ئەردەڵان عەبدوڵڵا

پێش جامی تۆپێ پێ  جیهانی لە روسیا، تەواوی جیهان بە دیدارە مێژووییەکەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا و کیم جۆنگ ئاون سەرۆکی کۆریای باکوور سەرقاڵ بوو، تەواوی میدیاکانی جیهان، خەریکی شرۆڤەکردن و لێکدانەوەی ئەم دیدارە مێژووییە بوون. رۆژێک پێش ئەو دیدارە، ترەمپ لە کەنەدا لەگەڵ سەرانی گرووپی حەوت، بەتایبەتی ئەوروپییەکان  کە نزیکترین دۆستی ئەمریکان، شەڕێکی گەورەی نایەوە، کەچی پاشان  سواری فرۆکە بوو، هات لە سینگاپورە لەگەڵ کیم جۆنگ ئاونی سەرۆکی کۆریای باکووری « دوژمنی سەرسەختی ئەمریکا» رێکەوتنی ئاشتی مۆرکرد.
تۆ بڵێیت ئەمریکا لە دۆستە دێرین و تەقلیدییەکانی بێزاربووبێت و بەدوای دۆستی نوێدا بگەڕێت؟ ئەو فاکتەر و خاڵە بەهێزانە چین کە وایکردووە، ترەمپێکی کەپوو بڵند، بێت لەگەڵ سەرۆکی وڵاتێکی پەراوێزخراو کۆمۆنیست و  گۆشەگیردا رێکەوتنی ئاشتی مۆر بکات.
لێرەدا هەوڵ دەدەین وەڵامی ئەو پرسیارەو گرنگی ئەم دیدارە بخەینە روو. 
گرنگی کۆریای باکوور بۆ ئەمریکا
کاتێک سەیری نەخشەی جیهان دەکەین، کۆریای باکوور هێندە گرنگی وای نییە، چونکە لەلایەکەوە هێندە ژمارەی دانیشتوانی زۆرنییە و  ناگاتە 25  ملیۆن کەس. وڵاتێکی هێندە گەورەش نییە کۆی گشتی 120 هەزا کم چوارگۆشەیە، واتە وڵاتێکی هێندە مەزنی جیهان نییە، هەتاوەکو ئەمریکا مامەڵەی زلهێزی جیهانی لەگەڵ بکات. لێ ئەم وڵاتە گرنگی تری هەیە. لێرەدا هەوڵ دەدەین بە کورتی باسی ئەو گرنگیانە بکەم.
پێگەی جوگرافی
کۆریای باکوور دەکەوێتە نێوان سێ زلهێزی ئابوورییەوە کەئەوانیش بریتین لە « چین کە دووەمین زلهێزی ئابووری جیهانە. ژاپۆن کە سێهەمین زلهێزی ئابووری جیهانە. کۆریای باشوور کە ئەویش یەکێکە لە دە دەوڵەتە زلهیزە ئابوورییەکەی جیهان. 
کۆریای باشوور و ژاپۆن، لەلایەن ئەمریکاوە دەپارێزرێن، پاراستنی ئەم دوو دەوڵەتە دەوڵەمەندەش کارێکی وا ئاسان نییە، هەربۆیە دەبێت ئەمریکا لەگەڵ کۆریای باکوور دابنیشێت و دانوستان بکات. 
لە باکووری وڵاتیشەوە، دراوسێی روسیایە، کەئەویش یەکێکە لەزلهێزە سەربازییەکانی جیهان و لە ئێستادا لەگەڵ ئەمریکا لە شەڕێکی ساردی گەورەدایە. 
گۆڕینی ستراتیژی سیاسی و سەربازی ئەمریکا
خاڵێکی گرنگی تر پەیوەندی بە گۆڕینی ستراتیژی ئەمریکاوەیە لە جیهاندا. هیلاری کلینتۆن وەزیری پێشووی دەرەوەی ئەمریکا لە کتێبی «بڕیارە قورسەکان» دا دەڵێت: سیاسەتی نوێی ئەمریکا بریتییە لە تەرکیز کردنە سەر ئاسیا، چونکە ئاسیا مێژوویی سەدەی بیست و یەک دەنووسێتەوە. ئەمەش لەگەڵ دەستبەکاربوونی باراک ئۆبامادا، کاری بۆ کراوە بۆئەوەی سیاسەتی ئەمریکا لە کیشوەری ئاسیادا بەهێزبکەن.

کۆبونەوەی لوتکەی دۆناڵد ترەمپ و کیم جۆن ئون

لەم کیشوەرەشدا دوو زلهێزی گەورە دژی ئەمریکا دەوەستنەوە، بەپلەی یەکەم «چین» بە پلەی دووەمیش «روسیا». 
لەلایەکی ترەوە ئەمساڵ وەزارەتی بەرگری ئەمریکا لە نوێترین راپۆرتیدا لە بارەی ستراتیژی نوێی سەربازی ئەمریکا  دەڵێت: چیتر داعش و  جەنگ لەدژی تیرۆر، لە کارە سەرەکیەکانی ئەمریکا نین، بگرە ئەمریکا زیاتر بۆ رووبەڕووبونەوەی چین و روسیا، خۆی ئامادە دەکات. 
ترس لە بەکارهێنانی کۆریای باکوور لەلایەن روسیا و چینەوە
لێرەدا ترسی  گەورەی ئەمریکا لەوەدایە کە دوو نەیارە گەورەکەی ئەمریکا کە بریتین لە روسیا و چین، کۆریای باکوور لە دژی ئەمریکا بەکاربهێنن. هەرئەمەش بۆتە خاڵی بەهێز و گرنگی ئەم وڵاتە و وایکردووە کە ئەمریکا حسابێکی گەورەی بۆ بکات.
هێزێکی سەربازی گەورە
ئەمریکا هیچ کاتێک نەیدەتوانی دژی کۆریای باکوور سەرکێشییەکی گەورە بکات و پەلاماری بدات، چونکە ئەم وڵاتە خاوەنی سووپایەکی بەهێزە، کە چەکی ئەتۆمیی و موشەکەی بالیستی بەهێزی هەیە، کە دەتوانێت گورزی باش لە ئەمریکا بوەشێنێت، ئەمە جگە لەوەی کە بەباشی  دەتوانێت پەلاماری دۆستە نزیکەکانی ئەمریکا لەناوچەکە بدات واتە ژاپۆنو کۆریای باشوور. 
هەربۆیە ئەوەی زیاتر  کە ترسی لێنیشتبوو کۆریای باشوور و ژاپۆن بوو، چونکە ئەوان دەیانزانی کەئەوان لە شەڕی ئەمریکا و کۆریای باکوور، زەرەرمەندی یەکەمن.
سوودمەند و زەرەرمەند
وەکو هەموو رووداوێکی سیاسی جیهانی،  رێکەوتنی سیاسی ئەمریکا و کۆریای باکوور، کاریگەری باش و خراپی بەسەر ناوچەکەو جیهان دەبێت، لەهەمانکاتیشدا سوودمەند و زەرەرمەندیش لەم رێکەوتنە هەیە.  سوودمەندی سەرەکیش لەم رێککەوتنە  ئەمریکا و کۆریای باکوورن.
سوودەکانی ئەمریکا
ئەمریکا لەلایەکەوە توانی دوژمنێکی سەرسەخت و خاوەن چەکی ئەتۆمی لەخۆی دووربخاتەوە، راستە هەروا ئاسان نییە بیکاتە دۆستی خۆی، بەڵام توانی لە ریزبەندی لیستی دوژمنانی ئەمریکا دەریبکات، هەروەها نەشهێڵێت چین و روسیا لەدژی بەکاریبهێنن. بەڵام زۆر ئەستەمە ئەم وڵاتە   لەژێر هەژمونی چین  و روسیا دەری بکات، چونکە هەروا ئاسان نییە کە پیوینگ یانگ واز لە پەکین و مۆسکۆ بهێنێت و  بە واشنتۆن بیگۆڕێتەوە، ئەم بژاردەیە جارێک زۆر دوورە.

چیتر داعش و  جەنگ لەدژی تیرۆر، لە کارە سەرەکییەکانی ئەمریکا نین،

بگرە ئەمریکا زیاتر بۆ رووبەڕووبونەوەی چین و روسیا، خۆی ئامادە دەکات

لەلایەکی تریشەوە ئەمریکا توانی بەرنامە ئەتۆمییەکەی کۆریای باکوور بخاتە ژێر کۆنترۆڵی ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتییەوە، ئەمەش سەرکەوتنێکی ترە بۆ ئەمریکا، چونکە ماوەی چەندین ساڵە، پیونگ یانگ دژی ئەو سیاسەتە بوو، کە بەرنامە ئەتۆمییەکەی بخاتە ژێر رکێفی ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتییەوە. 
سوودەکانی کۆریای باکوور
زۆرێک لە میدیاکانی جیهان باسیان لەوەکرد، کۆبوونەوەکە خۆی لە خۆیدا سەرکەوتنی گەورە بوو بۆ کیم جۆنگ ئاون، چونکە ترەمپ مامەڵەی سەرۆکی زلهێزێکی جیهانی بۆکرد، بەدڵنیاییشەوە کیم جۆنگ ئاون لەناوخۆی وڵاتیشدا زۆر بەباشی توانی ئەم دیدارە بۆ بەهێزبوونی پێگەی خۆی بەکاربهێنێت و  پەردە بەسەر زۆر کێشەی ناوخۆیی بهێنێت.
هەر لەپاش تەواوبوونی کۆبوونەوەکەش کیم جۆنگ ئاون بە میدیاکانی راگەیاند: ئامانجی سەرەکیمان باشکردنی رەوشی ئابووری وڵات و راکشێانی سەرمایەگوزاری بیانییە.
لێرەوە لە ئامانجە سەرەکییەکەی کۆریای باکوور تێدەگەین، کەئامانجی سەرەکی دەتسکەوتی ئابووریە، پێدەچێت ترەمپیش بەڵێنی باشی پێدابێت.

ئەمریکا نەیدەتوانی دژی کۆریای باکوور سەرکێشیی بکات و پەلاماری بدات، چونکە

ئەم وڵاتە خاوەنی سووپایەکی بەهێزە، کە چەکی ئەتۆمیی و موشەکەی بالیستی بەهێزی هەیە

جێگەی ئاماژەیە ماوەی چەندین ساڵە کۆریای باکوور لەلایەن جیهانەوە وەکو دەوڵەتێکی گۆشەگیر و دیکتاتۆرو پەراوێزخراو سەیری دەکرێت، لە پاش ئەم رێکەوتنە ئەو گەمارۆ و سزا نێودەوڵەتییانەی لەسەر لادەبرێت، ئەمەش لەرووی سیاسیی و ئابوورییەوە بۆ ئەم وڵاتە گرنگە.
ژاپۆن و کۆریای باشوور
گەرچی ژاپۆن و کۆریا باشووریش توانیان شەڕێکی گەورە لە نزیک ماڵەکانیان دوور بخەنەوە، چونکە موشەکە بالیستی و بۆمبە ئەتۆمییەکانی بیونگ یانگ، خەوی لێ زڕاندبوون. دەتوانم بڵێم ئەوانیش  لەم رێککەوتنە سوودمەند بوون.
چین و روسیا
هەرچەندە سەرانی چین و روسیا بەشێوەیەکی فەرمی خۆشحاڵی خۆیان دەربڕی ، بەڵام بەدڵنیاییەوە ئەوان خۆشحاڵ نەبوون بەم رێکەوتنە، چونکە چەندە ئەمریکا دوژمنی زۆرتر بێت، بۆئەوان بە سوود دەگەڕێتەوە، بەپێچەوانەشەوە راستە.
 هەمیشە کۆریای باکووریش، وەکو دوژمنێکی سەرکێش پیشانی ئەمریکاییەکان دراوە، دوژمنێک کە خاوەنی بۆمبی ئەتۆمیی و موشەکی بالیستییە، ئەمەش بۆ ئەوان وەکو جۆکەرێکی گەورە وابوو بەدەستیانەوە، بەڵام لە پاش ئەم رێکەوتنە ، چیتر ناتواننن ئەو یارییەی جاران لە دژی ئەمریکا بکەن.
ئێران ترسی لێنیشتووە
گەرچی زۆرێک لە چاودێرانی سیاسی پێیان وایە، لە پاش ئەم رێککەوتنە، ترەمپ دەستی بەتاڵ دەبێت بۆ ئێران و هەق و حسابێکی توندی لەگەڵ دەکات، لێ من هیچ کاتێک لەو باوەڕەدا نیم کەئەمریکا بە شێوەیەکی راستەوخۆ پەلاماری ئێران بدات، چونکە ئێران هەروا پاروویەکی ئاسان نییە بۆ ئەمریکا، بەڵام پێدەچێت ئەمریکا فشارەکانی بۆ سەر ئێران زیاتر بکات، بە پێچەوانەوە من لەو باوەڕەدام، کە  ئەم رێکەوتنە دەرفەتی باش دەدات  بە هەردوولا تاوەکو رێکەوتنێکی نوێ ئەنجام بددەن.
دەرئەنجام
بە بڕوای من ئەم رێکەوتنە کاریگەری باشی بۆ جیهان دەبێت، بەلای کەمەوە، توانی شەڕێکی ماڵوێرانی گەورە و کارەساتێکی مرۆیی  لە کۆڵ جیهان بکاتەوە، لە کاتێدا جیهانی ئەمڕۆ پڕیەتی لە کێشە و کارەساتی گەورە، جیهان بەرگەی شەڕێکی ئەتۆمی نەدەگرت. 
 لە لایەکی تریشەوە، ئەوەی زۆر گرنگە ئەوەیە ، کە ئەم رێککەوتنە  جارێکی تر هیوایەکی بۆ دیپلۆماتی گەڕاندەوە، ئەمە لەکاتێکدا کە  زمانی هێز و شەرەنگێزی بەسەر جیهانی ئەمرۆدا زاڵە. 
بەدڵنییایەوە رۆژانی داهاتووش، کاریگەرییە باشەکانی زیاتر بۆ جیهان دەردەکەوێت.

سەرچاوە: 
* سایتی بی بی سی. عربی
* www.auswaertiges-amt.de
* Hillary Rodham Clinton. Entscheidungen. Droemer Verlag. 2014 München.