قۆناغی داهاتوودا هێزی ڕووتیان بەکارهێناوە بۆ تێپەڕاندنی کێشەی شوناس و دەرئەنجامی ئەم سیاسەتەش سەرکوت و توندوتیژی بەرامبەر کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان بووە.

بەڵام لە لایەکی دیکەوە، گرووپە نەتەوەیی و ئایینییەکان، وەک گرووپی ناسنامەی دەرەوەی ناسنامەی دەوڵەت، بۆ پاراستنی بوونی خۆیان لە بەرامبەر توندوتیژی دەوڵەتی پەنایان بۆ توندوتیژی دژ بە دەوڵەت بردووە و ئەمەش بووەتە هۆی زیاتر بەردەوامبوون و بەرهەمهێنانەوەی "سووڕی یان خولگەی توندوتیژی"(The cycle of violence) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

بەداخەوە کێشەکە کاتێک توند دەبێتەوە کە "گەمەیەکی سفر کۆیی"(Zero-sum game) لە ناوچەیەکی وەک ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زاڵ بێت، کە دامەزراوەی دیموکراسی و کولتووری سیاسی مەدەنیی تێدا نەبێت که بەداخەوە لە ئەنجامدا ئەم جۆرە بارودۆخانە دەبێتە هۆی پەرەسەندنی ئاژاوەگێڕی و نەبوونی پێکەوەژیان.

توندوتیژی، شەڕی ناوخۆ، گرژیی تائیفی، تەقینەوە و ململانێی مەزهەبی لە وڵاتانی وەک عێراق، ئەفغانستان، پاکستان، سوریا، یەمەن و لوبنان نموونەی ڕوونی قەیرانی نەبوونی پێکەوەژیانی دانیشتوانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستن، کە بەداخەوە بەو پێیەی لە زۆربەی حاڵەتەکاندا حکومەتەکان حکومەتی تائیفییشن نەک هەر ناتوانن دۆخەکە بە باشی بەڕێوەببەن؛ هەروەها بەشداری دەکەن لە مەترسیدارترکردنی دۆخەکە.

لە هەر حاڵەتێکدا زاڵبوونی فرەیی ئیتنیکی (Ethnic pluralist) لەبری فرەیی کۆمەڵایەتی (Social pluralist) لەو هەلومەرجەدا کە ئەم کۆمەڵگایانە قۆناغی بنیاتنانی نەتەوەیان بە سەرکەوتوویی تەواو نەکردبێت، بەداخەوە دەبێتە هۆی بەردەوامبوونی کولتورێکی سیاسیی ململانێ و پەرەسەندنی توندوتیژی.

هەروەها بە بڕوای  بێرتران بەدی (Bertrand Badie)، حوکمڕانی  فرەیی ئیتنیکی لەبری فرەیی کۆمەڵایەتی، لەو هەلومەرجەی کە ئەم کۆمەڵگانە بە سەرکەوتوویی بە سەردەمی بنیاتنانی نەتەوەدا تێنەپەڕیون، دەکرێت وەک بەربەستێک لە بەردەم بەدیهێنانی دیموکراسیدا هەژمار بکرێت.        

دواجار دەتوانین بەو ئەنجامە بگەین کە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی نەبوونی پێکەوەژیانی ئاشتیانە لە نێوان نەتەوەکان و ئایینەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی بناغەکانی دەوڵەت.