د. ڕێباز رسوڵ

یاسای نێودەوڵەتی، بەرلە دەرچوونی پەیماننامەی نەتەوەیەکگرتووەکان و دامەزراندنی رێکخراوەکە، زیاتر نەبوو لە کۆمەڵێک رێسای پەیماننامەیی و نەریتی، کە لە سەر بنەمای سەروەری و یەکسانی سەروەری وڵاتان دروستبووبوون. چوارچێوەی کاری یاساکەش، جگە لە هەوڵدان بۆسنوردارکردنی جەنگ و رێکخستنی رێگا و شێوازەکانی شەڕکردن شتێکی زیاتر نەبوو، بەڵام دوای دامەزراندنی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان، گۆڕانکاری ڕیشەیی لە سروشتی سیستەمە یاساییەکە رویدا، بەجۆرێک کە چوارچێوەی کەسەکانی یاساکە و ئەجێندای کاری یاساکە زۆربەرفراوان بوو. 
لەگرنگترین ئەو بەڵگەنامە نێودەوڵەتییانەی، کە دوای ماوەیەک لە دامەزراندنی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە، لەلایەن ئۆرگانەکانی ئەو رێکخراوەوە دەرچوون بریتی بوون لە بەڵگەنامە پەیوەندیدارەکان بە مافەکانی مرۆڤ: "جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ (١٩٤٨)"، "پەیماننامەی نێودەولەتی پەیوەندیداربە مافە مەدەنی و سیاسییەکان (١٩٦٦)"، "پەیماننامەی نێودەوڵەتی پەیوەندیداربە مافە ئابوری و کۆمەڵایەتی و کلتورییەکان (١٩٦٦)". ئەو بەڵگەنامانە دواتر، لە گەڵ کۆمەڵێک لە دۆکیومێنتی تری پەیوەندیدار، وەک "جاڕنامەی پەیوەندیداربە مافەکانی ئەو کەسانەی کە ئەندامی کەمینەی نەتەوەیی یان ئیتنیکی وئاینی وزمانەوانین (١٩٩٢)"، "جاڕنامەی پەیوەندیداربە مافەکانی گەلانی ڕەسەن (٢٠٠٧)"...هتد، لقێکی گرنگیان لە یاسای نێودەوڵەتی پێکهێنا کە ئەویش یاسای نێودەوڵەتی بۆ مافەکانی مرۆڤ بوو. 
دەرکەوتنی یاسای مافەکانی مرۆڤ، هەنگاوێکی ڕیشەیی ئەرێنی بوو بەئاراستەی دورکەوتنەوە لە ناوەندگرتنی دەوڵەت لە یاسای نێودەوڵەتیدا. بەواتایەکی تر، لە دوای دەرکەوتنی بەڵگەنامە پەیوەندیدارەکان بە مافەکانی مرۆڤ، تاکی سروشتی نەک تەنیا بووبە کەسێک لە کەسەکانی یاسای نێودەوڵەتی، بەڵکو وەک هاوڵاتی بووبە ئەولەویەتی یاساکە لەبەرامبەردەوڵەتدا. لە گرنگترین  دەستکەوتەکانی هاوڵاتی لە چوارچێوەی یاسای مافەکانی مرۆڤدا، مافە مەدەنی و سیاسییەکان و مافە ئابوری و کۆەمەڵایەتی کلتورییەکانی بوو وە ک تاک و وەک گروپیش. 
لە پێشەکی "جاڕنامەی جیهانی بۆ مەفەکانی مرۆڤ" دا، پەڕەگرافێکی گرنگ هەیە کە زۆرکەم بووەتە جێی سەرنجی یاساناسانی نێودەوڵەتی. پەڕەگرافەکە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ، داندەنێت بە مافی مرۆڤ لە یاخی بوون دژی پێشێلکاری ماف و سەرکوتکردن: "لەبەرئەوەی کە بنچینەییە، ئەگەرمرۆڤ نابێت ناچار بکرێت کە پەنا بباتە، وەک دواین چارەسەر، بەرهەڵگەڕانەوە لە دژی سەرکوتکردن و ستەم، دەبێت ئەو مافانەی [مافەکانی] پاریزراوبن بە رێسا یاساییەکان". بە واتایەکی تر، ئەگەرحکومەتێک بەرپرسیاریەتی خۆی جێبەجێنەکرد لە فەراهەمکردنی مافە بنچینەییەکانی مرۆڤ، چ وەک تاک، چ وەک گروپ، لە ساتی پێشێلکردنی بڕگەکانی گرێبەستە کۆمەڵایەتیەکەدایە و خەڵکی دەتوانن لە دژی ڕاپەڕن.
تورکیا بە درێژایی یەک سەدە، بەردەوام هەوڵی ئەسیمیلەکردنی کوردی داوە لە بۆتەی نەتەوەیی تورکدا. دەولەت بەتەنیا لە رێگەی کلتورییەوە هەوڵدانی نەکردووە، بەڵکو لەرێگای سیاسی و سەربازی و ئابوریش لە تیکۆشاندا بووە. لەبەرامبەردا، کوردیش خۆڕاگری کردووە و تەسلیم نەبووە ، بۆیە دەوڵەت هیچ فۆرمێکی توندوتیژی نەماوە کە لە دژی بەکارنەهێنێت. هێشتا کورد هەوڵی داوە بە دەنگ و سەدای دیموکراسی بڕوا بە دەوڵەت بهێنێت، کە ئەو گروپێکی ئیتنیکی جیاوازە؛ ترادیسیۆنی مێژوویی هاوبەش و هۆمۆجێنێتی کلتوری و یەکێتی زمانەوانی و نزیکایەتی باوەڕ و وابەستەگی خاک هەیە لە نێوان ئەندامەکانیدا، بۆیە شایستەیە بە کۆمەڵێک مافی دەستەجەمعی. 
ئەگەر کورد تا سەرەتای ئەو سەدەیە، تێکۆشانی بۆجیابوونەوە و دروستکردنی کوردستانێکی سەربەخۆ کردبێت لە تورکیادا، ئەوا لە و کاتە بەدواوە، ئامانجەکەی خۆبەڕێوەبەرییەکی دیموکراتی بووە  لە چوارچێوەی دەوڵەتی تورکیادا. بە واتایەکی تر، داواکاری کورد بریتی بووە لە دەستەبەرکردنی مافە مەدەنی و سیاسی و ئابوری و کلتورییەکانی وەک گروپێکی ئیتنیکی جیاوازلە ناو تورکیایەکی دیموکراتیدا. لەو پێناوەشدا هیچ رێ و رێبازیکی مەدەنی نەبووە کە نەیگرتبێتەبەروهیچ دەرفەتێکی دیموکراتی نەبووە بەکاری نەهێنێت، بەڵام هیچ هێزێکی سیاسی کوردی نییە لە تورکیا کە مافەکانی کوردی خستبێتە ئەجێندای کارەوەو قەدەغە نەکرابێت، یان لە بەردەم هەڕەشەی قەدەغەکردندا نەبێت وهیچ سیاسییەکی ڕاستەقینەی کورد نییە کە بەشێکی زۆری تەمەنی لە زینداندا بەسەرنەبردبێت، یان تیرۆرنەکرابێت. 
 لەوەها بارودۆخێکدا، مافێکی سروشتی مرۆڤە، کە مادام مافەکانی پێشێل دەکرێت و ناشتوانێت بە رێگای ئاشتیانە مافە زەوتکراوەکانی وەربگرێتەوە، ناتوانرێت ناچاربکرێت، کە پەنا نەباتە بەر یاخیبوون و سەرهەڵدانی چەکداری لە دژی دەوڵەت هەروەک لە پێشەکی "جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ" دا هاتووە. بە واتایەکی تر، یاسای نێودەوڵەتی یاخیبوون قەدەغە ناکات لە دژی زوڵم و ستەم، بەڵکو شەڕێک قەدەغە دەکات کە دژبە بنەما و بەها گەردونییەکانی مرۆڤە.
تورکیا دەوڵەتێکی گرنگە لە ئاسیا و ئەروپادا، بە جۆرێک کە بەرژەوەندی هاوبەشی لەگەڵ زۆربەی  وڵاتانی جیهاندا هەیە. جگە لە ئەرکی ئەخلاقی و یاسایی لە پشتگیریکردن لە جێبەجێکردنی مافەکانی مرۆڤ لە تورکیادا، جیهان هیچ دەسکەوتێکی ماددی نییە لە کوردەوە. لەبەرامبەردا، ئیدانەکردنی "پەکەکە"، ماندوبونێکی کەم و دەستکەوتی گەورەی هەیە بۆیان لە تورکیاوە. بۆیە بابەتی بە "تیرۆریست" ناساندنی "پەکەکە"، زیاتر گرنگی سیاسی هەیە نەک بنچینە و بەهای یاسایی نیودەوڵەتی. بەسەرنجدان لە پێگەی "پارتی یەکێتی دیموکراتیک" و "یەکینەکانی پاراستنی گەل" ئەو راستییە رونتردەبیتەوە، کە ئەگەرچی یەک ئایدۆلۆژی سیاسی و یەک ئەجێندای هاوبەش لەگەڵ "پەکەکە" و "هێزەکانی پاراستنی گەل" پەیڕەودەکەن، بەڵام ئەوان پارێزەری مافی کەمینەکانی باکورورۆژهەلاتی سوریان و ئەمان تیرۆریستن.  
مافی چارەی خۆنوسین (چ لە تێگەیشتنی ناوخۆیی یان لە تێگەیشتنی دەرەکیدا) جگە لەوەی کە بنەمایەکی گرنگە لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتی هاوچەرخدا، مافێکی بنەڕەتی مرۆڤیشە وەک گروپ، کە دەستەبەرکردنی ئامانج و مەبەستی نەتەوەیەکگرتووەکانە. سنورەکانی تێکۆشانی مەدەنی کورد لە تورکیا ئەوەندە بەرتەسکن، کە کورد ناچاربەگرتنەبەری میکانیزمی ئەڵتەرنەتیڤ دەکات، کە تێکۆشانی چەکداریە تا لە رێگەیەوە مافەکانی وەک گرپێکی ئیتنیکی جیاواز دەستەبەربکات. بۆیە "پەکەکە" هیچ پێشێلکارییەک لە بنەما بنچینەییەکانی یاسای نێودەولەتیدا ئەنجامنادات لە تێکۆشانە چەکداریەکەیدا، ئەوەندی کە ڕەچاوی رێساکانی یاسای نێودەوڵەتی مرۆیی بکات. بەپێچەوانەوە، تورکیا لەناو پێشێلکاری مافەکانی مرۆڤدایە و بەرپرسیاریەتی نێودەوڵەتی لەسەرشانە کە مافە دەستەجەمعییەکانی گەلی کورد بدات، مادام بە گوێرەی یاسای نێودەولەتی بۆ مافەکانی مرۆڤ، هەموو گەلێک مافی چارەی خۆنوسینی هەبێت و بەپێی ئەو مافە، ئازادانە بتوانن ستەیتوسی سیاسی خۆیان دیاری بکەن و مافە کۆمەڵایەتی و ئابوری و کلتورییەکانی خۆیان پیادە بکەن.
 بۆ دورخستنەوەی ناونیشانی تیرۆرلە تێکۆشانی کورد و گەیشتن بە مافی چارەی خۆنوسین، هاوشان لەگەڵ خەباتی یاسایی نێودەوڵەتی، تێکۆشانی سیاسی و دیبلۆماسیش لەگەڵ کۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا گرنگە، چونکە کێشەی کورد چیترکێشەی "جوگرافیا-میژوو" نییە، بەڵکو کیشەی "کەمینە-مافە"ە، کە چارەسەرکردنی لە کلتوری دۆگما و دەمارگیری ئیتنیکی تورک چاوەڕێناکرێت بەبێ فشاری یاسایی رێکخراوە نێودەولەتیەکان و پاڵپشتی سیاسی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی.