هیوا موسا

تیگەيشتن لەتورکیا بۆ ئێمەی کورد گرنگییەکی تایبەتی هەیە، نەک تەنها لەبەرئەوەی ئەو وڵاتە گەورەترین بەشی کوردستانی داگیرکردووە، بەڵکو کاریگەری لەسەر پارچەکانی تریش هەیە، مەترسی بۆ سەر تەواوی کورد دروستکردووە. ئەمەو چەندین هۆکاری تر ئەوە دەخوازێ کەزانستیيانە لەتورکیاو سەرجەم ئەو ئایدۆلۆژییانەی تر تێبگەین کە ناوبەناو لەتورکیادا وەک قارچکێک سەردەردێن و هەڵدەتۆقن، لەوانە کەمالیزم ، ئیسلامیزم، پان ئیسلامیزم ، عوسمانیەتی کۆن و نوێ ، فاشیزم . تورکانیزم پان تورکیزم و چەندانی تر. بەبێ تیگەيشتن لەم ئایدۆلۆژیانەو سەرهەڵدان و دونیابینیان بەرامبەر بەکوردو ناوچەکە، ئەوا ناتوانین خوێندنەوەیەکی دروست بۆ تورکیاو سیاسەتەکەی بکەین. لەم رووەوە (کتێبی پان تورکیزم کە لێکۆڵینەوەی وردە لەسەر ئەم رەوتە لەلایەن جیکۆب لاندۆوە نوسراوە، دواتر بەکوردیەکی جوان رەوان ، د.ئەبوبەکر خۆشناو وەریگێڕاوە بۆ سەر زمانی شیرینی کوردی) سەرچاوەیەکی باش دەبێت بۆ تیگەشتن لەڕەوتێک لەتورکیادا، ئەویش ئایدیای پانتورکیزمە. ئەگەرچی ئەم رەوتە لەدەرەوەی تورکیاو لەسەرەتاکانی سەدەی نۆزدەدا سەری دەرهێناوە بەڵام کاریگەری و تەرزەکانی لەناو پارتەکانی وەک مەهەپەو رەوتی فاشیزم و ئاکەپەو ئیسلامیەکاندا هەتا ئەمڕۆش دەیبینین

مێژوی پانتورکیزم

پانتورکیزم  پرۆژەیەکی ئایدۆلۆژی سیاسی، نەژادی، کلتوری و رۆشنبیری گشتگیرە کەخواستی هەیە گشت تورک نەژادەکان یەکبخات و بیانکات بەخاوەن یەک گوتار، ئەگەر کرا لەجوگرافیایەکدا کۆیان بکاتەوە، یان لەڕێگەی کۆنفیدراسێۆنێکەوە یەکیان بخات. مێژووی سەرهەڵدانی پانتورکیزم پێش دروستبوونی کۆماری تورکیایە، ئەو پرۆژەیەکە دەکرێ بڵێن لەتاراوگەدا دروستبووە، واتە لەدەرەوەی سنوری دەوڵەتی تورکیا دامەزراوە. لەقۆناغی سەرهەڵدانیدا ئاینی ئیسلام دەورێکی کاریگەی بینیوەو ئەکرێ وەک هۆکاری سەرەکی وەرگیرێت لەدروستبونی هەستی ئەم ئایدۆلۆژیایەدا. لەقۆناغەکانی دواتردا ئاینی ئیسلام و ونەژادی تورک لەپانتورکیزمدا هێندە تیکەڵ دەبن، بەجۆرێک هەر هەوڵێک بەئاڕاسەتی پارێزگاریکردن بێت لەئیسلام لەهەمان کاتدا پارێزگاریکردن بووە لەنەژادی تورک. واتە لەپرۆژەی پانتورکیزمدا ئیسلام و نەژادی تورک بەجۆرێک تێکەڵ دەبن ناتوانین لەیەکیان جودابکەیتەوە، تەنانەت ئەمە بۆ ناسیۆنالیزمی تورکیش دروستە، وەک تورکناسی نوێ. م هاکان یافوز دەڵێ ، ناسیۆنالیزمی تورکی و ئیسلام لەیەک جوادا ناکرێنەوە .

 ژینگەی سەرهەڵدانی مەیلی پانتورکیزم، ئەو کۆمەڵگا موسوڵمانانەن کە لەژێر دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی روسیای کۆن و تازەدا چەوساونەتەوە. کاتێک کەمیونیتییە موسوڵماناکانی روسیای قەیسەری دەچەوسێنرێنەوە ، لەوانە تاتارەکان ، ئۆگورەکان، قازاقەکان چەندین تورک نەژادی تر......، ئیدی ئەم مەیلە سەرهەڵدەدات ، چون موسوڵمانەکانی روسیای قەیسەری و دواتر یەکێتی سۆڤیەت زۆربەیان تورک نەژادن، بەجۆرێک بەپێی سەرژمێرییەک لەساڵی ١٩٧٥ لەڕوسیا کراوە،  (٤٣) ملیۆن موسوڵمان لەڕوسیادا هەبووە، لەو ژمارەیە (٣٧)ملیۆنیان تورک بوون ، واتە تورک بوون و موسوڵمان بوون یەک شت بووە لەناوچەکانی قەوقازو هەرێمەکانی پێشووی یەکێتی سۆڤیەتدا، هاوکێشەکە ئەمەدەکات، ئەودەمەی کە تورکێک چەوسێنراوەتەوە واتە موسوڵمانێک چەوسێنراوەتەوە، بە پێچەوانەشەوە راستە.

سەرەتای ئەم بزوتنەوەیە ( پانتورکیزم) لەناو کایەی رۆشنبیری تورکیدا دەرکەوت، بڵاوکردنەوەی رۆژنامەی تەرجومان لەساڵی ١٨٢٣ لەلایەن ئیسماعیل بەگ گاسپەرالی بەیەکەمین رووداوی مێژووی دەرکەوتنی پانتورکیزم دادەنرێت. واتە پانتورکیزم ئەو ئایدۆلۆژیا بێ نیشتیمان و پەڕاگەندەیە کە لەکۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەدا لەسەردەمی روسیای تزار دەستیپێکرد. ئەو رۆژگارە قۆناغێکی گەشاوە بوو لەڕووی پرۆژەی پانەکانەوە، ئەوان یەک لەدوای یەک دەهاتن ، بۆ نموونە کۆنگرەی پان سلاڤ لەساڵی  ١٨٤٨ کە لەپراگ بەسترا، دواتر زایۆنیستی لەساڵی ١٨٩٧ لەبازل لەسویسرا بەسترا، دواتریش کۆبوونەوەی ڕێبەرانی پان تورکیزمکە لەڕوسیا بوو. دواتریش پان ئیسلامیزم و پان عەرەبیزم پان ئەفریکایزم سەری دەرهێنا.

هۆکارەکانی لەدایکبوونی پانتورکیزم.

یەکەم؛ ژمارەیەکی زۆری تورک لەڕوسیا دەژیان، ئەوان کەوتنە ژێر کاریگەری پان سلاڤیزمەوە، کە پان سلاڤیزم بەرلەوەی کۆنگرەی خۆیان ببەستن چەند دەیەیەک پێش ئەوە سەری هەڵدابوو.

دووەم؛ چەوساندنەوەی  ئەو ژمارە زۆرە لەموسوڵمان و تورک نەژادەکان لەڕوسیا، لەبەرئەوە هێرشەکان بۆ سەریان هۆکاربوو بۆ بەرزکرددنەوەی ئایدۆلۆژیای پانتورکیزم لەناویاندا، وەک هەوڵێک بۆ مانەوەیان و پاریزگاریکردن لەخۆیان، ئەوان دەگەڕان بەدوای ئایدۆلۆژیایەکدا کە لەڕووی نەژادییەوە یەکیان خات، ئەم هەوڵەش لەسەردەستی کۆمەڵێ فیگەری گەورەی ئەم بوارە درا لەڕوسیا لەوانە یوسف ئاقچۆرا، ئاقائۆغلۆ.

کۆسپەکانی بەردەم پانتورکیزم

پان تورکیزم ئایدۆلۆژیایەکی رێگەپێدراو نەبوو لەڕوسیادا . بەڵکو ئەو ڕووبەڕووی چەندین کۆسپ بووەوە لەڕوسیادا.

* یەکەم جار روسیای قەیسەری بەتوندترین شێوە رووبەڕوویان بووەوەو سەرکردەکانی ناچارکرد کەوڵات بەجێبهێڵن لەوانە یوسف ئاق چۆرا کەهەڵهات بۆ ئەستەنبول لەساڵی ١٩٠٨دا.

* دواتر کەشۆڕشی ئۆکتۆبەر سەریهەڵدا، ئەم شۆڕشە لەبونیادیدا رێگەی بەقوڵبوونەوەی جیاوازی چینایەتی و رەگەزایەتی نەدەدا، لەبەرئەوە بەهەموو شێوەیەک سەرانی شۆڕش دژ بەئایدۆلۆژییای پانتورکیزم وەستانەوە.

* ستالینیش بەتوندترین شێوە رووبەڕووی ئایدۆلۆژیای پان تورکیزم بووەوە، سزای سەرکردەو ئەو کەسانەی دەدا کەڕابەرایەتی ئەم رەوتە دەکەن. دواتر سەرانی پانتورکیزم زۆربەیان هەڵهاتن بەرەو تورکیاو ئەوروپا.

* لەڕۆژگاری دەوڵەتی عوسمانیدا، ئەو ئیمپراتۆرە ئیسلامییە  رێگەی بەئایدۆلۆژیای پانتورکیزم نەدەدا، چون ئەم ئایدۆلۆژیایەی بەمەترسی دەزانی بۆ سەر ئایدۆلۆژیای ئیسلام.

خزانی پانتورکیزم بۆ ناو تورکیای نوێ

*لەوکاتەدا کەدەوڵەتی عوسمانی لاواز بووبوو، بزووتنەوەی تورکە لاوەکان سەریهەڵدابوو، ئەمە چانسێکی باشیدا بە رەوتی پانتورکیزم ، دواتر خۆی خزاندە ناو بزوتنەوەی ترو کەلاوەکانەوە، زیاکو ئالب کەیەکێکبوو لەبەناوبانگترین ئەندامانی ناو ئەم بزوتنەوەیە، ئەو باوەشی بۆ ئایدۆلۆژیای پان تورکیزم کردەوە، ئیدی لەو بەروارەوە ئەم ئایدۆلۆژیاییە لەتورکیادا چەکەرەی کرد، بەڵام موستەفا کەمال کە بەدامەزرێنەری کۆماری نوێ دادەنرێت، ئەو دژ بەم ئایدۆلۆژیایە بوو ، تەنانەت  لەنزیکی دوو دەیەی سەرەتای تەمەنی کۆماردا موستەفا کەمال رێگەی بەئایدۆلۆژیای پانتورکیزم نەدا. چون ئەم ئایدۆلۆژیایە دەبووە هۆی لێکترازانی کۆمەڵی تورکی و دواتر جیاوازی دروستدەکرد، کەئەمە دژ بەتێزەکەی موستەفا کەمال بوو کەئاشتی لەناوەوە ئاشتی لەدەرەوە، هەروەها موستەفا کەمال وەک عیلمانیخوازێ کنەی دەویست کێشەی تورکە موسوڵمانەکانی روسیا ببەستێت بەخۆیەوەو بیکاتە بارو قورسی بۆ سەر کۆمار، چون موستەفا کەمال، پەیڕەوی دۆکترینی (ئایزۆلەیشنی) دەکر لەسیاسەتی دەرەوەیدا، واتە خۆکەنارگیرکردن لەکێشەکانی چواردەورو دەستتێوەرنەدان لەکێشەکانی چواردەوردا. هەروەها دورکەوتنەوە لەجیهانی ئیسلامی و رووکردنە ئەوروپاو رۆژئاوا.

* لەدوای مردنی موستەفا کەمال و لەکۆتايی سییەکان و بەتایبەت لەسەرەتای پەنجاکان تورکیا دەڕواتە ناو قۆناغێکی نوێوە ئەویش فرەحزبییە ، ئیسلامییەکان لەڕێگەی عیسمەت ئینەنووە دێنەوە بۆ ناوکایەی سیاسەت، عیسمەت ئینەنوو هاوسۆز بوو لەگەڵ موسوڵمانەکانی روسیا ، بەڵام بەتەواوی نەیدەوێرا دژ بەڕوس بووەستێتەوە ئەویش بەهۆی جەنگی جیهانی دووەم و هاوپەیمانی دژەنازیزم لەلایەن روس و ئەمریکاو هەندێ وڵاتی ئەوروپاوە، ئەگەرچی بزوتنەوەی پانتورکیزم داوایان لەحکومەتەکەی ئینەنوو کرد کەهاوشانی نازییەکان دژ بەڕوسەکان بوەستێتەوە، بەڵام ئەمە ریسک بوو بەداهاتووی تورکیاوە، کەبچێتە بەرەی نازیزمەوە.

کەوتنی یەکێتی سۆڤیەت و گەشانەوەی پانتورکیزم

 لەگەڵ کۆتایهاتنی یەکێتی سۆڤیەت و سەربەخۆبوونی هەرێمەکان، بەتایبەتی پێنج هەرێمە تورکەکە وەک ئازربایجان و تورکمەنستان و ئۆزبەکساتن و تاجیکستان و، کازاخستان و هاتنی ئۆزال و پارتە ئیسلامییەکان دووبارە ئایدۆلۆژیای پانتورکیزم گەشایەوە. دوايی یەکێتی سۆڤیەت و تورکەکان بوون بەخاوەن شەش دەوڵەتی تایبەت بەخۆیان، سەرەڕای ئەوەی ئایدۆلۆژیای پانتورکیزم لەلای تاتارەکانی کریمیاو ئۆغورەکانی چین و روسیاو چەند هەرێمی تر بەرزبووەوە. لەناوخۆی تورکیاشدا چەند هێزێک هەن کەپاڵپشتی پانتورکیزمن ، لەوانە سەرانی پارتی مەهەپە کەپارتێکی فاشیزمەو باوەڕی بەئایدۆلۆژیای پانتورکیزم هەیە، ئەو دەیەوێ لەڕێگەی نەژادی تورکەوە تورکەکانی قەوقازو روسیا یەکبخات. لەهەمانکات پارتی ئاک پارتی و پارتە ئیسلامییەکانی تریش باوەڕیان بەئایدۆلۆژیای پانتورکیزم هەیە، ئەوان لەڕێگەی ئیسلامەوە دەیانەوێت بەم ئامانجە بگەن. ئەگەر تەماشابکەین تورکیا لەکێشەکانی ئەم دوو هەفتەی دوایی ئەرمەنستان و ئازربایجاندا بەفڕۆکەی بێفڕۆکەوانە هاوکاری ئازربایجانی کردووە. تەنانەت قسە لەسەر گواستنەوەی میلیشیا ئیسلامییەکانی سوریا دەکرێت بۆ شەڕی ئەم دوایيەی ئازربایجان و ئەرمینیا.

ئەم رووداوانەو چەندانی تر هەروەها لەهەڵویست و روئیای ئاکپارتی و مەهەپەو دەوڵەتی قوڵدا ئەو نامەيە دەنێرن، کەڕاستە پانتورکیزم پرۆژەیەک بووە لەمێژوودا، بەڵام ئەو کۆتايی نەهاتووەو پرۆژەیەکی تەواو نەکراوە، هەتا ئێستاش زیندووە لەتورکیاو لەئاستی بەرزدا کاری بۆ دەکرێ، بۆ ئەوەی تەواوبکرێ، کەبێگومان ئەمە راستەوخۆ کاریگەری بەناوچەکەو لەناویشیاندا کورد هەیە، ئەویش بەهۆی بوونی تورکیا لەکوردستان و پەیوەنديیە مێژوویيەکەی تورکیا بەکوردو و بوونی کەمینە تورکمانەکانی هەولێرو کەرکوک و ناوچەکانی تر. کەتورکیا بەئاسانی بەکاریهێناون و بەکاریدەهێنێت وەک بەشێک لەناو پرۆژە فراوانخوازییەکەی خۆی کە لەڕۆحی پانتورکیزمدایە.