هەڵسەنگاندنێک بۆ حکومڕانی هەرێمی کوردستان
نوسینی/ مەنگوڕ حمە رسول
خوێندکاری یاسا/ زانکۆی ڕاپەڕین

حکومڕانی ومیژووی حکومڕانی
حکومڕانی بەشێوەیەکی گشتی بریتییە لە دەسەڵاتی فەرمانڕەوایی دەوڵەت. دەوڵەتیش لەجەوهەردا کیانێکی کۆمەڵایەتی - جوگرافی – سیاسییە. حکومەت، لەچوارچێوەی یاسای نێودەوڵەوڵەتی هاوچەرخدا، بریتییە لە ڕەگەزێک لە ڕەگەزەکانی دەوڵەت لە پاڵ ڕەگەزی گەل و ڕەگەزی هەرێمدا. بەواتایەکیتر، حکومەت دەسەڵاتێکی سیاسی نمایندەکارە کە فەرمانڕەوایی گەلێک دەکات لەچوارچێوەی هەرێمێکی جوگرافی دیاریکراودا. 
ئەگەرچی مێژوی دروست بوونی یەکەم حکومەت ڕوون نییە کە بە دیاریکراویی لە کەی و لە کوێ و لە کێوە دەست پێدەکات؛ دەتوانین بڵێین کە مێژووی دیاردەی حکومڕانی بەشێوەی دامەزراوەیی دەگەڕێتەوە بۆ دەوڵەتە شاری سومەر و شارستانیەتی ڕوباری نیل و دۆڵی ئیندوس و ڕوباری زەرد کە لە هەزارەی سێیەمی بەرلە زاینەوە دەستپێدەکات لە ژێر کاریگەری گەشەکردنی دیاردەی کشتوکاڵکردن و کۆنتڕۆڵکردنی پڕۆژەی ئاودا. 
جەوهەری حکومڕانی کردن لە ڕۆژی ئەمڕۆدا هیچ نییە جگە لە پرسیارێکی فەلسەفی-مێژوویی بە هۆی گەیشتنی مرۆڤ بە بڕوایەکی حەتمی پەیوەندیدار بە پێویستی دامەزراوە کارگێڕیەکان لە ڕێکخستنی ژیانی مۆدێرندا. ئەوەی کە دەبێت بەبابەتی توێژینەوەو گفتوگۆی ڕۆژ بریتییە لە چۆنیەتی حکومڕانی کردنی گەل لە چوارچێوەی هەرێمێکی دیاریکراودا: حکومڕانی باش، تایبەتمەندییەکانی حکومڕانی باش، پێوەرەکانی حکومڕانی باش.
ئەمڕۆ، هەرچەندە، فۆڕمی سیاسی جیاواز هەیە پەیوەندیدار بە حکومڕانی لە دنیادا، بەڵام ئەو فۆڕمە سیاسییەی کە زۆرتر پەنای بۆ دەبرێت بریتییە لە هەڵبژاردن و نوێنەرایەتی کردنی دیموکراتیانە. زۆربەی وڵاتانی دنیا بانگەشەی ئەوە دەکەن پەیڕەوی لە سیستمێکی دیموکراتی ڕاستەقینە دەکەن لە نوێنەرایەتیکردنی گەلدا بەڵام دیموکراسی ڕاستەقینە پرۆسێسێکی ئاڵۆزەو چەندین پێوەری دیاریکراوی هەیە لە پێناسەکردن و هەڵسەنگاندندا.

حکومڕانی باش چییە؟
لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتی کلاسیکدا بابەتی دەسەڵاتی سیاسی بابەتێکی ناوخۆی دەوڵەتان بوو بە جۆرێک کە بۆکۆمەڵگای نێودەوڵەتی نەبوو دەستوەردان بکات لە سورشت و فۆڕمی دەسەڵاتی سیاسی هیچ دەوڵەتێک، بەڵام لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتی مۆدێرندا، لەژێر کاریگەری گەشەکردنی مافەکانی مرۆڤ و دیموکراسی و مافی گەلان لە دیاریکردنی چارەنوسیاندا، یاسای نێودەوڵەتی بە پێویستی دەبینێت کە دەوڵەتان پەیڕەوی بکەن لە سیستمێکی حکومڕانی باش. 
حکومڕانی لە واتایەکی سادەدا بریتیە لە پرۆسەی بریاردان و جێبەجێکردنی بریار. کە واتەحکومڕانی باش دەبیت ئاماژەیەک بیت بۆ دەستەڵاتێکی سیاسی کە گوزارشت لە خواستی هاوڵاتیەکانی دەکات و پێداویستییەکانیان دابیندەکات لە پێناو فەراهەمکردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و پێشخستنی کلتوریدا. بەگویرەی سکرتێری پێشووی نەتەوە یەکگرتووەکان، کۆفی ئەنان، حکومەتی باش بریتیە لە "دلنیایدان لە ریزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و ریسا یاساییەکان؛ بەهیزکردنی دیموکراسی؛ فەراهەمکردنی شەفافیەت؛ پێشخستنی توانا لە بەرێوەبردنی گشتیدا". 

تایبەتماندیەکانی حکومڕانی باش چین؟ 
هەروەکو لە پێشتر ئاماژەمان پێدا، حکومەتی باش بریتییە لە دەسەڵاتێکی سیاسی دیمەکراتی ڕاستەقینە لە چوارچێوەی وڵاتدا. ئەو دەسەڵاتە لە ڕیگای ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵاتەوە دەچەسپێت و سەروەری یاسا بۆ هەموو هاوڵاتیەکانی دەستەبەر دەکات و شەفافە بە جۆرێک کە بوار بە هاوڵاتیەکانی دەدات ئاگاداری چالاکیەکانی بن و مەودای گەندەڵی و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات و بەهەدەردانی سامانی وڵات نادات و ڕێز لە ماف و ئازادییە گشتییەکانی تاکەکان و بەرژەوەندییە گشتییەکان دەگرێت وچالاکانە کارەکانی ڕادەپەڕینێت و بەرپرسیارێتی کەمو کورتی و شکستەکان لە ئەستۆ دەگرێت. 

پێوەرەکانی حکومڕانی باش چین؟
نەتەوەیەکگرتووەکان کۆمەڵیک پێوەری دەستنیشانکردووە بۆجیاکردنەوەی حکومڕانیەکی باش لە حکومڕانیەکی شکستخواردوو. لە گرنگترینی پێوەرەکان: بەشداری ئازادانەی هاولاتیان لەریگەی دەنگدانەوە لە پرۆسەی سیاسی ولاتدا؛ جێبەجیکردنی ریسا یاساییەکان بە بێ جیاوازی بەسەر هاوڵاتیاندا بەتایبەت لە بواری مافەکانی مرۆڤدا؛ بەدیهێنانی بەرژەوەندی گشتی کۆمەڵگە؛ پەیرەوکردنی دادوەری گشتی بۆ بواردان بە هاوڵاتیان بۆ گەیشتن بە بەرزترین ئاستی رەفاهیەت؛ فەراهەمکردنی دامو دەزگای چالاک و کاریگەر؛ بەرپرسیاریەتی هەڵگرتن لە بەرامبە ر هەڵە و کەموکوریەکان؛ شافافیەت لە سیاسەتی بەڕیوەبردان لە رێگەی زانیاریدان بە هاوڵاتیان؛ پێدانی وڵام و هۆکاری گونجاو بە ‌هاووڵاتیان لە بەرامبەر هەموو کاروباری حکومەتدا. 
بانقی نێودەوڵەتی یەکێکی ترە لەو دامەزراوە نێودەوڵەتیانەی کە کۆمەڵێک پێوەری دیاریکردووە پەیوەندیدار بە بڕیاردان لەسەر حکومڕانی کردنێکی سیاسی و یاسای دروست لە چوارچێوەی دەوڵەتێک یان هەرێمێکدا. بە گوێرەی ئەو دامەزراوەیە سێ ڕەهەندی سەرەکی هەیە کە لە ڕێگایانەوە دەتوانین فەرمانڕەوایەتیەکی باش دیاری بکەین. ڕەهەندی یەکەم بریتییە لە پڕۆسەی هەڵبژاردنی سیاسی و سەقامگیری سیاسی لە وڵاتدا. ئەم ڕەهەندە خۆی دەبینێتەوە لە فەراهەمکردنی زەمینەیەکی گونجاو بۆ پیادەکردنی مافە مەدەنی و سیاسیەکانی هاوڵاتیان و دەستەبەرکردنی ئاسایشی سیاسی لەو ڕێگەیەوە. ڕەهەندی دووەم بریتییە لە توانای حکومەت لەدانانی سیاسەتێکی بەڕێوبردنی گونجاوو جێبەجێکردنی ئەویش خۆی لە کارایی حکومەت و چوارچێوەی ڕێکخستنە کارگێرییە کاریگەرەکانی حکومەتدا دەبینێتەوە. ڕەهەندی سێیەم بریتییە لە ئەندازەی ڕێزگرتنی حکومەت و هاوڵاتیان لە دامەزراوە ئابوری و کۆمەڵایەتی سیاسیەکان کە ئەمیش خۆی لە سەروەری یاسای و بەرەنگاربونەوەی گەندەلیدا دەبینیتەوە. 
شایەنی باسکردنە کە رێکخراوی دەستپاکی جیهانی بە هەمان شێوە کۆمەڵێک پێوەری داناوە کە لەرێگایانە وە دەنتوانین هەڵسەنگاندن بۆ حکومەت و فەرمانرەوایەتیەکی باش بکەین. پێوەرەکانی رێکخراوی دەست پاکی جیهانیش بریتیین لە: هەبونی ڕیکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و ڕاگەیاندنی کاریگەر لە ڕێگای فەراهەمکردنی مافی پێدانی زانیاری؛ ڕەخساندنی زەمینەیەکی لەبار بۆ گوزاەشتکردن لە بیروباوەڕی سیاسی بەشێوازێکی ئازادانە لەکاتی بەڕێوە چانی هەڵبژاردنە گشتیەکاندا؛ فەراهەمکردنی جیاکاری نێوان دەسەڵاتەکان و قەدەغەکردنی دەسوەردان لە کاروباری یەکتر؛ دەستەبەرکردنی سیستەمێکی کارگێڕی گشتی چالاک و خزمەتگوزاری مەدەنی جۆراو جۆر؛ دروستکردنی دامەزراوەی چاودێریکردن و لێپێچینەوەی چالاک؛ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی؛ چەسپاندنی سەروەری یاسا.

حکومڕانی لەهەرێمی کوردستان:
هەرێمی کوردستان، بەگوێرەی دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥، هەرێمێکی فیدڕاڵە لە چوارچێوەی دەوڵەتی نوێی عێراقدا. هەرچەندە کە میژوویی حکومرانی کردن لە چوارچیوەی ئەو هەرێمە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو بەلەبەرچاوگرتنی ستاتیۆجیاوازەکەی و بچوکی چوارچێوەی دەسەڵاتەکانی تا ڕوخانی ڕژێمی بەعس و شوێنگرتنەوەی لەلایەن حکومەتی عێراقی نوێوە. بە درێژایی مێژوی حکومڕانی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی کوردستان حکومەتی نیشتیمانی گشتگیرنەبوونە کە نوێنەرایەتی تەواوی کوردان بکەن و بەرژەوەندی وخۆشگوزەرانی تەواوی کوردان بەئامانج بگرن لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی عێراقدا. چوارچێوەی ئەجێندا و کاری ئەو حکومەتانە، بەواتایەکیتر، لە پەرەپێدان و پارێزگاریکردن لەبەرژەوەندی و خۆشگوزەرانی ئەندام و لایەنگرانی هیزولایەنە سیاسیەکانی بەشدار لە حکومەت تێنەپەریووە. لەژێردەسەڵاتی ئەو حکومەتانەدا هەرێمی کوردستان هەرگیز هەڵبژاردنێکی گشتی ئەزمون نەکردووە کە تیایدا تاکی کورد بە ئازادانەو بەبێ فشارو هەڕەشەی سیاسی گوزارشت لە ماف و ئازادییە سیاسیەکانی کردبێت. هەمیشە هەڵبژاردنەکان پڕبوونە لە ساختەکاری وفشارو هەڕەشەی نان بڕین دەربەدەرکردن و دەستگیرکردن و کوشتنی هاوڵاتیان کە لەدەر ئەنجامدا ئەزمونی سیاسی و یاسای کوردستان ڕوبەڕوی ناسەقامگیری و شکست کردۆتەوە. هیچ کام لە کابینەکانی ڕابردوو ئێستاش بەبەرنامەیەکی تۆکمەو چڕو پڕیوە نەهاتوون کە گرەنتی پێشکەوتنی هەمە چەشنی کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و کلتوری و کارگێڕی بکات. ئەگەر تەنانەت ئەجێندایەکی لەوجۆرەش هەبووبێت لە دەرئەنجامدا جێبەجێ نەکراوە و بووەتە شکستی سیاسی و یاسایی لە ئەزمونی حکومڕانی کوردستان. هیچ کابینەیەک لە کابینەکانی حکومڕانی لەهەرێمی کوردستان دەستەبەری سەروەری یاسای نەکردووە بە جۆرێک کە یاسا تەنیا بەسەر هەژاراندا جێ بەجێ کراوەو چینی دەسەڵاتداریش، سەڕەڕای هەموو لە یاسا دەرچونەکانی، پارێزراو بووە و بەدەر بووە لە بەر پرسیارێتی و سزایی یاسایی. ئەمە سەڕەڕای دزین و بەهەدەردانی سامانی گشتی وڵات کە هیچ کابینەیەک کەمتەر خەمی نەکردووە. لەوانەیە هێشتا کێشەی جدیتر هەبن لە کوردستان پەیوەندیداربە حکومڕانیەوە کە ئەوانیش بریتین لە : نەبوونی جیاکاری کرداری نێوان دەسەڵاتەکان؛ بێکاریگەرکردن و بەکارتۆنی کردنی رۆڵی پەرلەمان؛ نەبوونی دامەزراوەی چاودێریکردن و لێپیچینەوەی دارایی چالاک و کاریگەر؛ نەبوونی شەفافیەت لە سیاسەتی نەوت و گاز و گومرگی وڵات؛ نەبوونی وڵاموو هۆکار بۆ سی ساڵ شکستی سیاسی و ئابوری و کارگیری؛ راکردن لە بەرپرسیاریەتی نەتەوەی ونیشتیمانی و چەندان هۆکاری ترکە تەنانەت هیوایەکیشیان بۆ هەبوونی حکومڕانی باش لە کوردستان لە ئایندەیەکی نزیکدا نەهێشتۆتەوە.

دەرئەنجام:
لەسەر بنەمای ئەو ڕاستییە تاڵانەی کە لەسەرەوە باکران ، دەتوانین بە دڵنیاییەوە بڵێین کە دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی کوردستان لە هیچ کوێی پێوەرە نێودەوڵەتیەکاندا نییە پەیوەندیداربە حکومڕانی باشەوە. ئەو  فۆرمە حکومڕانییە ی کە لە کوردستان هەیە فۆرمێکی کۆنە ودەستەڵاتی سیاسی ناتوانێت لە رێگەیەوە گوزارشت لە خواستی هاوڵاتیانی کورد بکات و وەڵامگۆی پێداویستیەکانیان بێت.دەبێت فەرمانڕەوایانی هەرێم بە وردی خوێندنەوە بۆ پێوەرە نێوەدەوڵەتیەکان بکەن پەیوەندیداربە حکومڕانی باشەوە و هەوڵی تەواو بدەن کە شوێنیان بکەون ئەگەر مەیلیێکیان هەیە بۆ گەیشتن بە هەموو ئەو دەستکەوتە سیاسی و ئابوری وکارگیری وکلتوریانەی کە لە ووڵاتانی پێشکەوتوو دەبینرێن. 

لیستی سەرچاوەکان:
١. ئه‌مین فه‌ره‌ج شه‌ریف، حکومڕاێتی باش له‌ هه‌رێمی کوردستان (هه‌ولێر، مکتبه هێڤی، 2019).
٢. دستور العراق ٢٠٠٥.  
٣. عبدللە علی عبو، القانون الدولی العام (دهۆک، مکتبه‌ یادگار، ٢٠١٥). 
4. Christian, David, Maps of Time (California: University of California Press: 2004).
5. Rose, Richard and Peiffer, Caryn, Bad Governance and Corruption (Glasgow: Springer, 2018).
6. The World bank, Governance and Development, Washington D.C., 1992. Available at: <file:///C:/Users/HP/Downloads/Documents/multi-page.pdf> (Accessed: 5 May 2020). 
7. UN Economic and Social Commission for Asia and the Pacific, What is Good Governance, 2009. Available at: <https://www.unescap.org/sites/default/files/good-governance.pdf> (Accessed: 5 May 2020).