دڵشاد خۆشناو

ئادۆلف ئایشمەن ناسراو بەخاوەنی بیرۆكەی سیاسەتی نەهێشتنی یەهودییەكان لەجیهاندا، ساڵی ١٩٦٠ لەئەرژەنتین لەلایەن مووسادی ئیسرائیلەوە ڕفێندرا، دوای دادگاییكردنی لەساڵی ١٩٦٢ لەسێدارە درا، هانا ئارنت بەشدارییكرد لەدانیشتنەكانی دادگاییکردنی ئایشمەن و دواتر كتێبێكی نووسی بەناوی (ئایشمەن لەئۆرشەلیم) كەتێیدا باسی دادگاییكردنی ئایشمەن و هۆیەكانی دڕندایەتی سەردەمی نازییەكانی كردبوو.

دادگاییکردنی ئایشمەن لەلایەن ئەخلاقی- عەقڵانی و یاسایی، دادخوازو دادوەرەكانی ڕووبەڕووی كێشەو گرفتی جۆراوجۆر كردەوە، ئایشمەن تاوانبار بوو، بەڵام ماهییەت و سنووری تاوانەكەی بەم روونییە نەبوو كەپێشتر هەستی پێدەكرا، ئەوەی ئێستاش لە بارەی سۆران عومەرەوە دەبینرێت ودەبیسترێت، ئەوەیە کە سۆران بە چەندین تاوان تۆمەتبار کراوە، بەڵام ماهییەتی ئەو تۆمەتانەی کە خراونەتە پاڵی، پاڵنەری ئایدیۆلۆژیان لە پشتەوەیە، هەوڵدەدرێت تاوانباران لەپشت ئامانجە سەرەكییەكانی مرۆڤایەتی وەكو یەكسانی و بەختەوەریی خۆیان بشارنەوە.

لە لایەکی دیکەوە تاوانی ئایشمەن دەگەڕایەوە بۆ پێكهاتەی گشتی و سیاسیی رژێمی نازی، نوخبەكانی نازی بۆ بەدەستهێنانی شانازی و پێشكەوتن لەڕژێمدا و ئەنجامدانی كاری دڕندانە و توندوتیژیی، بەردەوام لەپێشبڕكێی توند دابوون، پێشبڕكێ لەسەر كۆتكردنی دژەكانیان و دڕندایەتیكردن، ئەو کەشەی پارتی دیموکراتی کوردستان و نوخبەکانی لە هەرێمی کوردستان خولقاندوویانە، هەمان کەشی نازییەکانە و نوخبە و پەرلەمامنتارەکانیشی هەمان رۆلی نازییەکان دەگێڕن و پێشبڕکێیانە بۆ سەرکوتکردنی دژەکانیان.

لە ئەڵمانیای سەردەمی نازییەکاندا وەها لێکدەدرایەوە كە بیرۆكەی نەهێشتنی یەهودییەكان بەرهەمی چێنراوی زەینی هیتلەر و هیملەر (سەرۆكی  S.Sو پۆلیسی نهێنی)ە، پیاوانی رژێم بۆ خزمەت بەئایدیۆلۆژیای ناسیۆنال سۆسیالیزم و نزیكبوونەوە لەدەسەڵات، تاوان ئەنجامدەدەن، لەلایەكی تر لە(S.S) بوارێک نەبوو بۆ پرسیاركردن، تەنیا جێبەجێیان دەكرد، ئەو دەسیسانەی كە لەسەرەوە ئامادەدەكران پیاوانی خوارەوە تەنیا جێبەجێیان دەكردو هیچ كاتێك لەو كەشوهەوایەدا رێگەیان بەخۆیان نەدەدا كەبیربكەنەوە یان تەنانەت مافی ئەوەشیان بەخۆیان نەدەدا كەبیربكەنەوە، لەم خاڵەیشدا دەزگای پاراستنی پارتی هەمان رۆڵی S.Sی نازییەکان دەگێڕێت و لەناو پارتی دیموکراتی کوردستان هەمان شێواز و کارکردن هەیە، هەموو ئەوانەی کە دەنگیان بۆ لابردنی پارێزبەندیی لەسەر ئەو پەرلەمانتارە دا، تاکە ئەرکیان دەست بەرزکردنەوە بوو، مافی پرسیارکردنیان نییە و مافی ئەوەشیان بەخۆیان نەداوە کە بیر بکەنەوە.

ئەوانەی دەنگیان دا بۆ لابردنی ئەو پارێزبەندییەی سۆران عومەر، شایستەی بەزەیی پێدا هاتنەوەن، ئێستا دەمی هەر کامیان بکەیتەوە لەوانەیە بڵێن 'بۆ جێبەجێكردنی ئەركەكانمان ناچارین ئەو شتە ناخۆشانەش ببینین' بۆیە شایستەی ئەوەن خەڵكی کوردستان بەزەییان پێیاندا بێتەوە.

ماکسیملیان روبسپیر١٧٥٨-١٧٩٤، یەكێك بوو لەتێۆر داڕێژەرانی ترس و تۆقاندن لە سەردەمی شۆڕشی فەڕەنسا، خۆی کە داڕێژەری پلانەکانی توندوتیژیی و تۆقاندن بوو، کەچی توانای بینینی لەسێدارەدانی کەسێکی نەبوو، بەڵام لەسەر بنەمای ئاراستەی ئایدیۆلۆژی بڕیاری كوشتنی سەدان كەسی دا، ئەوەی ئێستا لە باشووری کوردستان دەگوزەرێت، بنەماڵەی بارزانی هەمان رۆلی رۆبسپیر دەگیڕن، خۆیان کە پلانی تۆقاندن دادەڕێژن، پێناچێت توانای بینینی لەسێدارەدانی کەسێکیان هەبێت.

ئەو قوتابخانەیەی كە تاوان و نابووتكردن ئاراستە بكات بۆ دژە ئایدیۆلۆژییەكانی خۆی، هیچ پەیوەندییەكیان بەعەقڵانییەت و ئەخلاقەوە نییە، تاوانخانەیە و كراسی قوتابخانەی كراوەتەبەر، نابێت رێگا بدرێت تاوانكاران خۆیان بشارنەوە لەپشت ئامانجە سەرەكییەكانی مرۆڤایەتی وەكو یەكسانی و بەختەوەریی.

بەدرێژایی مێژوو بكوژان و گەندەڵکارانی راستەقینە هەمیشە خۆیان شاردۆتەوەو تاوانەكانی خۆیان خستووەتە پاڵ خەڵكانی تر، بەڵام دادگایی مرۆڤایەتی فریوی شاردنەوە و ساختەكاریی و گەواهی درۆی نەخواردووە، لەكۆتاییدا بە دادگەرایەتی خۆی دەمامكی لەسەر تاوانباران و گەندەڵکاران لابردووە.

* بۆ نووسینی ئەم وتارە سوودم لە وتارێکی ڕۆژنامەنووسی ئێرانی 'ئەکبەر گەنجی' وەرگرتووە.