دڵشاد تاڵه‌بانى

زۆرجار لەخەڵک ، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، یاخود لەسەر لاپەرەی رۆژنامە یان سەرچاوەی ترەوە دەبیستم و دەخوێنمەوە ، گوایە هەموو مەینەتیەکانی کورد لەئیسلامەوە هاتووەو سەرچاوەی گرتووە، خەتای نەبوونی کورد بەدەوڵەت دەخرێتە سەر گرتنی موسڵمانان بۆ ناوچەکانی کوردنشین و بوونی کورد بەموسڵمان ، من ئەمە بەنەزانینێکی تەواوی مێژوو و هۆو فاکتەرەکان دەبینم، یان خۆدزینەوە لە راستییەکان و هەوڵدان بۆ شاردنەوەی بنەمای راستەقینە بنەڕەتیەکان و هەڵدانی هەڵەو فاکتەرە بنچینەییەکان بەسەر لایەن و خەڵکی تردا.

کوردستان خۆی تا هاتنی ئیسلام دەوڵەت نەبووە ، تابڵێین ئیسلام ئەو دەوڵەتەی لەناوبردووە، بەڵکو ژێر دەستەو بەشێک بووە لەئیمبراتۆریەتی ئەخمینی و پاشان ساسانی و لیدی و لەلایەن ئەوانەوە چەوسێندراوەتەوە. تەنانەت نەخشەی دەوڵەتان و ئیمبراتۆریەتەکان، بەهۆی جەنگ و داگیرکردن ، تادواییەکانی سەدەی ١٩ جێگیر نەبووەو لەگۆڕاندا بووەو لەسەدەی ٢٠، یان زیاتر بڵێین لەناوەڕاستەکانی سەدەی بیستەوەو پاش جەنگی جیهانی دووەم زۆر لەدەوڵەتە نەتەوایەتیەکان جێگیر بوونەو چەندین جێگای جیهان هێشتا ئەو کێشەیە بنەبڕ نەبووە، تەنانەت لەئیسپانیا و خودی ئینگلستانیش.

لەکاتی دابەشکردنی ئیمبراتۆریەتی عوسمانیش ئیسلام دابەشی نەکردووە، بەڵکو ئینگلیز، فەرەنسا و پاشان ویلایەتە یەکگرتووەکان لەنێو خۆیاندا دابەشیان کردووەو ئەوان کوردستانیان دابەشکردووە کردووە نەوەک ئیسلام، رێکەوتنی سایکس بیکۆ لە ١٩١٥ لەلایەن ئینگلستان و فەرەنساوە داڕێژراو پاشان ویلایەتە یەکگرتووەکانیش بەشداربوو بۆ دابەشکردنی ناوچەکانی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی لەنێو خۆیانداو پەیماننامەی سیڤەریان هەڵوەشاندەوەو ئەوەی لۆزانیان بە رێکەوتن لەگەڵ تورکیا جێگیرکرد بۆ دابەشکردنی تەواوی کوردستان و بەستنەوەی بەتورکیاو سوریاو عیراقەوە (کە مەلیک فەیسەڵی یەکەم لە ١٩٢٠ ئیمزای کردووە دەوڵەتی کوردی دامەزرێت ، یان مافی چارەنووس بدریت بەکوردو بتوانن بڕۆنە ناو ئەو دەوڵەتەی دادەمەزرێت لەئەنجامی پەیماننامەی سیڤەر)، کە بەشێکی کوردستانیس هەر لەسەر ئێران بوو.

لێرە دەمەوێت ئاماژە بە راستییەک بکەم، گەر کورد ئاری بووبێتن، وا بەخیانەتی ناوخۆو لەسەر بەرژەوەندی تایبەت لەناوچووە، ئەژدەهاک (ایشتویگو astyages ئەستیاگس بە یۆنانی کە هیرۆدۆت نووسیویەتی – ichtuvegu بە بابلی) کوری کەیخەسرەو (هووخشترە)ی کوڕی ( فرورتیش) ، کەدوا پاشای میدییەکان بووە، کچەزاکەی ( کۆرش یان سیروس کە بەگەورە ناسراوەو دامەزرینەری ئیمبراتۆریەتی ئەخمینی فارسی دادەنرێت)، کەپاش باوکی حاکمی هەرێمیکی میدیا بوو.

بەهاوکاری (مەندانە)ی دایکی کەدەکاتە کچی ئەژدەهاک، بەدەست تێکەڵکردن لەگەڵ کۆمەڵێک لەدەسەڵاتدارانی میدی، بەبەڵێنی دەستکەوت و ئیمتیازاتی زیاتر، ئەوان ئەژدەهاکیان گرتووە و تەسلیم بەکورشیان کردوەو ئیمبراتۆریەتی مادیان رادەستی ئەو کردوەو پاشایەتی چووەتە لای ئەخمینیەکان . ئێمەش شوێن ئەفسانەکەی فردەوسی کەوتووین کەباسی گەورەیی پاشاکانی فارسی کردووەو لەئەفسانەکە باسی ئەژدەهاک زۆر بەخراپی دەکات، کەگوایە کاوە خەڵکی رزگار کردووە ، نازانین ئەو لەناوچوونی ئیمبراتۆریەتی مادد باسدەکات بەدەست ئیخمینیەکان و (زوحاکەکەی ) ترو ئەو کەیخەسرەوو فەرەیدونە ئەسڵ و ئەساسی نیە.

خۆ ئەوان ئیسلام نەبوون کەیەکەم دەوڵەتی کوردیان لەناوبردووە (گەر مادد کورد بن )، ئەوکاتە باسی ئیسلامیش نەبووە، پاشان کەیۆنانیاکان (10) هەزار سەربازیان ناردووە بۆ هاوکاری شازادە ( سیروس - کۆڕش) لە ٤٠١-٤٠٠ پ ز، کە (زینەڤون)یشیان لەگەڵ بووەو لەجەنگ شکاون و بەناوچەکانی کوردستاندا کشاونەتەوەو لەگەڵ کورد جەنگاون ، موسڵمان نەبوونە.

کەئەسکەندەر مەقدۆنی هەموو ناوچەکانی داگیرکردوە، پاش خۆی (٣٠٠) ساڵێک یۆنانیەکان حوکمی ناوچەکەیان کرد هەر لەهیندەوە تائەنادۆڵ، بەکوردستانیشەوە، ئیسلام نەبوون و زەمانی کۆیلایەتی بووە ، بەڵام لەئەنجامی شەڕی ناوخۆو هەستانەوەی گەلانی تر، ئەوان شکستیان هێنا. پاش ئەوان کەدەوڵەتی ساسانی دامەزرا بەهاوکاری کوردەکان کە لەیۆنانیەکان هەستاونەتەوە ، ئەوان بوون جاریکی تر کوردستانیان خستەژێر دەسەڵاتی راستەوخۆی خۆیان و سەربەخۆییان پینەداوەو هەستانەوەکانیشیان دامرکاندووەتەوە، نەوەک ئیسلام.

لەهەموو کوردستانیش دەهقانە فارسەکان حوکمیان کردووەو کوردیان چەوساندووەتەوەو تەنانەت لەزۆر شوێن شەوی یەکەمی بوک بۆ دەهقانەکان بووەو چەندین جۆر باج وەرگیراوە، جگە لەناچارکردن بەدانی جەنگاوەرو بەشداری لەجەنگەکان، بۆیە ئەوان دەوڵەتیان نەبوو. خۆ ئیمبراتۆریەتی فارسی و رۆم و بیزەنتی ئیسلام نەبوون، کەی ئەوکاتە کورد دەوڵەت یان ناوچەی نیمچە سەربەخۆشی هەبووە ، هەر نیمچە کۆیلە بوون و بەسوغرە کاریان پێکراوە.

کەدەوترێت مقاوەمەیان کردووە لەبەرانبەر ئیسلام، گەر شەڕیشیان کردبێت لەژێر سەرکردایەتی سەرکردە فارسەکان بووەو بۆ ئەوان بووە ، نەوەک سەربەخۆیی دەوڵەتی کوردی یان بەرگری لەدەوڵەتی کوردی، کەمترین مقاوەمەش لەکوردستان بوە . شەڕی گەورە لەوێ روینەداوە، بەڵکو لە زیقار، پاشان لەمدائن، پاشتر لەجەلەولاو حەلوان و نەهاوەندو چەندین ساڵ لەسەر سنوری ئەفغانستان. بەپێچەوانەوە کوردەکان رەنگە بەفرسەتێکیان زانیبیت بۆ رزگاربوون لە هەموو باج و چەوسانەوەکان ، هەرچەندە پاستریش و بەتایەبت لە زەمانی ئەمەوی و عەباسی ، لەکوردستان وەک شینەکان هەستانەوە روویداوە، دژی فەرمانڕوا چاوچنۆک و ستەمکارەکان.

کەدەوتریت ئاینی زەردەشتیان هەبووە ، خۆ ئاینی زەردەشی هەر هی کورد نەبوە ، بەڵکو ئاینی رەسمی ئیخمینی و پاشان ساسانیەکان وهەرلەهیندەوە تائەنادۆل و بەشی زۆری عیراقیشی گرتبووەوە ، لەسەرەتای مەسیحیەتیش هەموو ئەوروپا و ئینگلستانیش ئاینی تریان هەبووەو پاشان بەزەبر کراون بە مەسیحی و باسی ناکەن . لەپاش هاتنی ئیسلامیش خەڵک ناچار نەکراوە بەدەستبەرداری ئاینیان، وەک لەئەوروپا خەڵک ناچارکراوە ببێت بە مەسیحی.

بەڵگەش مانەوەی ئاینی کاکەیی، یارسانەکان، یەزیدیەکان، سابئە و مەسیحیەکان تا ئەمڕۆش لەوڵاتانی ئیسلام و نەمانی یەک ئاینی تر لەئەوروپاو پاشان لەئەمریکاکان . لەئەندولس و هەنگاریا و بەلقان خەڵک بەزۆر نەکراوە بەئیسلام، بەڵام لەئەندولس مەسیحیەکان و بەهاوکاری فەرەنساو وڵاتانی تر ئەندولسیان گرت ، ئیسلام بەزەبری شمشێرو محاکمی تەفتیشی بەدناو لەناوبرا، لەیۆغوسلاڤیای کۆنیش بە قەڵچۆکردن و زەبری سربی وکرواتیەکان تەنانەت جەنگی قەڵاچۆکردن و ئەنفال بەرامبەر بەموسڵمانان روویدا لەدواییەکانی سەدەی بیستەم.

هەستانەوەو شۆڕشی کورد بەرامبەر بەحاکمەکانی ئەمەوی یان عەباسی لەسەر چەندین فاکتەری ناوچەیی بووە ، نەوەک لەبەر ئایین یان دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی سەرانسەری . لەزەمانی ئەمەویەکان و عەباسیەکان ئیماراتی کوردی نیمچە سەربەخۆ هەبووە.

لەناوچوونی ئیمبراتۆریەتی ئەیوبی، کەکورد هەموو وڵاتی ئیسلامی لەژێر دەسەڵات بوو، زۆربەی سوپاو سەرکردەکانی و فەرمانڕەواکانی ناوچەکان کورد بوون، بەڵام بەچاوچنۆکی و خیانەت و شەڕوشۆڕی ناوخۆی سەرکردەکان نەیانتوانی ئەو ئیمبراتۆریەتە بپارێزن و لەناویان برد، خۆ ئیسلام نەیکرد، خۆیان کردیان. وەک چۆن یۆنانیەکان هەموو ناوچەکان لەژێر دەست بوو بەشەڕی ناوخۆ لەدەستیان دا ، یان مەنگۆلەکان لەناوچەکەو هیندیش. خۆ چەندجار هێرشی شەپۆلی مەنگۆلەکان، هۆلاکۆ کەناوچەکەی بەکوردستانیشەوە وێران کرد موسڵمان نەبوون، هاتنی سەلجوقیەکان لەڕۆژهەڵاتەوە بەناوی موسڵمانەوە نەبوو.

خۆ تەیموری لەنگ بەناوی ئیسلامەوە هەموو ناوچەکەی وێران نەکرد، بەبەغداو کوردستانیشەوە. هاتنی تورکەکانیش لەڕۆژهەڵاتەوە بەناوی موسڵمانەوە نەبوو. خۆ دامەزراندنی سەفەوی و پاشان لەناوبردنی ئیمبراتۆریەتی کەریم خان و دوا پاشا (لطف علي خان) لەلایەن قاجاریەکانەوە ، لەئەنجامی شەڕو شۆڕی ناوخۆو خیانەت هاوکاری قاجەریەکان، کورد خۆی بەشدار بووەو پەیوەندی بەئیسلامەوە نەبووە.

کە عوسمانییش هاتن ، لە رۆژهەڵاتەوە هاتوون و بەناوی ئیسلامەوە نەهاتوون و لەسەر دەستی ئەوان دواخەلافەتی عەباسی نەهێڵدراوە. خۆ جەنگی سەدساڵەو سی ساڵەی ئەوروپا بەناوی ئیسلامەوە نەکراوە، خۆ گرتنی ئەمریکاو لەناوبردنی سورپیستە رەسەنەکان بەشێوەی زۆر دڕندانەو سڕینەوەی ئاسەواریان بەناوی ئیسلامەوە نەبووە. داگیرکردنی زۆری ئەفریقیا ، ئاسیاو ئوقیانوس، لەلایەن ئیسپانی، پۆرتوگالی، ئینگلستان، هوڵەندا، فەرەنسا ، ئیتاڵیاو چەند دەوڵەتی ئەوروپی و بردنی خەڵکەکەی وەک کۆیلە بۆ ئەمریکاو ئەوروپاش بەناوی ئیسلامەوە نەبووە و ئیسلام نەیکردووە. خۆ داگیرکردنی روسیا بۆ زۆر وڵات و ناوچە بەناوی ئیسلامەوە نەبووە، دابەشکردنی پۆڵونیا لەنێوان روسیاو ئەڵمانیا و ئیمبراتۆریەتی نەمسا، بەحوکمکردنی بەزەبری سۆڤیەت بۆ چەندین نەتەوەو میللەت، ئیسلام دەستی تیدا نەبووە. خۆ گرتنی چین بۆ چەندین ناوچە بەناوی ئیسلامەوە نەبووە، گرتنی ئوسترالیاو نویزیلەندا ئیسلام نەیکردووە. جەنگەکانی ناپلیۆن و گرتنی بەشێکی ئەفریقیاو پاشان هێرش بۆ سەر دەولەتانی ئەوروپا، ئیسلام نەیکردووە. جەنگی روسیاو پۆڵۆنیا ئیسلام نەیکردووە. جەنگی جیهانی یەکەم دەوڵەتانی ئەوروپا دەستیانپێکرد بۆ دابەشکردنەوەی جیهان و سەروەت و سامانی، ئیسلام نەیکردووە ، عوسمانیەکانیش وەک هاوپەیمانی ئەڵمانیا و نەمسا بوون.

جەنگی جیهانی دووەم بەناوی ئیسلامەوە نەکراو ئیسلام هەر بەشدارنەبوون، جگە لەسەربازە بەزۆر براوەکانی هیند، باکورو باشوری ئەفریقیا. بۆیە دەبێت ئەو بۆچوونە هەڵە ناڕاستە رەتبکرێتەوە، رۆشنفکران بەورد تر تەماشای مێژوو بکەن و دوای سۆزی رواڵەتی نەکەون و تەنها بۆ رێگا ئاسانەکەو بەدوو وشە لەکۆڵکردنەوە مەبەستەکان نەگەڕێن . مەبەستەکان هەمووی بەرژەوەندی تاکی و چەند تووێژی وڵاتانە، لەکاتی رۆم، ئەخمینی و ساسانی، ئەمەوی و عەباسی پاشایەتی تاکڕەوی میراتگەری و زەمانی کۆلۆنیالیزم و تائەم سەردەمەش . نەبوونی کوردیش بەدەوڵەت هەر لەو چوارچێوەیەدایە و فاکتەری ناوخۆش رۆڵی سەرەکی دەبینێت. خۆ جەنگە ناوخۆییەکانی ئیمارەتەکان، هاوکاری عوسمانیەکان لەدژی یەک، شەڕی ناوخۆی شەستەکان، هەشتاکان و نەوەتەکان و ئەوانەی رۆژئاوا، تەنانەت باکوریش لەگەڵ یەک هیچ پەیوەندی بەئایینەوە نیە.

خۆ ئەتاتورک بەناوی عیلمانیەت کوردی قڕ کرد، تەنانەت بانگی بەعەرەبی و سەرپۆشیشی قەدەغەکرد. شای ئێران بەناوی ئیسلامەوە شۆڕشی کوردی تەسلیم نەکرد ، بەڵکو گوایە ئاریا مهر بوو، بە رێککەوتن لەگەڵ ئەمریکاوسەدام و دەستبەرداربوونی شۆڕشی کورد و بەردەوامنەبوونی سەرکردایەتی کورد خۆی، کە ئیمکانیاتیشی زۆر هەبوو و خۆبەدەستەوەدانی و هەرەسهێنان بەخەڵک. خۆ بەعس ئیسلام داینەمەزراندووە ، بەڵکو یەکێکی مەسیحی شۆڤێنیستی عەرەب (میشیل عەفلەق)و گوایە رێکخستنێکی ناسیۆنالیزمی سوسیالیستی بوو، وەک نازییەکانی ئەڵمانیا . ڤێتنام و مەبەستی چین ، تایوان، کوریا، جەنگی یەکەمی ئەفغانستان.

زۆر مەبەستی تریش وەک جەنگی سارد، هەوڵدانی ئەمریکاو روسیا بۆ دابەشکردنی ناوچەی نفوزو مونافەسە، لەنێوان ئەواندا بوو. سەدام ، جەنگی یەکەم و دەوومی کەنداوی بەناوی ئیسلامەوە نەکرد. کێشەی سوریا، مونافەسەی نێوان ئەمریکاو روسیا و ئێران لەلایەکی ترەوە روسیاو تورکیاو ئێرانیش، کە ئەمریکا دەستبەرداری رۆژئاوا بوو.

لەعێراق ئێستا چینیش تێهەڵکێشی مەبەستەکان بووە، چەوساندنەوەی کرێکارە بیانەیەکان لەقەتەر بەبەشداری کۆمپانیا زەبەلاحەکانی جیهان،هەموو دەلیلن بۆ ئەوانە. چند کەناڵ و بەرنامەی وەک ئەوەی (الاخ رشید) کە لەلایەن کەنیسەو چەند لایەنی تر بەپارەو ئیمکانیاتی زۆر ئاراستە دەکرێت ، کەچەند حەلەقەشی لەسەر کوردو ئیسلام بڵاوکردووەتەوەو هەر لەو چوارچێوەیەدایە، ئەگینا یەکێک بڕوای بەخودا نەمینێت ، کەگەورەترە لەکەون، چۆن بروای دێتە سەر ئەوەی کە مرۆڤێک خۆدا، یان کوڕی خودایە!.

ئەوەی لەو ناوچانە روودەدات کاردانەوەی هەموو ئەو چەوساندنەوە، تاڵانکردن، کوشتن و بڕینی پێشوی ئەوروپی و ئەمریکایە، کە ریکخراوە توندڕەوەکان خەڵکی گەنج و بێکار فریودەدەن، هێزی دەرەکیسیان لەپستە بۆ خراپکردنی ناوی ئیسلام و هێڵانەوەی شەڕوشۆڕو کێشەو دواکەوتن لەناوچەکە، بۆ زاڵبوون و دەستبەسەرداگرتنی بەئاسانی. با بەخودا بچینەوە، هۆ راستەقینە سەرەکیەکان بدۆزینەوە کەزۆربەیان ئاشکران و کار لەسەر ئەوە بکەین، لەجیاتی هاتنە وێزەی ئیسلام و لەکۆڵکردنەوەی کێشەکان بەو چەند وشەیەو خۆ دزینەوە لەڕاستییەکان .