دڵشاد تاڵه‌بانى

ئەو هەموو جار هەوڵیداوە خۆی بەپاڵەوانی شەقام دانێت، بەڵام ئەمجارە گیریخواردەوو رەنگە زۆرینە پشتی لێبکەن، بەهۆی راڕایی و کرداری پێچەوانەی دژبە یەک و هەوڵی سەپاندنی بڕیارەکانی.

موقتەدا سەدر لەدایکبووی ٤ی ئابی ١٩٧٤ ( یان هێندیک سەرجاوە دەڵێن ١٢ی ئابی ١٩٧٣) لە نەجەف. کوڕی چوارەمی محمد محەمەد سادق ئەلسەدرە.  ئەو زیاتر پاش رووداوی کوشتنی عەبدولمەجید خوئی ( کوڕی مەرجەعی شیعەکان ئایەتوڵا خوئی) و پێج لەهاوڕێکانی  لە ١٠ی نیسانی ٢٠٠٣، رۆژیک پاش گرتنی بەغدا لەلایەن هاوپەیمانانەوە  لەناو مەرقەدی ئیمام عەلی لەنەجەف زیاتر وەدەرکەوت ( کەئەو تومەتبارکرا بەکوشتنی ئەوو فەرمانی دەستگیرکردنی دەرچوو، بەڵام جیبەجێ نەکرا). ئەو هەوڵدەدات لای کەمی ببێت بەمەرجەعی شیعەکانی عێراق و رۆڵێکی وەک حەسەن نەسروڵا ببینێت و خۆی بە نەوەی حەزرەتی عەلی دادەنێت، کە لەخۆی بەموستەحەقترین  کەس دەزانێت بۆ سەرکردایەتی شیعەکان. هەر لەدوای رژێمیشەوە ناکۆکی لەگەڵ مەرجەعی شیعەکان ئایەتوڵا سیستانی وەدەرکەوت و پەیڕەوانی هەردوولا رووبەڕووبوونەوەشیان لەگەڵ یەک هەبووە، تا گەیستووەتە شەڕو پێکدادانیش.

 ئەو لە ١٩٩٩، پاش کوژرانی باوک و براکانی بەدەستی رژێم، لەپشتی پەردەوە هاوکاریی چەند جوڵانەوەو هەستانەوەی چەکداری بەرامبەر بە رژێم کرد. پاش رووخانی رژێمی بەعس ئەویش وەک کەسایەتیەکی  توندڕەوی شیعەی گەنجی خاوەن هێز لەسەر ساحەی سیاسی و مەزهەبی شیعی دەرکەوت و خەڵکێکی زۆری لەخۆ کۆکردەوە بەناوی کەسایەتیەکی ئۆپۆزسیۆنی سەربەخۆ کەگوایە وەک لایەنەکانی تر لەژێر کاریگەری دەرەوەدا نیەو لەگەڵ خەڵک و ئازارو مەینەتیەکانیانەو توانی تا رادەیەک شەقام بجوڵێنێت لەو سەردەمەدا، بەڵام لەخۆبایی بوون و بڕیارە بەپەلەو پێچەوانەکانی یەکتری و دروستکردنی قەیران و رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەمریکا بەناوی سەربەخۆیی و بێلایەنی ئەوی تووشی یەکەم شکست و پەیڕەوکەرانیشی تووشی کارەسات کرد و رۆیشت بۆ قوم. کە لەوەدا لەهەڵوێست و کرداریدا هاوتەریب بوو لەگەڵ کۆنە بەعسییەکان، وەک دوو لایەنی زۆر توندڕەوی رادیکالی سوننەو شیعی کە بە رەواڵەت زۆر  دژ بەیەک بوون، بەڵام لەهەندێک ئامانج و مومارەسە یەکیان دەگرتەوە.

یەکێک لەهۆ سەرەکییەکان بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەمریکا گرتنی مستەفا یەعقوبی بوو، کە بەیەکەم تیۆریستە کاریگەریەکانی سەر ئەو دادەنرێت. بەپاساوی داخستنی رۆژنامەی حەوزە، کە عەبدولفەتاح ئەلشێخ دەری دەکردو پاشان لەو جیابووەوە.

لەوکاتە ئەو جەیشی ئەلمەهدی دامەزراندو تووشی دوو شەڕی  گەورەی خوێناوی کردن لەگەڵ ئەمریکا لە ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٥و پاش کوشتاریکی زۆرو وێرانکاری و زیانێکی زۆر، شکستی هینا لەجەنگ و خەڵکەکەی تووشی کارەسات کردو خۆی لە ئێران بۆ ماوەیەک حەشاردا. کە ئەوکاتە میلیشیای جەیشی مەهدی هەڵوەشاندەوە ، بەڵام هەر لەژێرەوە لەئامادەکاریدا بوو. پەیڕەوانی بیریان لەوە نەدەکردەوە، کە پاش شکست، دوو جار دەستبەرداریان بوو و بەرەڵای کردن.

پاش ئەوە لە ٢٠٠٨ جارێکی تر میلیشیای دروستکردوەوە بەناوی لوا‌و الیوم الموعود، ئەو جارە بەشێوەیەکی ترو لەژێر دروشم و ئامانجی تردا، ئەو جارە نەوەک دژ بەئەمریکا  بە راستەوخۆ، بەڵکو لەناو خودی عێراقیەکاندا، بەناوی پاراستنی شوێنە ئاینی و پیرۆزەکانی شیعە و داکۆکی لەمەزهەب و دەسەڵاتی شیعی لەعێراق، کەوتە جەنگی ناوخۆوەو رووبەڕووی  سوپاو هێزە ئەمنیەکانی عێراق بووەوە لە حەوت پارێزگا، کە دەرئەنجام بەسەدان هەزار کەس کوژران و چەندین شارو شوێن وێران بوون و دەیان هەزار خانوو و کارگە سوتێندران و تەنانەت تەرمەکانیش دەسووتێندران. ژێرخانی ئابوری عێراق بەتەواوەتی داتەپی و سەرەتایەک بوو بۆ جەنگی تائیفی و زیاتر بەهانەو پاساو بەئەمریکاو ئێرانیش درا بۆ دەستتێوەردانی زیاترو باری عێراقی ئاڵۆزتر کرد، سەرباری هەموو مەینەتی و وێرانکاریەکانی تر، وێرانکاری زیاتری هێنایە پێشەوە، کە داتەپینی ئابوری عێراق و دەستتێوەردان و باڵادەستی زیاتری میلیشیا سەربازیەکانی تریش بۆ ناو کاری سیاسی و ئیداری و ئابووری عێراق‌و بەتەواوەتی تێکدانی. دروستکردنی فەوزاو بوون بەهۆی گەندەڵی و هەرکەس بۆخۆی زیاتر لەعێراقدا و بەهەدردانی سەروەت و سامانی عێراق‌و دەستبەسەرداگرتنی زیاتری لەلایەن میلیشیاو گروپەکانەوەو تەحەکومکردنی بەبڕیارە چارەنووسسازەکان  لەدەرئەنجامەکانی ئەو کردارو هەڵوێستانە بوون. کەعێراقی زیاتر بەرەو داڕمان  بردو دەرئەنجام  رووبەڕووی هەموو کارەساتەکان کردەوە.

رەنگە سەرهەڵدانی قاعیدەو پاشماوەی بەعس لەسەرەتا لەفەلوجە و هەموو رمادی و تکریت و پاشان داعشیش لەدەرئەنجامەکانی ئەوە بووبێتن.

سەرەتا دژایەتی مالکی کرد، پاشان لەگەڵی رێککەوت پشتگیری لێکردو بەشداربوون لەوزارەت، پاشان لەخۆپیشاندانەکانی ئەنبارو شوێنەکانی تر لە ٢٠١٣ پشتگیری دەکردن دژ بەمالکی. لە ٢٠١٥ سەرایا سەلامی دامەزراند بەناوی رووبەڕووبوونەوەی داعش، بەڵام ئەوکات چەنین میلیشیا لەو جیا بووبوونەوە. لە ٢٠١٧ داوای هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی کرد ، کە چەندین میلیشیا بەنەیاری خۆی دەزانێت.

لەخۆپیشاندانەکانی ٢٠١٦ تا ٢٠١٧ هەوڵیدا دەستی بەسەردابگرێت و بەویستی خۆی ئاراستەی بکات ، وەک فشارێک بەسەر لایەنەکان بۆ وەرگرتنی حیسە و حساب بۆکردنی لەبڕیارەکان، کە بوو بەهۆی فەشەلکردنی خۆپیشاندانەکان و سەرنەکەوتنیان لەئامانجەکان و بێزاری خەڵک لەوە . هەر لەو کاتانەش هەر جارەی تاقمێک لەو جیا دەبوونەوە و میلیشیای خۆیانیان دادەمەزراند . کە بەلای کەمەوە بوو بەهۆی دامەزراندنی (٥-٦) میلیشیای تازە کەهەموو ئێستا راستەوخۆ سەر بەئێرانن و بەفەرمانی فەرماندەیی سوپای قودسی پاسداران دەجوڵێنەوەو تەنانەت بەشێکیشیان لەجەنگی ناوخۆی سوریا بەکاردەهێنن و سەر بەهێزەکانی رژێمی ئەسەدن. پاشان ئاراستەی گۆڕی و روویکردە سعودیە وەک هاوکاریکەری ماددی و لۆجستی و تەنانەت ئایدۆلۆژی و کارکردن بەبڕیاری ئەوان. کەپاش ئەو سەردانە زۆر لەپشتگیرانی لەو تەکینەوەو متمانە و بڕوایان بەوتەکانی ئەو دەربارەی ریفۆرم نەماو لێی جیابوونەوە.

لەگەڵ پارتی کۆمۆنیستی عێراق و چەپ و میانڕەوە لیبراڵەکان بەرەیەکی بەناوی سائیرون دامەزراند کەزۆربەی دەنگەکانیان لەهەڵبژاردن بەدەستهێناو عادل عەبدولمەهدی کاندیدی ئەوان بوو و حکومەتیان دامەزراند بەهاوبەشی ئەوانی تریش.

لەخۆپیشاندانەکانی ئۆکتۆبەری سەرانسەری بەغدا، ناوەڕاست و باشوری عێراق، لەسەرەتادا پشتگیریی تەواوی بۆ دەربڕین و داوای دەکرد زیاتر بەردەوامی هەبێت، وای دەربڕی کەپشتگیری لەهەموو داواکانیان دەکات بۆ ریفۆرم و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و بێکاری و ناعەدالەتی و ژێردەستەییەو متمانەی لەعەبدولمەهدی وەرگرتەوە .

پاش کوشتنی سولەیمانی هەڵوێستی گۆڕی و هەر لەو ماوەیە سەردانی ئێرانی کرد، پاشان پشتگیری لەدەرکەردنی هێزەکانی ویلایەتەیەکگرتووەکان کرد، کە یەکەم ناکۆکی بوو لەگەڵ زۆرینەی خۆپیشاندەران، کەزیاتر دروشمی دژ بەئێران و میلیشیاکانی سەر بەویان هەڵگرتبوو و تائیستاش. ئەو فشاری زیاتر دەکرد کەخۆپێشاندەران پشتگیری لەو دروشمانەی ئەو بکەن و داوای خۆپیشاندانی یەک ملیۆنی کرد دژ بەئەمریکا و داوای لەخۆپیشاندەرانی شەقام کرد  بۆ بەشداری و پێیوابوو کەخۆی دەتوانێت ئاراستەیان بکات و کلیلی ئەوان بەدەستی ئەوە، بەڵام زۆرینەیان نەڕۆیشتنە ژ‌ێر بارو هەڵوێستیان نەگۆڕی و نەیانویست خۆپیشاندانەکانی ئەوان تیکەڵ بەوانی ئەو بێت. بۆیە ئەو خۆپیشاندانە نە ملیۆنی بوو و نە ئامانجەکانی پیکاو نە ئەوی بەکۆنترۆڵکەری شەقام خستەڕوو، نە فشاری خستەسەرئەمریکاو نە مەرجەعیەتی ترساندو نە ئێرانی وا لێکرد کەوەک حەسەن نەسروڵا تەماشای بکات و داهاتوی عێراق رووبەڕووی ئەو بکاتەوە لەژێر سەرپەرشتی خۆی، کەدەیویست لای ئێران، ئەمریکا، هێزە عێراقیەکان و لایەنی تر ئەوە بخاتەڕوو کەهەموو شەقام بەدەست ئەوە .

بۆیە یەکەم هەڵوێستی هەڵەی، دەرکردنی بەیاننامەیەکی دژ بەخۆپیشاندەران بوو. دووەم کاردانەوە دروستکردنی کڵاو شینەکان و فشارکردن و لێدانی خۆپیشاندەران لەبری پاراستن وەک کۆن وایان دەردەبڕی، پاشان کێشانەوەی ئەوان و سووتاندنی چادرەکان و بیانوو گرتن بەخۆپیشاندەران کەئەوە بەپێچەوانەوە زیاتر خۆپیشاندەرانی بەهێز کرد کە بەهەزاران خوێدنکاری زانکۆو رۆشنبیران شوێنی ئەوانیان بەزیادەوە پڕکردەوە. پاشتر داوا بۆ هاوکاریکردنی هێزە ئەمنیەکان و پاککردنەوەی شەقام و ساحەکان لەخۆپیشاندەران بەناوی خرابکار. کە ئەوە زیاتر خۆپیشاندانەکانی بەهێز کردو زیاتر لەوی دوورخستنەوەو دەستیانکرد بەدروشم دژی ئەوو ریسواکردنی هەڵوێستەکانی. رووداوەکانی کوشتن، رفاندن، رووداوی ریستورانتی تورکی لەبەغداو کوژرانی دەیان کەس لەنەجەف بەتەواوی باری ئەوی لەگەڵ شەقام تێکداو مەرجەعیەت و تەنانەت حکومەت و بەشێک لەهێزە ئەمنیەکانیشی هێنایە دەنگ دژ بەو کردەوانە. کە لەسەرەتادا بە درۆو بوختان لەلایەن ئەوو نزدیکانی باس دەکرا، بەڵام بەدەرکەوتنی هەموو بەڵگەکان و دەنگ بەرزکردنەوەی ئاشکرای شەقام ، وەک جارەکانی دی ناچاری کرد کڵاو شینەکان هەڵوەشێنێتەوەو تاکتیک بگۆڕڕت، کەهەموو جار وای کردووەو هەوڵیشی بۆ فشاری زیاتر بەسەر شەقامدا ئاسانتر دەکات. کەئەوانە دیار نین و کەس ناتوانێت بیسەلمێنێت کە سەر بەئەون، هەڵوێستە دژ بەیەکەکانی دووپاتدەکاتەوە. بەڵام ئەم جارە لەناو خودی شەقام و پشتگیرە کۆنەکانی بنەمایەکی پتەو لەخوێندکارانی هوشیاری زانکۆ، رۆشنفکر، خەڵکی سادە دروستبوون کە ئامادە نین شوێنی بکەون. گەر جارێکی تر فریوی قسەی سەرزارەکی نەکەون، پیموایە ئەو پێگەیەی خۆی دۆڕاندووە کەجاران هەیبوو، بەچەندین هەڵەی دوا بەیەک.

گەر ئەو میانڕەو، یەکهەڵوێست و وریا بووایە لەجوڵان و هەڵسوکەوت و ئەو پەلە پەل و شڵەژاویەی نەبووایە، رەنگە کۆنترۆڵی زۆری شەقام و داهاتوی دەسەڵاتی عێراقیش بەکاریگەری و بڕیاری ئەو بووایە. بزانین هەنگاوی تازەی ئەو چیە، لە بەرئەوەی پێشبینی ناکرێت و موفاجەئەی زۆرە، ئێستا ئەو بەتەمای ئاشتکردنەوەی شەقامە ، بەڵام ئەو هەموو هەڵوێستە نامەعقول و کوشتارانە زەحمەتە ئەو برینانە بسڕێتەوە، ئەگەر نەکرا ناتوانرێت بزانرێت چیتر دەکات!.