سامان ساڵح فه‌ره‌ج

له‌دوای ساڵی 1999،‌ رۆژی 12ی/ ئاب-8ی هه‌موو ساڵێک، له‌لا‌یه‌ن نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کانه‌وه‌ بۆ رۆژی جیهانیی لاوان- گه‌نجان دیاریکراوه‌. مه‌به‌ستی سه‌ره‌کیی دانانی ئه‌م رۆژه‌ بۆ گرنگیدانی وڵاتانه‌ به‌گه‌نجان-لاوان-ی وڵاته‌کانیان و وه‌به‌رهێنانه‌ لهبوون و‌ توانایان، وه‌ک سه‌رمایه‌یه‌کی مرۆیی گرنگی نیشتمانی.

ئه‌مساڵ (2020) رێکخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان پێشنیازی ئه‌وه‌ ده‌کات که‌ته‌واوی رۆژانی دوای 12ی ئابیش بکرێته‌ بۆنه‌و کاتێک بۆ قسه‌کردن له‌سه‌ر پرسی لاوان- گه‌نجان، به‌تایبه‌ت له‌سه‌رده‌می کۆڤید-19دا.

له‌دوای ساڵی 1999،‌ رۆژی 12ی/ ئاب-8ی هه‌موو ساڵێک، له‌لا‌یه‌ن نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کانه‌وه‌ بۆ رۆژی جیهانیی لاوان- گه‌نجان دیاریکراوه‌

دروشمی رۆژی جیهانی گه‌نجان-لاوان، بۆ ساڵی 2020 بریتییه له‌«به‌شداریکردنی لاوان له‌کرده‌ جیهانییه‌کاندا»، ئه‌مه‌ش وه‌ک ده‌رفه‌تێک بۆ ره‌خساندنی دۆخێکی باشتر بۆ ژیانی مرۆڤایه‌تی له‌ڕێگه‌ی هێزو تواناو بیرکردنه‌وه‌کانی لاوانه‌وه‌.

له‌په‌یامی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووکاندا، ئارگیومێنتێک خراوه‌ته‌ڕوو که‌ده‌ڵێت: «سیستمه‌ سیاسییه‌‌کان له‌سه‌ر ئاستی جیهان، له‌به‌رده‌م قه‌یرانی متمانه‌دان و دابه‌شکاریی و دابڕأنێکی زۆر هه‌یه‌، ئێستا سیسته‌می نێوده‌وڵه‌تی به‌قه‌یرانی ره‌وایه‌تیدا تێده‌په‌ڕێت. بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م قه‌یرانه‌و ته‌واوکردنی ئارگیومێنته‌که‌ی، نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان، پێشنیازی کاری پێکه‌وه‌یی په‌یوه‌نددارو رێکخراو، به‌به‌شداریی فراوانی لاوان-گه‌نجان، ده‌کات له‌ڕێگه‌ی توانادارکردنیان و پێشخستنیان، که‌ به‌بڕوای نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان ئه‌وه‌ ده‌بێته‌مایه‌ی: گێڕانه‌وه‌ی زیاتری دادگه‌ریی بۆ پرۆسه‌ سیاسییه‌کان و چاره‌سه‌رکردنی که‌موکورتییه‌کانی پرۆسه‌ی دیموکراتی و هه‌روه‌ها به‌رهه‌مهاتنی سیاسه‌تی باشترو به‌رده‌وام و هۆکارێکیش ده‌بێت‌ بۆ گێڕانه‌وه‌ی متمانه‌ به‌پرۆسه‌ی سیاسیی و داموده‌زگا گشتییه‌کان»‌‌.

به‌گوێره‌ی پێوه‌ره‌که‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان بێت، هه‌رێمی کوردستان یه‌کێکه‌ له‌و ناوچانه‌ی که‌ رێژه‌یه‌کی به‌رز له‌ته‌مه‌نی گه‌نج- لاوی تێدایه‌ که‌ له‌زیاتر له‌ (6) ملیۆن هاوڵاتی هه‌رێمی کوردستان، یەک ملیۆن و نیو، زیاتری ده‌چنه‌ ئه‌م خانه‌یه‌ی ته‌مه‌نه‌وه‌

گه‌نج – لاو، قۆناغی ئێستا، هه‌رێمی کوردستان نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان، ته‌مه‌نی گه‌نج- لاو-ی به‌پێوه‌ری ته‌مه‌ن دیاریکردووه‌، که‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ ده‌گرێته‌وه‌ که‌ته‌مه‌نیان له‌نێوان (15-24) ساڵیدایه‌‌، ئه‌م پێناسه‌یه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان، ته‌نها پێناسه ‌نییه‌، وه‌ک له‌بڵاوکراوه‌ی خۆیاندا هاتووه:‌ ئه‌مه‌ هیچ پێناسه‌یه‌کی دیکه‌، ره‌تناکاته‌وه‌و مه‌به‌ستی سه‌ره‌کیی لێی به‌ده‌ستکه‌وتنی ئامارو زانیارییه‌، که‌واته‌ هاوکات ده‌کرێت پێوه‌ری تری دیارکردنی ته‌مه‌نی گه‌نج- لاو، هه‌بێت له‌ڕووی نیشتمانی و حکومه‌ته‌کانی وڵاتان.

به‌گوێره‌ی پێوه‌ره‌که‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان بێت، هه‌رێمی کوردستان یه‌کێکه‌ له‌و ناوچانه‌ی که‌ رێژه‌یه‌کی به‌رز له‌ته‌مه‌نی گه‌نج- لاوی تێدایه‌ که‌ له‌زیاتر له‌ (6) ملیۆن هاوڵاتی هه‌رێمی کوردستان، یەک ملیۆن و نیو، زیاتری ده‌چنه‌ ئه‌م خانه‌یه‌ی ته‌مه‌نه‌وه‌. وته‌یه‌کی کاریگه‌ر هه‌یه‌، که‌ده‌ڵێت: هه‌ر ده‌سه‌ڵات، وڵات، ناوچه‌یه‌ک، ئه‌گه‌ر نه‌توانێت وه‌به‌رهێنان له‌بوون و توانای لاوان-گه‌نجانی خۆیدا بکات و به‌سوودی خۆی بیخاته‌گه‌ڕ، ئه‌وا له‌ناوخۆداو له‌سه‌ر مانه‌وه‌و هێزی ده‌سه‌ڵات و وڵات و سیسته‌مه‌که‌، ده‌بنه‌ مه‌ترسیی، هه‌تا راده‌ی له‌ناوچوون.

ئێستا نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان بانگه‌واز بۆ ئه‌وه‌ ده‌کات، کهده‌وڵه‌تان، ده‌رفه‌ت بۆ گه‌نجان-‌ لاوان، بڕه‌خسێنن تا له‌ڕێگه‌ی به‌شداریی له‌ده‌زگا‌ ناوخۆیی و نیشتمانییه‌کانه‌وه‌ به‌ره‌و به‌شداریکردن له‌ کرده‌ جیهانییه‌کان، بڕۆن، به‌ڵگه‌ی پشتی ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه‌ که‌ده‌وترێت: به‌ربه‌سته‌کانی جیهانی نوێ، هێنده‌ زۆرن به‌هه‌وڵی تاکلایه‌نه‌ی ته‌نها ده‌وڵه‌تێک چاره‌سه‌رنابێت و پێویسته‌ مرۆڤایه‌تی به‌یه‌که‌وه‌ رووبه‌ڕووی به‌ربه‌ست و نه‌هامه‌تییه‌کان ببێته‌وه‌و له‌م نێوه‌نده‌شدا سوود له‌توانای لاوان وه‌ربگیرێت. له‌هه‌رێمی کوردستان، به‌شی هه‌ره‌زۆری ئه‌م ناوه‌نده‌ی ته‌مه‌ن (15-24)، له‌خوێندنگه‌و په‌یمانگه‌و زانکۆکانن، به‌شی هه‌ر زۆریان راسته‌وخۆ کاریگه‌رو سوودمه‌ندن له‌خزمه‌تگوزاریی گشتیی په‌روه‌رده‌و فێرکردن، به‌جۆرێکی دیکه‌ ده‌توانین، بڵێین: له‌ژێر کاریگه‌ری په‌روه‌رده‌ی فه‌رمی حکومه‌تدان، به‌ڵام به‌داخه‌وه به‌هۆی نه‌بوونی فه‌لسه‌فه‌یه‌کی فه‌رمیی حکومه‌ت و ستافی رێکخراوه‌وه‌،‌ ده‌رهاویشته‌که‌ به‌گوێره‌ی خواست و سوودی کۆمه‌ڵی کوردستان نییه‌، بێگومان هۆکار زۆرن، لێره‌دا ده‌رفه‌تی باسکردنی هه‌مووی نییه‌. رێکخستن و ئاراسته‌کردنی توانای لاوان حکومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی هیچ وڵاتێک بۆ ئه‌وه‌ هه‌ڵنه‌بژێردراوه و دانه‌نراوه‌،‌ تا له‌سه‌رجه‌م کایه‌کانی ژیاندا ده‌ستتێوه‌ردان بکات و به‌رپرس بێت، به‌ڵکو به‌هه‌میشه‌یی بۆشاییه‌ک له‌نێوان ده‌سه‌ڵات و خه‌ڵکدا هه‌یه،‌ که‌گۆڕه‌پانی چالاکی و جووڵه‌ی شارستانییەو به‌شی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نییه‌ که‌ رۆڵی تێدا وازی بکات. له‌دۆخی گه‌نجان- لاواندا پێویسته‌ ئه‌م بواره‌ زیاتر چاوی ده‌سه‌ڵاتی له‌سه‌ر بێت و چالاکییه‌ شارستانییه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی حکومه‌تیش به‌ئاراسته‌ی خزمه‌تی فه‌لسه‌فه‌ی رێکخستن و ئاراسته‌کردنی ته‌ندروستانه‌ی لاوان بێت. ئێستا له‌هه‌رێمی کوردستان، سوپایه‌ک له‌گه‌نج-لاو هه‌ن، که‌ته‌کنۆلۆجیا په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌کانی هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه‌و کردونی به‌ژماره‌. گه‌نجان، که‌متر باسی خۆیان ده‌که‌ن، به‌ڵکو بوونه‌ته‌ کاراکته‌ری ئه‌لیکترۆنی و تواناکانیان به‌شێوه‌یه‌کی نێگه‌تیڤ له‌خولگه‌ی ته‌کنۆلۆجیادا ده‌سوڕێته‌وه‌و هێزیان به‌فیڕۆده‌بات.

پێده‌چێت خراپترین کاریگه‌ریی ته‌کنۆلۆجیا له‌کۆمه‌ڵگه‌ دواکه‌تووه‌ به‌رخۆره‌کاندا ئه‌وه‌بێت، له‌بری ئه‌وه‌ی هێزی پێ دروستبکرێت، ده‌بێته‌هۆی بێهێزیی و به‌لاڕێدابردن، چونکه‌ فه‌لسه‌فه‌ی دروستکردنی نازانین. ژماره‌ی زۆری گه‌نج- لاوی هه‌رێمی کوردستان، ئێستا له‌دۆخێکی بێ رێکخستن و بێ ئاراسته‌دان، که‌سانێک هه‌ن، ئه‌م دۆخه‌ به‌دۆخی ئازادی و دیموکراسی له‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن و هه‌ر جۆره‌ ده‌ستتێوه‌ردانێک ره‌تده‌که‌نه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وجۆره‌ قسانه‌‌، هیچ به‌هایه‌کی راسته‌قینه‌ی نییه‌، چونکه‌ وه‌ڵامه‌که‌ی نابێته‌ به‌شێک له‌چاره‌سه‌ر بۆ کێشه‌کان و هیچ جۆره‌ به‌هایه‌ک بۆ گه‌نج- لاو، دروستناکات، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ رێکخستنی بنه‌ماکانی ره‌فتارو فێرکردنی لاوان به‌شێوه‌یه‌کی زانستییانه‌و ورده‌کارییه‌وه‌، هانده‌ری گه‌نج ده‌بێت بۆ خۆ دۆزینه‌وه‌و ره‌فتارکردن به‌شێوه‌یه‌ک که،‌ ببێته‌هۆی خزمه‌تی خۆی و خێزان و کۆمه‌ڵگه‌ش. له‌ئێستادا ژه‌هری بانگه‌شه‌و بیری ئه‌و «مافیا»یانه‌ زۆر به‌ربڵاون،‌ که‌ به‌دروشمی درۆینه‌ی «ئازادی و دیموکراسی و خودسه‌نته‌ری و خودخاوه‌نی»، هانی گه‌نج-لاو بۆ دژایه‌تی و بێده‌ربه‌ستی و به‌ته‌نگه‌وه‌نه‌هاتنی، به‌ها بنه‌ڕه‌تییه‌کانی، وه‌ک: خێزان، نیشتمان، ئایین، پێکه‌وه‌یی و به‌ته‌نگه‌وه‌هاتن، رێزگرتنی که‌سانی به‌ته‌مه‌ن، بڕوانامه‌و خوێندن، سیمبولی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانیی، مافه‌کانی: مرۆڤ، ژن، منداڵ، پاراستنی ژینگه‌، ... تاد، که‌هه‌موویان سه‌رچاوه‌ی هێزن، ده‌ده‌ن.

هه‌موو ئه‌و بانگه‌شه‌و بنه‌مایانه‌ بۆ له‌خشته‌بردن و لاوازکردنی بیرو توانای لاوان و بێ پاڵپشتکردنیان و لێسه‌ندنه‌وه‌ی هێزه‌ هه‌مه‌ڕه‌نگه‌کانیانه‌، تابتوانن له‌لاوازترین هه‌ڵقه‌ی ژیاندا راویان بکه‌ن و بیانکه‌نه‌ کۆیله‌ی مه‌رامه‌ گڵاوه‌کانیان. له‌نموونه‌ی ئه‌وانه زۆرن، وه‌ک‌: ده‌زگا‌ سیخوڕییه‌کانی وڵاتانی دوژمن، بازرگانه‌ سیاسییه‌کان، ده‌زگا‌کانی راگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تانی دوژمن، تۆڕه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ بێ ناونیشان و ناسنامه‌کان، نووسه‌رو رۆژنامه‌نووس، پارتی سیاسیی، که‌سانی سیاسیی هه‌لپه‌رست، ده‌زگا‌و سه‌نته‌ره‌کانی سه‌رمایه‌داریی، بانگخواز، مامۆستا، مۆدێلیسته‌کان، ئه‌کته‌ر، رێکخراوه‌ تیرۆریستییه‌کان، رێکخراوی مرۆیی،... تاد، که‌ مه‌به‌ست له‌م ناوانه‌ هه‌موویان، رێژه‌ییه‌و وه‌ک وتوومانه‌ نموونه‌ن. بۆیه‌ زۆر گرنگه‌ که‌حکومه‌تی هه‌رێم و پارته‌ سیاسییه‌ به‌ده‌ربه‌سته‌کان، به‌گرنگییه‌وه‌ بیر له‌م هێزه‌ گه‌وره‌یه‌ی گه‌نج-لاوی هه‌رێمی کوردستان بکه‌نه‌وه‌و تواناکانیان بۆ مه‌به‌ستی سوودی گشتیی کوردستان رێکبخه‌ن، تا له‌سایه‌یدا هه‌م خودی گه‌نج و هه‌م کوردستانیش سوودی لێببینن، که‌ له‌کۆتاییدا ده‌چێته‌ناو رووباری خزمه‌تی مرۆڤایه‌تی له‌سه‌ر ئاستی جیهان، چونکه‌ بۆشاییه‌ فراوانه‌که‌ی کایه‌ی رێکخستن و ئاراسته‌کردنی هێزی لاوان که‌ حکومه‌ت و پارته‌ سیاسیی و رێکخراوه‌ گه‌وره‌کان به‌جێیانهێشتووه‌، بۆته‌ بازاڕی به‌فیڕۆدانی هێزی لاوان و له‌م نێوه‌نده‌دا چه‌ندین که‌سی هه‌لپه‌رست و بێده‌ربه‌ست به‌رامبه‌ر به‌به‌ها بنه‌ڕه‌تی و گرنگه‌کان، به‌ناوی (په‌پلیگ فیگه‌ر)ه‌وه‌ له‌تۆڕه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان بوونه‌ته‌ کاراکته‌ری «به‌ناوبانگ» شوێنکه‌وتوویان له‌ناو لاواندا زۆره‌، که‌ له‌ڕاستیدا بوونه‌ته‌ کوژه‌ری هێزو ره‌فتارو بیرکردنه‌وه‌ی لاوان و ژه‌هری بێده‌ر‌به‌ستی وه‌ک په‌تا، بڵاوده‌که‌نه‌وه‌.