.jpeg)
ملیۆنێره کورده‌کان؛ له‌مه‌ڕ ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی خێرا له کوردستاندا
5 ساڵ لەمەوپێش
خه‌بات عه‌بدوڵڵا
وه‌کو په‌سن و پیاهه‌ڵدان به بارودۆخی ئابوری ئه‌مڕۆی کوردستان و به‌گوێره‌ی قسه‌ی یه‌كێك له به‌رپرسه‌كان، تەنها لە سلێمانیدا هه‌زاران ملیۆنێری دۆلار هەن. ئەڵبەتە مه‌به‌ست له ملیۆنێره‌‌کان ئه‌وانه‌یانن که بڕی سه‌رمایه‌كانیان له‌نێوان یه‌ك ملیۆن تا هه‌شت سه‌د ملیۆن دۆلاره. جگە لەمان، ده‌یانی تریش سه‌رمایه‌کانیان گه‌یشتۆته ملیاردێک دۆلار.
بێ تێگه‌یشتن له كولتوری تاڵان و بڕۆ، زۆر زه‌حمه‌ته له دیارده‌ی هه‌ڵتۆقینی ملیۆنێری دۆلاری كوردیی تێبگه‌ین.
ئه‌گه‌رچی تاڵان و بڕۆ كولتوری گه‌لێكی دیاریكراو نیه، به‌ڵام به‌پێی بۆچوونه‌كانی ئیبن خه‌لدون له دانراوه به‌ناوبانگه‌كه‌ی خۆی؛ (مقدمه) دا و هه‌روه‌ها بەگوێرەی بۆچوونه‌كانی زانای كۆمه‌ڵناسی عێراقی دكتۆر عه‌لی ئه‌لوه‌ردی، هه‌ردوولا كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه تاڵان و بڕۆ پایه‌یه‌كی گرنگی ژیانی ئێله عه‌ره‌به خێوه‌تنشینه‌كانی بیابان (به‌دو) بووه.
ئه‌لوه‌ردی له كتێبێكیدا به‌ناونیشانی (توێژینه‌وه‌یه‌ك له سروشتی كۆمه‌ڵگه‌ی عێراق)، له‌لاپه‌ڕه ٦٤یدا نوسیویه، ده‌ڵێت: "مه‌زنترین شت كه پیاوی به‌ده‌وی پێوه‌ی ده‌نازێت، زۆرو زه‌وه‌ندیی ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌یه كه له‌رێگه‌ی شه‌ڕه‌وه چنگی ده‌كه‌ون، ئه‌م ده‌ستكه‌وتانه‌ش به حه‌ڵاڵترین موڵكی خۆیی داده‌نێت".
پیاوی به‌ده‌وی نه‌ک هه‌ر باوه‌ڕی به(پیشه) نیه، به‌ڵکو به چاوی سوک ته‌ماشای خاوه‌ن پیشه ده‌کات. به‌ده‌وی له بری پیشه باوه‌ڕی به (غه‌زو)ه، غه‌زو نه‌ک هه‌ر دژی بێگانه، به‌ڵکو دژی هۆزه دراوسێکانیشی. به باوه‌ڕی ئه‌لوه‌ردی عه‌ر‌ه‌به‌کان ته‌نها ئه‌و کاته پۆل پۆل بوونه موسڵمان که پێغه‌مبه‌ر و هاوه‌ڵانی فه‌تحی مه‌ککه‌یان کرد و که‌عبه‌یان گرت. ئه‌و پێیوایه مۆتیڤی سه‌ره‌کی (جیهاد) پاش کۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ر هه‌ر به‌ته‌نها بڵاوکردنه‌وه‌ی ئایینی ئیسلام نه‌بووه، به‌ڵکو ده‌ستکه‌وته‌کانی شه‌ڕ و شانازیکردن بووه به فه‌تحی وڵاتانی تر.
دیارده‌ی تاڵان و بڕۆ له عێراقدا به‌شێوه "مه‌ده‌نی"یه‌‌كه‌ی (مه‌به‌ست له جیاكردنه‌وه‌ی تاڵان و بڕۆیه لە شێوه به‌ده‌وییه‌كه‌ی)، داهێنانێكی به‌عسییانه بوو. به‌عسییه‌كان پشت به‌ستوو به هه‌مان كولتوری (عەرەبی/ به‌ده‌وی) جگه له‌وه‌ی تاڵانكردنی نه‌یاره‌كانیان به كارێكی حه‌ڵاڵ ده‌زانی، چێژێكی زۆریشیان لێوه‌رده‌گرت.
به‌درێژایی هه‌شت ساڵی جه‌نگی عێراق – ئێران، ماكینه‌ی راگه‌یاندنی به‌عسی زۆر به خۆشییه‌وه شەوانە وێنه‌ی غه‌نیمه‌كانی به‌ره‌كانی جه‌نگی ده‌گواسته‌وه ناو هه‌موو ماڵێكی عێراق. خۆ ناوزه‌دكردنی شاڵاوه‌كانی قڕكردنی كورد به (ئه‌نفال) كه به مانای غه‌نیمه و ده‌ستكه‌وتی شه‌ڕ دێت، پێش هه‌ر راڤه‌یه‌كی دی له‌و كۆنه‌سته به‌ده‌وییه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت كه به‌عسییه‌كانی له‌سه‌ر په‌روه‌رده کرابوون، تاڵانكردنی كوه‌یتی ئیماره‌ته ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه‌ی دراوسێش به به‌رچاوی دنیاوه، گرنگترین ئه‌و وێنانه‌ن كه لێیه‌وه فاشیزمی به‌عسیی وه‌كو ده‌وڵه‌ت، ده‌ستكه‌وتی له‌ڕێی تاڵان و بڕۆوه بۆ خۆی حه‌ڵاڵ كرد و كۆمه‌ڵگه‌ش وه‌كو تاكه‌كان پاشتر بوونه میراتگری.
* * *
دیارده‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی خێرا شانبه‌شانی دیارده‌ی هه‌ژاربوونی خێرا لە هەرێمی کوردستان، پێوه‌ندییه‌كی توندوتۆڵی به‌و بارودۆخه سیاسییه‌وه هه‌یه كه له چه‌ند ساڵی پێشودا، عێراق و كوردستانی گرته‌وه.
دەکرێت ئەم دیاردەیە بەسەر بە سێ قۆناغی مێژووییدا دابەش بکرێت؛ قۆناغی ڕاپەڕین، قۆناغی کەوتنی فاشیزمی بەعسیی و پاشانیش قۆناغی هەرزانفرۆشکردنی نەوتی کوردستان.
راپه‌ڕین كه راسته‌وخۆ پاش تاڵان و بڕۆی كوه‌یت به‌رپاكرا، تاڵان و بڕۆی ده‌وڵه‌تی گۆڕی بۆ تاڵان و بڕۆ دژی ده‌وڵه‌ت. ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی به‌عسیی دژ به كورد له ئه‌نفاله‌كاندا و دژ به دراوسێ عه‌ره‌به‌كه‌ی له كوه‌یتدا كردی، كورد له راپه‌ڕیندا دژ به داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت كردی. به‌ره‌ی كوردستانی كه وه‌كو غەوارەیەک خۆی كرده‌وه به شاردا، نه‌ك هه‌ر نه‌یتوانی سنورێك بۆ تاڵانكردنی شار دابنێت، به‌ڵكو له‌رێی تاڵانكردنی بۆ نموونه: بانكه‌كانی كوردستان و دزین و ئاودیوکردنی كه‌ره‌سته به نرخه‌كانی به‌نداوی بێخمه و ...هتد، شه‌رعیه‌تیان به تاڵان و بڕۆ دا و پاشانیش به درێژایی ساڵانی دوای راپه‌ڕین، تاڵان و بڕۆ بووه دیارده‌یه‌كی سیستماتیك.
داگیركردنی به‌غدا له ساڵی ٢٠٠٣، نه‌ك هه‌ر له مێژووی عێراق، به‌ڵكو له مێژووی نوێی ناوچه‌كه‌ش به گه‌وره‌ترین پرۆسه‌ی تاڵان و بڕۆ ئه‌ژمار ده‌كرێت، شانبه‌شانی دانیشتوانه ئه‌سڵییه‌كه‌ی شاره‌كه، كورد چ وه‌ك تاكه‌كه‌س، یان وه‌كو گروپی رێكخراو و حیزب، به‌شێكی گه‌وره‌ی تاڵانییه‌‌كه‌یان نەک هەر لە بەغدا، بەڵکو لە موسڵ و کەرکویش پێ بڕا.
له‌ڕاستیدا به‌شی هه‌ره زۆری ملیۆنێری دۆلاری كوردیی سه‌ر به‌م مێژووه نزیكه‌ن.
* * *
دیاره ئه‌مه به‌و مانایه نیه كه له ده‌ره‌وه‌ی تاڵان و بڕۆ ملیۆنێری دۆلار دروست نه‌بووبێت، به‌ڵام تاڵان و بڕۆ وه‌كو قۆناغێكی گرنگی پرۆسه‌كه، رێگه خۆشكه‌ر و به‌رهه‌مهێنه‌ری فراوانترین كایه‌كانی گه‌نده‌ڵیی دارایی سه‌رده‌م بوو. ئه‌و گه‌نده‌ڵییه‌ی كه له سایه‌ی ئابورییه‌كی عاجباتی حیزبییدا، ده‌یان لێپرسراوی حیزبی و حكومی و نزیکەکانیانی به نهێنی یان به ئاشكرا كرده قارون.
ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی خێرا، درێژكراوه‌ی كولتوری تاڵان و بڕۆ و له هه‌مان کاتدا ره‌نگدانه‌وه‌یه‌كی راسته‌وخۆی ئابوری حیزبییه، ئه‌و ته‌رزه ئابورییه‌ی كه جگه له كوردستان ره‌نگه له هیچ شوێنێكی دنیا شوێن و رێی نه‌بێت.
لەهەمان سۆنگەوە ئه‌وه‌ی حاڵی حازر له كوردستاندا به كه‌رتی تایبه‌ت ناو ده‌برێت، جگه له درۆیه‌كی گه‌وره هیچی تر نیه. چه‌مكی كه‌رتی تایبه‌ت به هه‌مان شێوه‌ی چه‌مكی بازاڕی ئازاد، دوو چه‌مكی یه‌کجار شێوێنراو و به‌م شێوه‌یه‌ی ئێستایان داهێنراوی سیستمی سیاسیی كوردیین.
ئه‌وه به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ی ناوێت، به‌شی هه‌ره زۆری ملیۆنێری کوردیی، بازرگانن.
له پاش راپه‌ڕینه‌وه سیستمی ئابوریی کوردیی که راستتر سیستمی ئابوریی حیزبیی و واوه‌تریش سیستمی ئابوریی پارتیی و یه‌کێتیی بووه، سیستمێکی پشتبه‌ستوو به گومرگ بووه. واته کردنه‌وه‌ی سنوره‌کان تا ئه‌وپه‌ڕی ته‌نها به‌مه‌به‌ستی سه‌پاندن و سه‌ندنی زۆرترین باج. ئه‌م جۆره سیستمه درێژکراوه‌ی هه‌مان سیستمی خۆژێنی پریمیتیڤانه‌ی شاخ بووه. بۆیه سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م جۆره له سه‌رمایه‌داران بەرئەنجامی راسته‌وخۆی ئه‌و سیستمه ئابورییه حیزبییه‌ی هه‌ردوو حیزبی گه‌وره بووه. ئیتر لێره‌شه‌وه‌یه که ژماره‌یه‌کی به‌رفراوانی سه‌رکرده و به‌رپرسی حیزبی و حکومی و نزیکەکانیان راسته‌وخۆ یان ژێراوژێر ده‌بنه بازرگانی زه‌به‌لاح و ده‌بنه به‌شێک له‌و نه‌وه‌یه‌ی که ئێستا به ملیۆنێری دۆلار ده‌ناسرێن.
* * *
له‌به‌رئه‌وه‌ی کوردستان وڵاتێکی بێ به‌رهه‌مه، بۆیه سه‌رمایه‌دارانی بازرگانی کوردیی له هی وڵاتانی دی ناچن، هی کورد ته‌نها خه‌ریکی هاورده‌کردنه، واته هێنانی کاڵا و شمه‌ک. هەر بۆیەشە به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌رمایه‌داری پیشه‌سازییه‌وه، سه‌رمایه‌داری بازرگانی کوردیی پشتی له نیشتمانه‌که‌ی و رووی له ده‌ره‌وه‌یه. خه‌می گه‌وره‌ی ئه‌م جۆره له سه‌رمایه‌داران ساغکردنه‌وه‌ی کاڵایه نه‌ک به‌رهه‌مهێنانی. ئیتر هه‌ر له‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌مجۆره له سه‌ر‌مایه‌دارانیشە (نیشتمان) وه‌کو چه‌مکێک له بریتی ئه‌وه‌ی وه‌کو ماڵێک بۆ هه‌مووان لێی بڕوانرێت، تا دێت ده‌بێته بازاڕێکی گه‌وره و ته‌نها له‌ڕێی مامه‌ڵه‌کردنی بازرگانییه‌وه رایه‌ڵه‌کانی پێوه‌ندی داده‌مه‌زرێت. ئه‌م گۆڕانه ریشه‌ییه له چه‌مکی (ماڵ)ه‌وه بۆ چه‌مکی (بازاڕ)، داڕمانی کۆمه‌ڵێکی زۆر به‌های کۆمه‌ڵایه‌تی و شۆڕشگێڕیی به‌دوای خۆیدا هێنا که دواجار داڕمانی (شار)ی به چه‌مکه سۆسیۆسیاسییه‌که‌ی لێ کەوته‌وه. له دوای راپه‌ڕینه‌وه ئێمه شاهیدی ئه‌و داڕمانه‌ی شارین. ئاخر هه‌ر له‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌م جۆره له سه‌رمایه‌داراندایه که شار ده‌بێته گه‌وره‌ترین مه‌یدانی عه‌ره‌بانه و گه‌وره‌ترین زبڵخانه، چونکه دواجار شار هه‌مووی ده‌بێته فرۆشیار و کڕیار.
له ده‌ره‌وه‌ی تاڵان و بڕۆ، ئه‌و سیستمه دارایی و ئابورییه‌ی له کوردستاندا ده‌گوزه‌رێت خۆی له خۆیدا به‌رهه‌مهێنه‌ری ئه‌م جۆره‌ی سه‌رمایه‌دار و ئه‌م جۆره له ملیۆنێرن. ئه‌وه‌تا سه‌ره‌ڕای ئه‌و ژماره زه‌به‌لاحانه‌ی پاره كه له مێژووی كورددا بێوێنه‌یه و له چه‌ند ساڵی پێشودا چ وه‌کو به‌شه بودجه یان لە فرۆشتنی نەوت که‌وتنه ده‌ستی کورد، كه‌چی لە خه‌رجكردنیاندا هه‌رێمی کوردستان نه‌یتوانیوه و ناتوانێت گه‌شه به بواره‌كانی پیشه‌سازی و كشتوكاڵ بدات و له خه‌رجی كه‌رتی خزمه‌تگوزاریی كه‌م بكاته‌وه. ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی خێرا جگه له‌وه‌ی له‌رێی ئابوری حیزبییه‌وه ئاڕاسته‌كراوه، شێوازێكی تایبه‌ته له ده‌وڵه‌مه‌ندبوون له سایه‌ی نه‌بوونی سیستمێكی رۆشنی باج و واوه‌تریش نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی قانوندا.
* * *
حاڵی حازر ئێمه له قۆناغی شه‌رعه‌نه‌كردنی تاڵانیداین، بۆیه نه‌ك هه‌ر حه‌ق نیه دەسەڵاتی سیاسیی كوردستان شانازی به ژماره‌ی ملیۆنێر و ملیاردێره‌كانییه‌‌وه بكات، به‌ڵكو حه‌ق وایه باس له‌و كاره‌ساته گه‌وره‌یه بكات كه سه‌ڕه‌رای بوونی ئه‌م بڕه زه‌به‌لاحه‌ی پاره له هه‌رێمێكی بچوكدا، كه‌چی هێشتا خه‌ڵكه‌كه‌ی به‌ده‌ست نه‌بوونی گرنگترین جومگه‌كانی ژیان: ئاو، كاره‌با، سوته‌مه‌نی، رێگه‌وبان،... و له هه‌مووشی گرنگتر به‌ده‌ست نه‌بوونی ئاستی كه‌می عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه ده‌ناڵێنن.
.jfif)
