شوان عەبدوڵڵا

 پێناسەی یەكڕیزیی نیشتمانیی

*دەتوانین بڵێین یەكڕیزیی نیشتمانیی مەسەلەیەكی سیاسی، سەربازی، ئەمنی، ئابووری، كۆمەڵایەتییە  لە وڵاتدا یەكێتی هێزە لە نێوان تاكەكانی نەتەوە و خاكەكەیدا، پاڵپشت بە مێژووی هاوبەش و بەرژەوەندی هاوبەش و زمان و كلتوور و شارستانی هاوبەش.

*یەكڕیزیی نیشتمانیی، یەكێتی هەموو چین و تویژەكان نیشان دەدات بۆ ئامانجێك، گەرچی كۆمەڵێك ناكۆكی لە بنەڕەتدا هەن، كە یەك چارەنووسیان هەیە لەسەر یەك زەوی و لە ژێر یەك ئاسماندا دەژین.

*كەواتە یەكڕیزیی نیشتمانیی رێگەیەكی پێویستە بۆ سەركەوتن بەسەر ئەو كێشە و ململانێیانەی هەن لە كۆمەڵگا و نەهێشتنی دڵەڕاوكێیە لە دژایەتی داگیركەر.

*یەكڕیزیی نیشتمانیی پەروەردەیەكی كۆمەڵایەتییە بۆ تاكەكانی كۆمەڵا لەسەر رێزگرتنی یەكتری و وازهێنان لە تۆڵەكردنەوە، كە جۆرێك لە یەكسانی كۆمەڵایەتی دروست دەكات.

*یەكڕیزیی نیشتمانیی بۆ گەلێكی داگیركراو پێداویستییەكی (حەتمییە) و بناغەیە بۆ رزگاری و سەربەخۆیی خاك و وڵات، ئەگەر بۆ گەلێكی رزگاركراو جارێك پێویست بێت، بۆ چارەسەری كێشە ناوخۆیی و دەرەكییەكان  ئەوا بۆ گەلێكی ژێردەست و داگیركراو چەند جارێك یەكڕیزیی نیشتمانیی پێویستە بۆ چارەسەری ناكۆكییە ناوخۆییەكان و رزگاركردنی خاك و بنیاتنانی دەوڵەتێكی نیشتمانیی.

یەكڕیزیی نیشتمانیی بریتییە: لە خۆشەویستی و دڵسۆزی تاك بۆ نیشتمانەكەی كە دەبێت پەیوەست بێت بە خاك و خۆشەویستی بۆ خەڵك و ئاو و هەوای وڵات، دەبێت شانازی  بە مێژوو كلتوورەكەیەوە بكات و دوو دڵا نەبێت لە پێشكەشكردنی خزمەت و قوربانی بە خاك و نیشتمانەكەی.

*هەروەها یەكڕیزیی نیشتمانیی بریتییە:

ستراتیج و رێگەیەكە بۆ رۆڵەكانی گەل، كە خۆشەویستی نیشتمان و گەل بەیەكەوە دەبەستێتەوە و هۆیەكی بنەڕەتییە بۆ سەرخستن و بنیاتنانەوەی.

هەروەها یەكگرتنی هەموو كۆمەڵگایەكە بە هەموو جیاوازییە فكری و ئایدۆلۆژییەكانیشیانەوە.

یەكڕیزیی پایەیەكی بنەڕەتییە بۆ بنیاتنانی دەوڵەت.

گرنگییەكانی یەكڕیزیی نیشتمانیی

یەكڕیزیی لە نێوان هێز و لایەن و رۆڵەكانی نیشتمان و وەستانیان لە پشتی یەكتری، هێزێكی گەورەی لە بن نەهاتوویان دەداتێ بۆ بەر پەرچدانەوەی دوژمنان و داگیركەران، پارێزگاری كردنی خۆیان و نیشتمانییان لە ناحەزان و دوژمنانی ناوەوە و دەرەوە، هەروەها بۆ كاركردن و بەرهەمهێنان و ئاوەدانی و پێشكەوتن.

*بە یەكڕیزیی ناكۆكی و كێشە سیاسییەكانی ناوخۆ كەم دەكرێنەوە، ئەو كێشە ناوخۆییانە زیانێكی گەورەی  ئابووری و ئەمنی و سەربازی، بە بەرژەوەندی گشتی دەگەیەنن. بەڵام بەهۆی یەكڕیزیی نیشتمانییەوە دەتوانن خاك و نیشتمان لەو ماڵوێرانییە رزگار بكەن و گەشە بە بوارەكانی ئابووری و سەربازی و ئەمنی بدەن دەتوانن لەم رێگایەوە دژی گەندەڵیی و فەسادی ئیداری بوەستن.

*لە رێگەی یەكڕیزیی نیشتمانییەوە  دەتوانن بەشداری بكەن لە بوژاندنەوەی هەموو جومگە هەستیارەكان و گەشەپێدان و ئاوەدانكردنەوە و بوژاندنەوەی ناوچە دوورەدەستەكان و وێرانكراوەكان.

 لەم ئەركە نیشتمانییەدا هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵا بەشدار دەبن لە بنیاتنان و دروستكردنەوەی وڵاتدا.

*بۆ كورد یەكڕیزیی نیشتمانیی دەتوانێ ناوچە داگیركراوەكان رزگار بكات كە مەزەندە دەكرێت لەو خاكەی كە ئێستا بەدەستمانەوەیە زیاتر بێت، ئەمەش كاریگەری زۆری دەبێت لەسەر گەشەكردنی بوارەكانی سەربازی و ئابووری، بە تایبەت  زیادبوونی خاكەكەمان و ژمارەی دانیشتوانەكەی دەتوانرێت زۆر مەسەلەی چارەنووسساز بەلادا بخات، كە چەندین ساڵە خەونی پێوە دەبینین.

    ئامانجەكانی یەكڕیزیی نیشتمانیی 

1-پاراستنی  خاك و یەكڕیزیی لە دوژمنانی دەرەكی و لە داگیركەران، لە كۆنەپەرستانی ناوخۆ.

2-دروستبوونی هێزی سەربازی نیشتمانیی.

3-دابینكردنی ئاسایش و ئارامی لە كۆمەڵگەدا.

4-دابینكردنی ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی و دروستكردنی كەش و هەوایەكی دوور لە توندوتیژی دیالۆگی نیشتمانیی.

5-پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی ئابووری.

6-گەشەكردنی فكری و دەوڵەتی.

7-كامڵبوونی هەستی نەتەوایەتی میللەتی كورد.

8-ئاوەدانكردنەوە و گەشەسەندنی بوارەكانی پەروەردە و تەندروستی و كشتوكاڵا.

9-كەمبوونەوەی هەژاری و نەبوونی.

10-سەروەری یاسا و دادگاییكردنی گەندەڵا و گەندەڵكاران.

11-دادگەری كۆمەڵایەتی.

12-دەستەبەركردنی بیمەی كۆمەڵایەتی و تەندروستی و بێكاری.

13-دەستەبەركردنی هەلی كار بۆ سەرجەم چین و توێژەكان.

14-دەستەبەركردنی خزمەتگوزارییەكان.

15-زیادكردنی جێگا گەشت و گوزارییەكان.

16-یاسا سەروەر دەبێت، كەرامەتی تاك پارێزراو دەبێت.

ئەو هۆكارانەی دەبنە هۆی دروستبوونی یەكڕیزیی نیشتمانیی

1-خێزان.

2-ئاین.

3-راگەیاندن.

4-پەروەردە.

5-گفتوگۆی نیشتمانیی لایەنە سیاسییەكان (دیالۆگ).

1-خێزان: خێزان گرنگترین دەزگای كۆمەڵایەتی و نەتەوەییە كە بتوانێت تاك بە باشی پەروەردە بكات لەسەر كۆمەڵێك بنەما و ئەخلاقیاتی كۆمەڵایەتی بە باشی فێر بكات، تاك لە خێزانەوە ئەلف و بێی خۆشەویستی بۆ خاك و نیشتمان فێر دەبێت، هەروەها لە خێزانەوە فێری بنەماكانی داب و نەریتی گشتی دەبێت، هەر لە خێزانەوە فێر دەبێت شانازی بە خاك و نیشتمان و نەتەوەكەیەوە بكات، هەروەها لە خێزانەوە فێری فیداكاریی و خۆبەختكردن دەبێت  بۆ خاك و نیشتمان.

2-ئاین:  بەداخەوە دوژمنانی كورد (تورك و فارس و عەرەب ) بە درێژایی مێژوو سوودیان لە دین وەرگرتووە كە توانیویانە چەندین ناوچە داگیربكەن بە ناوی دینەوە سوود لە خاك و خەڵكەكەمان وەربگرن بۆ ماوەیەكی زۆر حوكمڕانی بكەن و سەروەت و سامانیشمان تاڵان بكەن، كە كورد یەكێكە لەو میللەتانەی قوربانی دوژمنانیەتی كە زۆرترین ماوە بە ناوی دینەوە داگیركراوە، هەروەها زۆربەی نەتەوەكانی دنیا توانیویانە سوود لە دینەكان وەربگرن بۆ یەكڕیزیی و سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەییان، بەڵام هەڵسوڕاوانی كورد نەیانتوانیوە سوود لە دین وەربگرن بۆ یەكخستن و یەكڕیزیی نەتەوە و خاك، بۆیە ئێستا كۆمەڵێك پیاوانی دینی نیشتمانپەروەر و خاكپەروەر هەن كە دەتوانن لە رێگای دینەوە هانی خەڵكی كوردستان بدەن بۆ یەكڕیزیی نیشتمانیی و دووركەوتنەوە لە ناكۆكییە لاوەكییەكان لە رێگای ئەو ئایەت و فەرموودانەوە كە هەن و باس لە یەكڕیزیی دەكەن. لەسەر پیاوانی ئاینییە ئەم رۆڵە نیشتمانییە ببینن و بتوانن خزمەتێكی گەورەی نیشتمانیی خۆیان بكەن، چونكە كۆمەڵگای ئێمە كۆمەڵگایەكی ئاینییە و زیاتر زانیارییەكان لە شوێنە ئاینییەكانەوە وەردەگرن و بڕوای تەواویان بەو وتارانە هەیە كە مامۆستا ئاینییەكان لە رۆژانی هەینی و بۆنە ئاینییەكاندا پێشكەشی دەكەن. ئاین  و  رۆڵی مامۆستای ئاینی بە یەكێك لە هۆكارەكانی دروست بوونی یەكڕیزیی دادەنرێت.

3-راگەیاندن: دیارە مەبەست لە راگەیاندن هەموو هۆكارەكانی راگەیاندنە بە بیستن و بینین و ... هتد   راگەیاندن دەورێكی گەورەی هەیە لە دروستبوون و بڵاوبوونەوەی فكری یەكڕیزیی و ئاڕاستەكردنی كۆمەڵانی خەڵك بە تایبەتی لاوان بۆ یەكڕیزیی نیشتمانیی هەروەها رۆڵێكی كاریگەری هەیە لە دوورخستنەوەی ناكۆكییە لاوەكییەكان و دەست خستنە سەر ناكۆكییە سەرەكییەكان و ناساندنی دۆست و دوژمن، خاوكردنەوەی سەرجەم ناكۆكییەكان، هەروەها بڵاوكردنەوەی فكری خۆشەویستی تاك بۆ نیشتمان و خاك. دەتوانرێت لە رێگەی راگەیاندنی نیشتمانییەوە بنیاتی تاك و بنیاتی نەتەوە و بنیاتی ئامانجی نەتەوەیی بنرێت بۆ (دەوڵەتی كوردستان ).

4-پەروەردە:  دیارە پەروەردە هیچی كەمتر نییە (ئەگەر زیاتر نەبێ) لە راگەیاندن، بۆ گەشەپێدان و بڵاوكردنەوەی فكری یەكڕیزیی لەناو چین و توێژەكانی كۆمەڵدا، لە رێگەی ئەو دەزگا فێركارییانەی كە هەن و پێگەیاندنی گیانی یەكڕیزیی و خۆشەوستی نیشتمان لەناو دڵی سەدان و هەزاران ئەو فێركارانەی كە هەن. ئەمەش هۆیەكی گرنگ و زانستییە بۆ هۆشیاری نەتەوەیی و نیشتمانیی و واقیعی، كە كاریگەری ئەرێنی دەبێت لەسەر كۆمەڵگای كوردی و كەمكردنەوە و كاڵكردنەوەی ئەو ناكۆكییە لاوەكیانەی كە هەن لەناو كۆمەڵگادا. پەروەردەی نیشتمانیی یەكێكە لە كۆڵەكە بنچینەییەكانی دروستبوونی دەوڵەت، دژ بە هەنگاوەكانی دوژمن دەبێت بۆ دووبەرەكی و لێكترازانی كۆمەڵگا و چین و توێژەكانی كۆمەڵا لە ڕێی دار و دەستەكانیانەوە، یان راستەوخۆ لە لایەن خۆیانەوە (دوژمنان) كە پلانەكانیان جێبەجێ نابێت بەهۆی ئاستی هۆشیاری بەرزی نیشتمانییەوە.

رێگاكانی  داگیركەران بۆ لێكترازانی نیشتمانیی

دوژمن: وەك داگیركەرانی كوردستان، جگە لە داگیركردن و كۆمەڵكوژی خەڵكەكەی و تەفروتوناكردنیان، لە چەند رێگەیەكی ترەوە وەك سیاسەتی (پەرتكە و زاڵبە و لەناوبەرە) هەوڵی لێكترازانی ریزەكانی كوردی داوە:

 ئەلف-جەنگی دەروونی:

 دیارە دوژمن و داگیركەرانی كوردستان بۆ تێكدانی یەكڕیزیی نیشتمانیی دروستكردنی دووبەرەكی و ناوچەگەریی توانیویانە لە رێگای (جەنگی دەروونییەوە) سەركەوتنی گەورە بەدەست بهێنن بۆ تێكدانی ماڵی كورد و نانەوەی ئاژاوە و شەڕی خۆكوژی (شەڕی ناوخۆ) ئەویش لە رێگای كەناڵە جیاوازەكانیانەوە بۆ بڵاوكردنەوەی ئەوەی مەبەستێتی بۆ شێواندنی بیروڕای خەڵك و گەلەكەمان و بڕواپێهێنانیان بەوەی كە دروستبوونی دەوڵەتی كوردی و یەكڕیزیی ماڵی كورد كارێكی ئەستەمە، بەداخەوە زۆر جار پارت و سەركردەی پارتەكانیان بە تایبەت بۆ ئەو مەبەستە بەكارهێناوە بە تایبەت پارتە عیراقچییەكان، كە مێژوویەكی دوور و درێژیان هەیە و هەمیشە بە خەونی شاعیرانە و كۆمەڵێك هۆی لاوازەوە رۆڵەكانی كوردیان بە هەڵە بردووە وەك (لاوازی ئابووری و باری كۆمەڵایەتی و جوگرافیایی و هەڵكەوتەی جیۆپۆلەتیك... هتد ).

جەنگی دەروونیی بریتییە لە بەكارهێنانی دەروونزانی بۆ راژەكردنی جەنگ بە شێوازی (پڕوپاگەندە و واتە وات و هەڵوێستی ئابووری و مناوەراتی سیاسی ).

دوژمنان توانیویانە لە رێگای جەنگی دەروونییەوە:

 گیانی مەعنەوی گەلی كورد تێك بشكێنن و تا رادەیەكیش لەبەریەك هەڵوەشێنن.

*بڵاوكردنەوەی بی َباوەڕی لەناو نەتەوەی كورد بە مەسەلە ستراتیجییە چارەنووسسازەكان، بێ باوەڕی بە دەوڵەتی نەتەوەیی و یەكڕیزیی كورد.

*كاریان كردۆتە سەر بیر و هۆشی تاكەكانی گەلەكەمان تا رادەیەك توانیویانە هەڵوێستیان بگۆڕن بەرامبەر مەسەلە ستراتیجییەكان.

*زۆر بە ئاسانی دەتوانن لە هەر كات و ساتێكدا بیانەوێت دووبەرەكی و شەڕی ناوخۆ لە نێوانماندا دروست بكەن لە رێگای پارتەكانەوە.

*دروستكردنی گیانی خۆبەدەستەوەدان لەناو تاكەكانی گەلەكەمان و نۆكەرایەتی بۆ دوژمنان لە لایەن هەرندێك پارت و سەركردە دیارەكانییانەوە.

*دروستكردنی بێ باوەڕی لە نێوان حكومەت و گەلەكەمان تا رادەیەكی باش سەركەوتوو بوون لەم خاڵەدا بەهۆی خراپی دەسەڵاتی كوردییەوە، خەڵك گەیشتۆتە ئەو ئاستەی ئاواتە خوازە  بە دەسەڵاتی داگیركەران.

*پشتگیریكردنی ئەو پارت و كەسایەتییانەی كە دژی یەكڕیزیی و دروستبوونی دەوڵەتن.

*دیارە ئامانجی سەرەكی لە جەنگی دەروونیی هەوڵدانە بۆ گۆڕینی رەوشت و هەڵوێستی تاكەكان و داگیركردنی بیر و هۆشی كەسەكان (تاكەكانە) بۆ نەهێشتی ئیرادە و توانا و لاوازكردنییەتی بە مەسەلەی یەكڕیزیی و دەوڵەتی كوردستان.

لەم جەنگە دەروونییەدا نەتەوەی كورد بە گشتی دەبێتە ئامانجی دوژمنان هەوڵا دەدات هەموو تاكەكانی نەتەوەكەمان ئاراستە بكات بۆ شەڕێكی لابەلاو درێژخایەن و بڵاوكردنەوەی دووبەرەكی و تێكدانی یەكڕیزیی نیشتمانیی.

ب-بەكارهێنانی ئاین:

 ئایدۆلۆجیای دین چاوەڕوانی ئەوەی لێدەكرێت  كە گەشەی هەستی نەتەوەیی لاواز بكات و كۆسپ و تەگەرە بۆ بزووتنەوەی نەتەوەیی دروست بكات. تەنها بۆ كوردستان ئەم لێكدانەوەیە راستە، ئەگەر چاو بە مێژووی بزووتنەوەی گەلاندا بخشێنین دەبینین لە زۆربەی بزووتنەوەی رزگاری نیشتمانیی گەلاندا ئاین و هەستی نەتەوەیی تێكەڵا كراون و توانیویانە سەركەوتن بەدەست بهێنن نموونەش زۆرە لە دنیادا. زۆرینەی كورد موسڵمانن هەروەك زۆرینەشیان سەر بە مەزهەبی سونەن، هەرچەندە ژمارەیەك كوردی شیعە و ئێزدی و عەلەوی و كاكەیی هەن.                                              

كورد بە درێژایی مێژووەكەی نەیتوانیوە ئاین وەك چەكێك لە بەرانبەر نەیارەكانیدا بەكاربهێنێت، كورد هەمیشە بە پیرۆزی سەیری ئاینی كردووە و پێی وابووە لادان لە چوارچێوە داخراوەكەی ئاین كە پێشتر لە لایەن زانا و پێشەوایانی  ئاینەوە دانراوە تاوانە. بۆیە هەموو ئەمانە وای كردووە كە چاكسازیی لە ئایندا لای كورد تاوان بێت و بچێتە خانەی بێ باوەڕییەوە. بۆیە كورد كەوتە ژێر كاریگەری مەزهەبی سوننەوە كە عوسمانییەكان  خۆیان بە رابەر و پارێزەری دەزانی و ئەو كوردانەشی شیعە مەزهەب بوون كەوتنە ژێر كاریگەری دەوڵەتی شیعە مەزهەبەكانی ئێرانەوە، ئەوانەشی كە موسوڵمان نەبوون كەوتنە نێوان ئەم دوو بەرداشەوە.

ئەگەر تێبینی بكەین دەبینین لە لایەن عوسمانییەكانەوە  ئاین وەك سیاسەت بەكارهێنراوە و لە  هەڵگیرسانی هەر شۆڕشێكی كوردا توركەكان بە حوكمی ئەوەی هاوئاین بوون لەگەڵا كورد، بۆ جێبەجێكردنی پلانەكانی خۆیان ئەم هەلەیان دەقۆستەوە و هەوڵیان دەدا بۆ شكست پێهێنانی شۆڕشەكە، لە كاتی شۆڕشەكەی میر (محەمەد)ی میری سۆران، عوسمانییەكان ئەم چەكەیان بەكارهێنا دژ بە میر محەمەدی میری سۆران لە رێگەی مەلای (خەتێ) وە توانییان كۆتایی بە شۆڕشەكە بهێنن، هەروەها لە كاتی شەڕی (روس و عوسمانییەكان ) لە ساڵی (1877 بۆ 1878) لە رێگەی بەكارهێنانی چەكی ئاینییەوە توانییان وا لە شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری بكەن بچێتە بەرەی عوسمانییەكان و شەڕ دژی روسەكان بكات، بەناوی (غەزا)وە وەك ئەركێكی ئاینی، كە ئەوەش جگە لە هەڵەیەكی گەورە هیچی تر نەبوو بەڵكو بووە هۆی زەرەر و زیانێكی گیانی زۆر بۆ كورد، هێنانی نەهامەتی و برسێتی و دەربەدەری هەروەها لە رێگای چەكی ئاینەوە توانییان لەشكری (سوارەی حەمیدییە) لە (1885) زاینی دروستبكەن، ئەو لەشكرە بەشدار بووە لە كۆمەڵكوژی ئەرمەنییەكان بە ناوی پیشتیوانی كردن لە ئیسلام.

توركەكان بەهۆی بەكارهێنانی چەكی ئاینەوە توانیویانە سەرجەم شۆڕش و هەوڵەكانی كورد لەناوبەرن وەكو میرنیشینەكانی (سۆران و بادینان و بۆتان و بابان) كە دوا میرنیشینی كورد بوو ریشەكێشیان كرد.

دوای ئەو هەموو ئەزموونە تاڵەی لەگەڵا داگیركەری تورك و عوسمانییەكان، جارێكی تر (شێخ مەحمودی حەفید) لە كاتی جەنگی جیهانی یەكەمدا لە ساڵی (1915) زایندا لە ژێر كاریگەری دروشمی (غەزا)دا هێزێكی زۆری كۆكردەوە چووە پاڵا هێزەكانی سوپای عوسمانی و بەشداری شەڕی (شوعەیبە)ی كرد لە (15/4/1915) زاینی لە باشووری شاری بەسرە كە بە تێكشكاندنی سوپای عوسمانی و هێزەكانی شێخ مەحمود كۆتایی پێهات و هەمان هەڵەی پێشوو دووبارە كرایەوە.

كورد نەیتوانیوە ئاین وەك فاكتەرێك بۆ بەرگری و هێرش و خۆسەپاندن بەكاربهێنێت لە كاتێدا فارس و تورك بە هەموو شێوەیەك ئەم كارەیان كردووە. لەبەر ئەم هۆیانە :

1-سەركردایەتییەكی پێشكەوتوو سەركردایەتی و رابەرایەتی خەباتی كورد ناكات لە كۆنەوە تا ئێستا.

عەقڵی خێڵەكی و بنەماڵە لە ناو سەركردایەتی و خەباتی كورد باڵادەستە، دەوری شێخ و سەرۆك خێڵا دەبینن لە شكستی خەباتی نەتەوایەتی كوردا.

2-كورد پشت بە هێزی تایبەتی خۆی نابەستێت و هەمیشە پەنا بۆ ئەو دەوڵەتانە دەبات كە سیاسەتی كوشتنی كورد بە دەستی كورد دادەڕێژن.

3-ئەو نەتەوانەی بە پێی سیاسەتی پەرتكە و زاڵبە دابەش و پارچە پارچە دەكرێ تووشی گەورەترین كارەسات و ماڵوێرانی دەبن، راستە كورد ناتوانێ پێش لە هەندێ كارەساتی گەورە و بەكارهێنانی چەكی قورسی كیمیایی و... هتد بگرێت، بەڵام خۆ دەتوانێت نۆكەرایەتی و جاشایەتی بۆ دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستان نەكات، دەتوانێت لە جیاتی دەوڵەتە داگیركەرەكانی شەڕ نەكات، بەڵكو بە پێچەوانەوە دەتوانین یەكڕیز بین و بە پێی بەرژەوەندییە باڵاكانی نەتەوەی كورد هەڵسوكەوت بكەین.

4-نۆكەرایەتی پارت و سیاسییەكان و شێخ و بنەماڵە دەست رۆیشتووەكانی كورد پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە بە رێگرتن لە گەشەكردن و بڵاوبوونەوەی هەست و بیری نەتەوەیی و یەكڕیزیی نیشتمان.

كاتێك حیزبێك یان بنەماڵەیەكی بەهێز و باڵادەست دەبێتە بەكرێگیراوی گەورە، مانای داڕوخان و نەمانی هێزی (خۆی) رادەگەیەنێ بە واتایەكی تر گۆڕی خۆی بە دەستی خۆی هەڵدەكەنێ، كە ئەركی سەرشانی بوو بەرگری و پشتگیری لە هەست و نەستی نەتەوەیی و یەكڕیزیی و نیشتمانپەروەری بكردایە.

 5-ئاین رۆڵی خراپی بینیوە لە دروست نەبوونی یەكڕیزیی و ترازانی كورد و دروست نەبوونی دەوڵەت. ئەو لێكدانەوەیەی بۆ رۆڵی خراپ بەكارهێنانی ئاین كراوە، هەمان لێكدانەوە دروستە بۆ زۆرێك لە وڵاتانی سۆشیالیستەكان و چەپ و ماركسی و كۆمۆنیستەكانی كوردیش.

هەروەها هیچ كام لە وڵاتانی بە ناو سۆشیالیست وەك یەكێتی سۆڤیەت، چین و ئەلبانیا و ئەوروپای رۆژهەڵات بە پێی پرەنسیپەكانی مافی بڕیاردانی چارەی خۆنووسینی گەلان نەك پشتگیریان لە شۆڕشەكانی رزگاریخوازی گەلی كورد نەكرد بەڵكو بە بەرچاویانەوە كوردستان دابەش و پارچە پارچە كرا، كە لە بەرژەوەندی ئیمپریالیزمی جیهان بوو، ورتەیان لێوەنەهات و بگرە لە زۆر قۆناغدا پشتگیری رژێمە داگیركەرەكانی كوردستانیان كردووە تەنانەت لە جینۆسایدی كوردیشدا نەك هیچ هەڵوێستێكی مرۆڤانەیان نەبووە بەڵكو ئەوە پیاوكوژەكانی بەعس بوون لەسەر دەستی زانا و پسپۆرە روسەكان فێری بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و بایەلۆجی كران، لەبەر ئەوە چاوەڕێی هەڵوێستی باشیش لە چەپ و ماركسی و كۆمۆنیستە كوردەكان ناكرێت لەبەرئەوەی لە هەندێ قۆناغی مێژوودا لە بەرەی داگیركەران بوون و رۆڵی خراپیان بینیوە لە لێكترازاندنی ریزەكانی گەلی كوردستان. بێگومان نموونەش زۆرە.

    ج-ئابووری:

ئابووری بە پڕ بایەخترین فاكتەر دادەنرێت بۆ یەكڕیزیی و سەركەوتن و دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ و گرتنە دەستی دەسەڵات.

كوردستان سەرەڕای ئەوەی ناوچەكی جوگرافی زۆر گرنگە لە رووی ئابوورییەوە زۆرترین كانزا و بەرهەمە سروشتییەكانی تێدایە، بەڵام لە لایەن كوردەوە سوودی لێ نەبینراوە، چونكە ئابووری كوردستان بە زۆری كشتوكاڵی بووە، بۆیە ئابوورییە سروشتییەكەی سست بووە لە پەنا ئەمەدا كاری بەخێوكردنی مەڕ و ماڵاتی كردووە بۆیە ئابووری بەهێز لە كوردستاندا نەبووە.

هۆكاری سەرەكی كە بووەتە هۆی لاوازی و داڕمانی ئابووری كوردستان ئەوە بووە كە لە سەدەكانی رابردوودا تەنها بەشی كاولكاری و وێرانكاری بووە، سنوورەكانی كوردستان هەمیشە بوونەتە جێگای كێشە رامیاری و جەنگییەكانی وڵاتان، ناوچەكانی كوردستان بۆتە شانۆی شەڕی بەردەوامی نێوان وڵاتە دراوسێكان.

وڵاتە داگیركەرەكان بە توندی دەستیان گرتووە بەسەر داهاتی كوردستاندا، بوار بە پێكهێنانی سەرمایە نەدراوە. هەروەها بەردەوام كوردستان لەژێر گەمارۆی ئابووری دوژمنان بووە زۆرترین فشاری ئابوورییان بۆ كورد هێناوە. دوژمنان توانیویانە ئابووری وەك چەكێك بۆ لێكترازاندنی ریزەكانی كورد بەكاربهێنن. هیچ حكومەتێك هەوڵی پێشخشتنی ئابووری كوردستانی نەداوە لەبەر ئەوە بە فەرامۆشكراوی ماوەتەوە.

دەسەڵاتی كوردیش لە باشووری كوردستان لەبەر گەندەڵیی و فەساد و ململانێی حیزبایەتی و بنەماڵەیی خۆیان نەك نەیان توانی گەشە بە ئابووری كوردستان بدەن بەڵكو ئەوەشی هەبوو بەرەو داڕمانیان بردووە.

د-هەستی نەتەوایەتی:

 ئەوەی كە مرۆڤ بە نەتەوەوە دەبەستێتەوە، سەرەڕای هۆكارە سروشتییەكانی نەتەوەبوون، كە بەندن بە مانەوەی گەل و نەتەوەوە (زمان، خاك، كەلتوور، ئاینی هاوبەش ) بە بێ هێز و ئیرادەی گەل ناتوانن دەورێكی كاریگەر ببینن لەسەر بوون مانەوەی نەتەوە، كۆكردنەوەی هەموو ئەم پێكهێنەرانە لە مرۆڤەكاندا مانا و هێز پەیدا دەكات بەمەش دەوترێ هەستی نەتەوەییبوون، دیارە ئەم هەستە لە دەرەوەی دەسەڵاتی سیاسی و دەوڵەتیشدا وجودی هەیە.

هەستی نەتەوایەتی واتە نەتەوەییبوون یان پەیوەست بوون بە نەتەوە و كاركردن بۆ ئامانجەكانی نەتەوە، لە دروستكردنی یەكڕیزیی، سەربەخۆیی لە دەوڵەتی سەربەخۆدا، دروستكردنی ئیدارە و بەڕێوەبردنی خۆ وڵاتی، دروستكردنی ئابووری و ئاوەدانی. هەستی نەتەوایەتی لەناو كوردا زۆر لاوازە، بیری دەوڵەت و بیری یەكڕیزیی و زانستی سەركردایەتیكردن و سیاسەت وەك پێویست گەشەی نەكردووە، ئەگەر هەشبێت زیاتر لە ئاستی تاكە كەسیدایە، دیارە گەشەنەكردنی هەستی نەتەوایەتی هۆیەكی ترە بۆ دروست نەبوونی یەكڕیزیی  و دەوڵەتی نەتەوەیی دەوڵەت و یەكڕیزیی و هێزی سەربازی كرۆكی هەستی نەتەوەییە.

كۆمەلێك هۆكاری تریش هەن بۆ دروست نەبوونی هەستی نەتەوایەتی لای كورد و نەبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی.

*ئەو نەتەوانەی دەبنە ئامانجی سیاسەتی (پەرتكە و زاڵبە) رووبەڕووی گەورەترین نەهامەتی و كارەسات دەبنەوە لەبەرئەوەی ئەم سیاسەتە فكری نەتەوەیی ئیفلیج دەكات. هەر نەتەوەیەك ئەم گورزە بەهێزەی بەربكەوێت وای لێدێت نەتوانێ  هۆشی بێتەوە بەر خۆی. 

دیارە كورد و كوردستان لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمی سەدەی بیستەمدا  لە ئامانجی پارچە پارچە كردن و دابەشكردنی   كورستان لە لایەن ئیمپریالیزم و دەست و پێوەندەكانییەوە بەر سیاسەتی (پەرتكە و زاڵبە) كەوتوە، دەتوانین بڵێین تاكو ئێستا نەیتوانیوە بە باشی هۆشی بێتەوە بەر خۆی.

         *داگیركردنی كوردستان بۆ ماوەیەكی زۆر لە لایەن هەردوو ئمپراتۆرییەتی (عوسمانی و ئێرانی)یەوە كە خۆیان دواكەوتووبوون بە بەراورد بە شارستانی ئیستیعماری ئەوروپی، بووە هۆی بێهێز بوونی كلتووری كوردی و دواكەوتنی لە رووی شارستانییەوە، هەروەها نزمی هۆشیاری نەتەوایەتی.

دوای ئەوەی كوردستان بەسەر چوار پارچەدا دابەش كرا، داگیركەرانی كوردستان دەستیانكرد بە پاكتاوكردنی نەتەوەیی لەسەر خاكی كوردستان و دوورخستنەوەی دانیشتوانە رەسەنەكەی و هێنانی خەڵكی غەیرە كورد بە تایبەتی لەو ناوچانەی كە خێر و بێری نەوت و كانزایان زۆرە. یان دروستكردنی پڕۆژەی گەورەی بەنداو (سەد) لەسەر بەشێكی زۆری خاكی كوردستان و راگواستنی دانیشتوانی بۆ ناوچەكانی تری ئەو وڵاتانە.

دیارە لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عیراقەوە تاكو ئێستا ئەم پرۆسەیە بەردەوامە و بە قۆناغ جێبەجێ كراوە خەڵكەكەی زۆری ئاوارەی ناوەڕاست و خوارووی عیراق بوون هەندێكیشی لە كوردستان نیشتەجێ بوون  راگواستنیش هۆكارێكە بۆ كزبوونی هەستی نەتەوایەتی.

           *گیانی هۆز و تیرەگەریی و ناوچەگەریی لای كورد بۆتە هۆی ئەوەی ئەوەندەی پەیوەستی تیرە و هۆزەكانیان دەبن هێندە پەیوەست نابن بە نەتەوەوە.

           *كورد زیاتر پابەند بووە بە ئاینەوە و غەزایان كردووە لە پێناوی ئیسلام و ئایندا. دوژمنان هەمیشە هەوڵیان داوە لە رێگەی ئاینەوە بیری نەتەوایەتی لاواز بكەن و هەستی نەتەوەیی نەهێڵن.

*نەخوێندەواری و نزمی ئاستی رۆشنبیری لەناو كۆمەڵگەدا یەكێكە لە هۆكارەكانی گەشەنەكردنی هەستی نەتەوایەتی لە لای كورد، نەبوونی ئەم هەستەش زیانێكی زۆری بە كورد گەیاندووە لە دروست نەبوونی یەكڕیزیی و سەربەخۆیی كوردستاندا.

ه-شێوە و باری كۆمەڵایەتی كوردستان :

پێكهاتەی كۆمەڵایەتی كوردستان رۆڵی سەرەكی بینیوە لە دروست نەبوونی یەكڕیزیی نیشتمانیی و لێكترازانی ریزەكانی گەلی كورد.

بە حوكمی ئەوەی هەر ناوچەیەك لە كۆمەڵێك هۆز پێكهاتووە و لە هۆزەكانیشدا چەند بنەماڵەیەك دەستیان گرتووە بەسەر ناوچەكاندا و هەر بنەماڵە و هۆزە لە ناوچەی خۆی حكومەتێك بووە و بە چاوی داگیركاری و دوژمنانەوە تەماشای ناوچەكانی دەرەوەی دەسەڵاتی خۆیان كردووە، ئەمەش وای كردووە كە بنەماڵە و هۆزە كوردەكان هەمیشە لە كێشە و ململانێی قورسدابن كە ئەمەش بارێكی خراپی لەسەر كورد دروست كردووە، چونكە ئەمە هۆكارێكی سەرەكی بووە بۆ یەك نەگرتن و یەكڕیزیی نیشتمانیی، دوژمنان هەمیشە لەم بۆشاییەوە توانیویانە فیتنە و ئاشووب لە نێو كوردا دروست بكەن و ریزەكانی لێك بترازێنن، نەهێڵن یان دووریان بخەنەوە لە ئامانجە سەرەكییەكان و سەربەخۆیی و دروست بوونی دەوڵەت.

بۆیە پێویستە لە پێناوی دروستبوونی یەكڕیزییدا گەشە بە بوارەكانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و رۆشنبیری بدرێت، پێویستە لایەنەكانی بیرو باوەڕ و دابونەریت و بەها كۆمەڵایەتییەكان بگۆڕدرێن.

و-رۆڵی كەسی یەكەم لە سەركردایەتی كورد و شۆڕشەكاندا :

دیارە مەبەست لەو سەركردانەیە كە ئەركی رێكخستن و شۆڕش و راپەڕین و بزووتنەوە رزگاری خوازەكانی كوردیان گرتۆتە ئەستۆ، بەداخەوە یەكێك لە زەقترین هۆكارەكانی دروست نەبوونی یەكڕیزیی و لێكترازان لەم قۆناغە و لە رابردووشدا دەگەڕێتەوە بۆ رۆڵا و كەسایەتی سەركردەكان كە سەركردایەتی بزووتنەوەكانیان كردووە، هەرچەندە هەموو بزووتنەوەكان لە دژی داگیركەرانی كوردستاندا بوون بەڵام سەركەوتوو نەبوون، هەرچەندە زۆر تینووی ئازادی و سەربەخۆیین و چەندین قوربانی گەورەمان داوە بۆی، بەهۆی نەبوونی بیروڕای تەواوەتی سەركردەكان بۆ دۆزی مەسەلەی كورد و مەسەلە راستەقینەكەی كە خۆی لە یەكڕیزیی و سەربەخۆییدا دەبینێتەوە، نەبوونی بەرنامەیەكی درێژخایەن و تۆكمە، خۆشباوەڕییان بە دوژمنان و داگیركەران، لاوازیی و كورتخایەنییان پێوە دیار  بووە.

لەبەر بەرژەوەندی تەسكی كەسی خۆی و بنەماڵەی و ناوچە و خیڵ و حیزبەكەی یەكڕیزیی و سەربەخۆیی كراوەتە قوربانی، زۆربەی زۆری شۆڕشەكان هێندەی بە ناوخۆوە خەریكبوون و شەڕی یەكتریان كردووە هێندە شەڕی داگیركەرانیان نەكردووە،  بە بێ ئەوەی بیر لە بەرەیەكی نیشتمانیی بكەنەوە، كە یەكڕیزیی و سەربەخۆیی تیا بەرجەستە بكەن.

كەسی یەكەم

لەبەرنەبوونی دەوڵەت، كورد وەكو نەتەوەیەكی سەربەخۆ قۆناغەكانی پێشكەوتنی گۆڕانی نەبڕیوە، یان بەشێوەیەكی تر هەر نەتەوەیەك دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی نەبێت هەمیشە لە قۆناغەكانی سەرەتاییدایە بە سەرەتایی ژیان دەگوزەرێنێت.

بۆیە هەمیشە كەسی یەكەمی حیزبەكان نەیان توانیوە لە چوارچێوەی (بنەماڵەیی) و ناوچەیی دەربچن و بەرژەوەندی گشتی بخەنە سەرو بەرژەوەندی خۆ و بنەماڵە و حیزبەكانیانەوە، هەوڵا بدەن بۆ سەربەخۆیی و یەكڕیزیی نیشتمانیی.

 جوڵانەوە و شۆڕشەكانی كورد بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕیون:

قۆناغی یەكەم:

   كە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەوە دەست پێدەكات تا كۆتایی حەفتاكانی هەمان سەدە، گرنگرترین راپەڕینەكانی ئەم قۆناغە بریتییە لە راپەڕینەكانی عەبدولڕەحمان پاشای بابان و محەمەد پاشای میری سۆران و بەدرخان پاشای بۆتان و راپەڕینەكەی یەزدان شێر و لە كۆتاییشدا راپەڕینی عوسمان پاشا و حوسێن پاشای كوڕانی بەدرخان پاشای بۆتان لە ساڵی (1878)دا، هیچ بەرنامەیەكی روون و دیاریكراویان نەبووە و هەروەها لە رووی سەربازیشەوە لە ئاستێكی نزمدا بوون، رێبەرانی ئەم قۆناغە لە رووی سیاسی و دیپلۆماسییەوە لە ئاستێكی نزمدا بوون هەندێك لە میر و سەردارانی كورد تا رادەیەكی كەم ئاگایان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی ئەو سەردەمە بوو (یەزدان شێر) پاڵپشتی وڵاتە زلهێزەكانی بە هەند گرتووە بۆ سەرخستنی راپەڕینەكەی هەوڵی داوە پەیوەندی بە روسیای دوژمنی دەوڵەتی عوسمانییەوە بكات بەڵام هەوڵەكانی لە كات و ساتی خۆیدا نەبوون. رێبەرەكان لە پاڵا دژایەتی داگیركەردا، هەمیشە بەرژەوەندییەكانی خۆیان بەلاوە گرنگ بووە و پاراستویانە. گرنگترین سیمای جیاكەرەوەی ئەم قۆناغە ئەوەیە كە سەركردایەتی و رێبەرایەتی راپەڕینەكان لەژێر كۆنترۆڵی میر و وەچەكانیاندا بووە هەروەك لە ناوی راپەڕینەكانەوە بۆمان دەردەكەوێت.

قۆناغی دووەم:

لە راپەڕینی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهرییەوە، ساڵی (1880) دەگرێتەوە تاكو سییەكانی سەدەی بیستەم، لەم قۆناغەدا رێبەرایەتی راپەرین و جوڵانەوەكان لە ئەستۆی پیاوە ئاینییەكان و سەرۆك هۆزەكان بوو كە دەسەڵاتێكی  تاكڕەویان لە جوڵانەوەكاندا پیادە دەكرد، وەك (شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری و شێخ مەحمودی حەفید و شێخ سەعیدی پیران) هەرچەندە لەم قۆناغەدا دروشمی سەربەخۆیی و تەنانەت كوردستانی گەورە بە روونی دەبینرا و بەرزدەكرایەوە.

رێبەرانی ئەم قۆناغە تا رادەیەك لە چاو رابەرایەتی قۆناغی یەكەم  لە رووی دیپلۆماسییەوە تۆزێك چوبوونە پێشتر، هەڵوێستی وڵاتە زلهێزەكانیان بە گرنگ دەزانی و هەوڵی پەیوەندی و بەدەست هێنانی پاڵپشتی بۆ بزووتنەوەكەیان دەدا. لەم قۆناغەدا سەرەتاكانی خەباتی رۆشنبیر و سیاسی و رێكخراوەیی دەركەوت. هەوڵا درا لە پاڵا خەباتی چەكداریدا خەباتی مەدەنی پیادە بكرێت.

قۆناغی سێیەم:

 لە سییەكانی سەدەی بیستەمەوە تاكو ئێستا لەخۆدەگرێت،                                                 لەم قۆناغەدا حیزب و رێكخراوە سیاسییەكان رێبەرایەتی بزووتنەوەكانیان دەكرد، زۆربەی هێزە نیشتمانییەكان خۆیان لە چوارچێوەی حیزب و رێكخراوە سیاسییەكاندا رێكخست.

لەم قۆناغەدا كاریگەری سەركردە  تەقلیدییەكان بەسەر  حیزب و رێكخراوەكان دا هێشتا كاریگەری زۆری هەبوو، هەرچەندە هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵا لێیان كۆبوونەوە بۆ رزگاری و سەربەخۆیی و خۆشگوزەرانیی رەنجدەران و چەوساوەكان، لەم قۆناغەدا پەیوەندی دیپلۆماسی تا رادەیەك باش بوو لەگەڵا وڵاتە زلهێزەكاندا و پاڵپشتی خۆیان بۆ جوڵانەوەی رزگاری نیشتمانیی دەربڕی بوو، بەڵام بەهۆی نەزانی كەسی یەكەمەوە بێ ئاكام دەرچوو، لەم قۆناغەدا ئامانجە نەتەوەییەكانی كورد وازهێنان لە سەربەخۆیی و پێكهێنانی كوردستانی گەورە كرایە قوربانی ئۆتۆنۆمی و فیدراڵی و كارگێڕییەكی سنووردار.

لەم قۆناغەدا لە باشووری كوردستان بەهۆی كەسی یەكەمی حیزبەكانەوە. حیزبەكان بە بنەماڵە كرانەوە، دەتوانین بڵێین پاشەكشەیەكی گەورەیان بە حیزبی كوردی كرد دوا نموونەش (بزووتنەوەی گۆڕان) بوو.

كۆمەڵێك هۆكاری تر هەن كە وایان لە كەسی یەكەمی حیزبەكان كردووە، نەك هەوڵی یەكڕیزیی نەدەن بەڵكو هەمیشە هۆی سەرەكی بوون بۆ تێكدان و پەرتەوازەیی كورد و قووڵكردنەوەی ناكۆكییە ناوخۆیی و سیاسی و لاوەكییەكان و وەلانانی ناكۆكییە سەرەكییەكان لەگەڵا دوژمن و داگیركەر  پشت بەستن بە هێزە دەرەكییەكان و نەبوونی سەركردایەتییەكی گونجاو بۆ مامەڵەكردن لەگەڵا كێشە ناوخۆییەكان و تێگەیشتن لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی، ئامانجە سنووردارەكانیان هەمیشە یەكێكە لە خەسڵەتەكانی كەسی یەكەمی پارتەكان، رێزنەگرتن لە خواست و ئیرادەی هاووڵاتیان، رێزنەگرتن لە بیروڕا و پێشێل كردنی یاسا و قۆرخكردنی سامانی وڵات بۆ بەرژەوەندی خێزان و بنەماڵەكەی.

هۆكارەكانی دەركەوتن و خۆسەپاندنی كەسی یەكەم

*دوژمنی داگیركەر :

لەبەرئەوەی پەیڕەوی سیاسەتی (پەرتكە و زاڵبە ) جێبەجێ دەكەن بۆیە هەمیشە لەم دەرگایەوە كۆمەڵێك دەستكەوتی گەورەیان دەست ئەكەوێت ئەویش لە رێگەی دار و دەستەكانیانەوە هەوڵا دەدەن كەسی یەكەمی حیزبەكان (ابراز) بكەن و بیكەنە كاریزمایەكی بێ وێنە لە مێژوودا بە شێوەیەك نمایشی بكەن كە سەركردەیەكی كەم وێنەیە لە مێژوودا و دووبارەبوونەوەی نییە لە ئازایەتی و راستگۆیی و زیرەكی و دیپلۆماسیی و سام و شان و شەوكەت.  وا دەزانن لە نێو جیهاندا تەنها تاكی هەڵكەوتوون، لە هەموو كەس بە توانا و زیرەكترن، كە ئەمەش وای لێدەكات بۆ هیچ بڕیارێكی چارەنووسساز  نەگەڕێتەوە بۆ كەس و حیزبەكەی، خراپ بەكارهێنانی هەموو دەسەڵاتەكانی بۆ بەرژەوەندی خۆی و خێزانەكەی.

ئێمەی كورد كۆمەڵێك نموونەی زۆرمان هەیە كە دوژمنانی كورد لە رێگای كەسی یەكەمەوە چ گورزێكی كوشندەیان لە كورد و بزووتنەوەی كورد داوە كە بۆتە هۆی لەناوبردنی بزووتنەوەكە و ماڵوێرانی و قەتڵا و عامی كورد و راگواستن و... هتد. 

*ژینگەی كەسی یەكەم:

   دەورووبەری كەسی یەكەم هەمیشە كەسانی دووڕوو و ماستاوچی و كەسی لاواز لە رووی پەروەردەیی و شەیدا و عەوداڵی پارە و پاداشت و خواردن دەورە دراوە. لەبەر بەرژەوەندی و دەستكەوتی پلە و پایەی حكومی حیزبی كەسی یەكەم دەكەنە سمبول و كاریزمای خۆیان هەموو شتێك لەودا دەبیننەوە، هەرچی سەركەوتن و دەستكەوتە بۆ كەسی یەكەمی دەگێڕنەوە و شكست و ژێركەوتنەكانی تریش بۆ میللەت و كەسانی ناو حیزب و لایەنەكانی تر دەگێڕنەوە، كە ئەمەش وا دەكات كەسی یەكەم خۆپەرست و هەمیشە لووت بەرزبێت و یەكڕیزیی نیشتمانیی پەرت بێت، هەمیشە كەسی یەكەم ركەبەرەكانی بە دوژمن ناساندووە.

*بەهۆی ئاست نزمی و لاوازی هەندێك كەسی ناو حیزبەكان و پیرۆزكردنی كەسی یەكەم، دروستكردنی دیكتاتۆرێكی پیرۆز و وێنا كردنی بە كاریزمایەك كە بەهیچ جۆرێك كەم و كوڕی و هەڵەی نییە و كاری نایاسایی ناكات، كەسێكی پاك و دڵسۆز وداوێن پاك و... باوكی هەژاران و هەزاران لەقەبیان بۆ دروست دەكرێت، تەنانەت خێزان و بنەماڵە و دەوروبەركەشیان پیرۆز دەكەن.

دوای مردنی كەسی یەكەم دەسەڵات و پیرۆزییەكانی دەگوازرێتەوە بۆ خێزان و منداڵەكانی، مەسینەهەڵگر و كۆیلە حیزبییەكان و رۆشنبیرە دەستەمۆكانیشیان دەكەونە زوڕنا و دەهۆڵا لێدان بۆ پشتگیریی و شەڕكردن لەسەریان و چەسپاندنیان لەناو حیزبەكەیاندا بەهەر نرخێك بێت، تا شەڕی ناوخۆ و هێنانی دەستی داگیركەر و بێگانە بۆ یەكلاییكردنەوەی ناكۆكییە ناوخۆییەكان، دەرپەڕاندنی نەیارە ناوخۆییەكانیان و خۆسەپاندنی خۆیان بە چەندین سیناریۆ...

سیفاتەكانی  سەركردە:

1-دژی داگیركەر بێت، شارەزایی تەواوی لە زانست و هونەری جەنگدا هەبێت.

2-فكری ستراتیژی دەوڵەتی هەبێت.

3-لەگەڵا یەكڕیزیی نیشتمانیی بێت، دژی هەموو دووبەرەكییەك و لێكترازانێك بێت.

4-لەگەڵا دروستكردنی كاریزما و كەسی یەكەم نەبێت یان دژی دروستكردنی كەسی یەكەم بێت.

5-توانای پاراستنی نهێنییەكانی هەبێت.

6-كاریگەری بەسەر جەماوەری گەلەكەیەوە هەبێت، بتوانێت كار لە حەماسی شۆڕشگێڕییان بكات لە رێگای نووسین و وتارەوە.

7-پەرچەكرداری خێرای هەبێت بەرامبەر ئەو كەس و لایەنانەی كە لە گەندەڵیی و نۆكەرایەتی بێگانە و داگیركەرەوە تێوە دەگلێن.

8-كەسێكی زاتی نەبێت و هەمیشە بەرژەوەندی گەل و نەتەوەكەی لەسەر و بەرژەوەندی حیزب و خۆی و بنەماڵەكەی دابنێ و لووتبەرز و خۆ بە زلزان نەبێت.

9-بڕوای بە دیموكراسی و دەستاودەستكردنی دەسەڵات هەبێ لە رێگای هەڵبژاردنەوە.

10-ئازاو لەخۆ بردوو بێت.

11-بەخشندەو میهرەبان بێت.

12-دژی گروپ و گروپگەری و ناوچەگەری بێت.

13-هێمن بێت و كۆنترۆڵی خۆی لە دەست نەدات.

14-كەسێكی واقیعی بێت بەئاگاو تێگەیشتوو بێت.

15-كەسێكی دادگەربێت.

16-خوێندنەوەی بۆ داهاتوو هەبێت.

17-بە دیسپلین بێت.

18-راستگۆ و قسە لەڕوو بێت.

19-توانای بڕیاردانی هەبێت و پاشگەز نەبێتەوە.

20-لە گەندەڵی و بازرگانی نامەشروعەوە نەگلابێت.

21-گوێگرتن لە خوار خۆی و پرس و را كردن لەگەڵا دەوروپشتی.

22-دوربێت لە تووڕە بوون و هەڵچوون و تۆقاندن.

23-دژی ئیرهابی فكری بێت.

دیارە مەسەلەی كەسی یەكەم لای كورد  وا كەوتۆتەوە كە بۆتە گرفتیكی گەورە لە بەردەم سەركەوتن و یەكڕیزیی و دروست بوونی دەوڵەتی كوردستان لە دنیا و وڵاتانی تردا كەسی یەكەم دەوری رابەرایەتی و كۆكردنەوەی نەتەوەی بینیوە و دژ بە داگیركەرانیان، كەسی یەكەم دەوری گرنگی بینیوە لە دروست كردنی یەكڕیزیی، بۆ نموونە ( ماو لە چین، هۆشی مینە لە ڤێتنام، كاسترۆ و هاوڕێكانی لە كوبا، گاندی لە هندستان ) و چەندانی تر هەن.

ز-كێشە و مەترسییەكانی ناوخۆی ئێستای باشووری كوردستانی هەرێم:

سیستمی سیاسی لە وڵاتدا یان لە ناوخۆدا دەورێكی كاریگەری دەبێت لە بە ئەنجام گەیاندنی یەكڕیزیی نیشتمانیی و لە رێگای ئەو دام و دەزگا حكومییانەی كە هەیەتی، لە جێبەجێ كردنی دەستوور و یاسا و رەخساندنی هەلی كار و ئاشتی و ئارامی بۆ سەرجەم چین و توێژەكانی كۆمەڵا و پاراستنی مافەكانیان، هەروەها سیستەمی سیاسی نوێنەری بەرژەوەندیی و پێناسەی كۆمەڵە، هەروەها دەوری كاریگەر دەبینێ لە دابینكردنی لای كەمی پێداویستییەكانیان،                        لە چەسپاندنی دادپەروەریی و یەكسانی ئازادی چین و تویژەكان و لەم رێگایەوە دەتوانێت خۆشەویستی و دڵسۆزی خەڵك زیاد بكات بەرامبەر بە یەكڕیزیی و سەربەخۆیی.

بەهۆی سیاسەتی چەوت و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی هەرێم لە باشووری كوردستاندا و نەبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی راستەقینە و نیشتمانیی، هەژاری نادادپەروەریی و نەبوونی یاسا و گەشەنەكردنی ئابووری لە هەرێمدا و دەوڵەمەندبوونی كۆمەڵێك خەڵكی مافیای ناو حیزبەكان و دزینی سەروەت و سامان و قووتی ئەم خەڵكەو یەك نەگرتنی یەكە ئیدارییەكان و سەنگەرگرتنی چەكدارەكانیان و دووركەوتنەوەیان لە ئەركە نیشتمانیییەكە و قووڵكردنەوەی ناكۆكییە ناوخۆییەكان و نیشاندانی هێز و توانای سەربازی بۆ یەكتر وای كردووە زۆربەی دانیشتوانی هەرێم بڕوایان بە یەكڕیزیی و سەربەخۆی نیشتمان لاوازبێت، لە كاتێكدا دەبوایە بەرەیەكی نیشتمانیی و دیالۆگی نیشتمانیی ئامادەیی هەبوایە نەك هێماكانی شەڕی ناوخۆ و قووڵكردنەوەی ناكۆكییە سیاسییە لابەلاكان و لە بیركردنی ناكۆكییە سەرەكییەكان و تێكەڵكردنی دۆست و دوژمنانی گەلەكەمان لە باشووری كوردستان.

ئەوەی دوژمنانی گەلەكەمان پلان و بەرنامەیان بۆ داناوە بۆ تێكدانی و لێكترازانی گەلەكەمان سەركردە تاكڕەو و هەلپەرستەكان جێ بەجێی دەكەن.

سەرەڕای ناشەفافی و نادیموكراتیان كە بوونەتە هۆیەكی تری دووركەوتنەوەی خەڵك لەم هەرێمە لە یەكتری سەیركردنێكی دوژمنانە بەرانبەر بە دەسەڵات و نابەرپرسەكان.

گەندەڵی ئیداری و شەڕی ناوخۆ

گەندەڵی ئیداری  ناو پارتەكان و حكومەتی هەرێم چۆن پەیدا بوو؟! گەندەڵی دیاردەیەكی سروشتی ژیانی تاكەكانە و جیهانییە و لە ناو حیزب و شۆڕش لە دەسەڵات بە روونی دەردەكەوێت بە تایبەتی لە نێوان ئەو پارت و شۆڕشی وڵاتانەی كە لە سەردەمی (گواستنەوە)دا دەچنە جێگای دەسەڵاتێكی داگیركەری (استیگانی) بیانی یاخود  دیكتاتۆری (تۆلیتاری) بۆ سەردەمێكی تر؟

دەسەڵاتێكی خۆماڵی دەچێتە سەر پاشماوەی دەسەڵاتێكی ئیداری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی، سیستمێكی ئەڵتەرناتیڤ دادەمەزرێنێت.

ئەگەر لە رووی مێژووییەوە سەیری ئەم دیاردەیە بكەین لە زۆربەی ئاڵوگۆڕی سیستەمە سیاسییەكاندا روودەدات  بە تایبەتی لەو  وڵات و گەلانەی دواكەوتوودا رێژەكەی لە كایەی ئاڵوگۆڕی سیاسی و كۆتایی هاتن بە رژێمێك و دانانی بناغەی رژێمێكی تر، لە رووی ئامارەوە لە هەموو بوارەكانی خزمەتگوزاری و سیاسی و فكری و سیستەمی ئابووری و پڕۆژە فكری سیاسییەكاندا زیاد لە پێویست، ئەمەش تایبەتمەندی ئەو ئاڵوگۆڕە سیاسییانەیە لە گۆڕینی ڕژێم و سیستەمی سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

خۆی لە خۆیدا بەرەی ئۆپۆزسیۆن و گەل بە فاكتەری ناوەكی بە تەنها نەیانتوانیوە دەسەڵات بگۆڕن، هەمیشە فاكتەرە جیاوازەكان و بە تایبەتی فاكتەری دەرەكی ئاڵوگۆڕی لە گۆڕانی فكری و هاوكێشە سیاسییەكاندا كردووە، توانیویەتی ماهییەتی ئەو ئایدۆلۆژیا و پارت و سەروەرییانە لە نێو سایكۆلۆژیای كۆمەڵانی خەڵك و قاعیدەی سیاسی و پارت و لایەنە سیاسیەكاندا بسڕێتەوە و بشواتەوە؟  قۆناغ و سەردەمیش فاكتەرێكی دیكەی ئەم راستییەن بۆ پەیدابوونی ئەم گەندەڵییە.

بزووتنەوەی خەڵكی كوردستان بۆ سەربەخۆیی و رزگاری و مافەكانیان جوڵانەوەیەكی مێژووكردنی حەقخوازانەیە، بەڵام زۆر جار رانەگرتن و ناڕێكی بەڵانسی سیاسی و هێز و توانا لە لایەن سەرانی شۆڕشی كوردستان و دەسەڵاتی دەوڵەتی داگیركەر هەموو مەسەلەكەی لە بنەڕەتدا گۆڕیوە شكستی سیاسی بەسەر جوڵانەوەكەدا هێناوە.

(نموونەش زۆرە).

زۆربەی پارت و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لە سەردەمی جەنگی سارد لە دایك بوون و مومارەسەی ژیانی دیموكراسییان وەك یاسا و سیستم و ئایدۆلۆژیا نەكردووە لەبەرئەوەی زیاتر وابەستەی پرەنسیپ و دیسپلینەكانی تیۆر و گروپە چەپگەرییەكانی شۆڕشی چین و پارتی بەلشەفی و بەرە ناڕێكەكان بوون، نەبوونی هێڵی سووری ستراتیژی پارت و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان و دەرچوونیان لە هێڵە سوور و محاسەبەنەكردنیان لە لایەن گەل و شۆڕشەوە  ستانداردی (بناغەی) شۆڕشی لە رووی سایكۆلۆژییەوە تێك شكاندووە، دواتریش زاڵبوونی رەمزی كلاسیكی واتە سەركردەی كاریزمی كلاسیك و دروست نەبوونی سەركردەی مۆدێرن لەسەر هێڵە گشتییە مۆدێرنەكان.

فرە گروپ گەرایی و نەبوونی بەرنامە و یەك پڕۆژە بۆ ئایندە، بەڵكو بوونی چەندین گروپی جیاواز و ناكۆك و نەكڵۆك لەسەر پانتایی و گۆڕەپانی دەسەڵاتی ئیدارەی كوردی، هێندەی تر بە هەڵپەوە  گروپە سیاسییەكانی كوردی بەرەو رووی گەندەڵی برد.

ئەگەر بە وردی سەرنجی زەمینەی ئاڵوگۆڕە سیاسیەكانی عیراق بدرێت، دەبینرێت لەسەردەمی دروست كردنییەوە لە رووی ئیدارییەوە بە جەستەیەكی نادروست هاتووە و هیچ ئاڵوگۆڕێكی بە واتای شۆڕش تیایە رووی نەداوە ئەگەر چی هەندێك جار لە هەنێك ئاڵوگۆڕدا وشەی شۆڕش بەكار هاتووە بەڵام ئەوە مانای شۆڕش ناگەیەنێت بە مانا فكری و لۆژیكییەكەی، دوای دروستكردنی سیستەمی مەلەكی بە ئینقلاب و كودەتای سەربازی بۆ كۆمار و دواتریش لە هەردوو كودەتا سەربازییەكەی ساڵی (1963، 1968) دا هەندێك ئاڵوگۆڕ دروست بوون بەڵام بە هیچ شێوەیەك پڕۆژەی ئایدیۆلۆژیكی و فەلسەفەی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بە پێی ویست و خواستی ئیرادەی گەل، دەوڵەت بەڕێوە نەچووە، هەمیشە گروپی دەسەڵاتی دەوڵەت گروپی ئینقلابی و بێ سیستمی دیموكراتی بوون. بە ناعەدالەتی و نا شەرعی لە كایەی دەسەڵاتدا بوون.

هەرگیز نەیان هێشتووە پارت و گروپی ئۆپۆزسیۆنی دەوڵەتی لەناو دەوڵەت و دامەزراوە مەدەنییەكانی دەوڵەتدا هەبێت و چالاكی  سیاسەت و رەخنەگری سیاسی و ئیدارەی و بەرنامە و ستراتیژیان هەبێت.

لەم رووەوە تەواوی پارت و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان و عیراق ئۆپۆزسیۆنێكی سروشتی نەبوون، بەڵكو بە ناچاری جوڵانەوەیەكی دوورخراوەبوون لە سیستەمی بەڕێوەبەردنی دەوڵەت.

تێكچڕژان و بەیەكداچوونی پیلانگێڕیی و بەرژەوەندی و هاوكاری لە نێوان وڵاتانی ناوچەكە  و جیهان، ئامانجەكانی شۆڕش و خەڵكی تا رادەیەك ون كردووە، ئەمەش ئەوە دەردەخات كە كورد و سەركردەكانی شارەزای بەڕێوەبردن نەبوون و كەوتوونەتە تەڵەی داگیركەرانەوە، نەبوونی پڕۆژەی دامەزراندنی یەك سیستمی لایەنە سیاسییەكان خۆی لە خۆیدا پەرتبوونی ئیدارە و رێكنەكەوتنە لەسەر بەڕێوەبردنی ئیدارە و یەك ئیدارەیی.

رژێمی بەعسی عیراق وەك هەموو رژێمەكانی تری عیراق  هەموو داهات و دەستكەوتەكانی وڵاتی لە رێگای ستراتیجێكی نالۆژیكی و سەربازی و فاشستیدا سەرف دەكرد، سیاسەتی جینۆساید و دواخستنی كوردستان لە رووی ئیدارییەوە لە خۆیدا كۆسپێكی گەورەیە بۆ جوڵانەوەی كورد و رێكخستنەوەی  ئیداری لە كوردستاندا ئەمەش بۆتە هۆكارێك بۆ بەرەو گەندەڵی.

هۆكارەكانی گەندەڵیی ئیداری:

*هیچ كام لە پارت و رێكخراوەكانی باشووری كوردستان بەهۆی كەسی یەكەم و بنەماڵە و باندەكەیانەوە سەربەخۆ نەبوون لە كاروباری سیاسی و حیزبایەتی، بەڵكو هەر یەك لەو حیزب و رێكخراوانە بەهۆی نزیكی و دۆستایەتیان لەگەڵا هێز و وڵاتانی ناوچەكەدا كە بەهۆی ئەو پەیوەندییە كۆنانەی ساڵانی رابردوو لە سەردەمی شۆڕش و شاخدا نەیانتوانی سنوورێكی گونجاو بۆ ئەو پەیوەندییانە دابنێن، دوای گەیشتنیان بە دەسەڵاتی سیاسی، لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندی گشتی، بە پێچەوانەوەی (تورك و فارس و عەرەب) لە رێگای پارت و رێكخراوەكانی باشوورەوە دەستیان خستە ناو كاروباری ئیداری كورد و تووشی ئیفلیجیان كرد و دواجار شەڕی ناوخۆ و دوو ئیدارەیی بەخۆوە بینی.

*دانەنانی كەسانی تەكنۆكراتی ئیداری بێلایەن  لە ماوەی (29) بیست و نۆ ساڵی ئیدارەی كوردیدا.

*دابەشبوونی دەسەڵاتی ئیدارەی كوردی هێندەی تر پەرەی بە گەندەڵی ئیداریدا.

*كەسی یەكەمی پارتە سیاسییە دەسەڵاتدارەكان هەمیشە ئیدارەیان بۆ خزمەتی حیزب و بنەماڵەكەیان بەكارهێناوە.

*نەبوونی سیستمی ئابووری.

*رێكنەخستنی بازاڕ، كۆنترۆڵكردنی لە لایەن كۆمپانیا حیزبییەكانەوە.

*بەكارنەهێنانی سەروەت و سامانی وڵات بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتی كوردی.

*نەبوونی پلان بۆ ئاوەدانكردنەوەی كوردستان.

*كۆنترۆڵا نەكردنی سنوورەكان لە لایەن ئیدارەی كوردییەوە.

*تێكشكانی سایكۆلۆژی تاكی كورد لە باشووری كوردستان و بێ ئومێدكردنی گەنجان و سەرهەڵگرتنی بەكۆمەڵ بەرەوە چارەنووسێكی نادیار.

*نەبوونی دیموكراتی و شەفافییەتی (ژمارە و داتای روون) لە داهات و خەرجی ئیدارەی كوردیدا.

*دروستكردنی توێژێكی ئەرستۆكراتی سەرمایەداری حیزبی بێ بەرهەم.

*دروستكردنی توێژی بازرگانانی شەڕی ناسروشتی و هەڵتۆقینی چین و توێژێكی بازرگانی كە نەبوونەتە هۆی ئاڵوگۆرینی تەكنەلۆجی و بە سەنعەتكردنی كوردستان.

*نەبوونی معارەزەیەكی شەرعی پەرلەمان، كە بیر لە دەستكەوتی مادی و ئیداری نەكاتەوە.

*كپكردن و خەساندن و كۆیلەكردن و دەستەمۆكردنی زۆرێك لە رووناكبیران و تێكشكاندنیان لە رووی سایكۆلۆژییەوە.

*یەك نەخستنی هێزە چەكدارەكان.

*نەبوونی چاودێری دارایی.

*نەبوونی دادگای سەربەخۆ.

*پەراوێزخستنی توانا و ماف و رەنجی كەسانی ئیداری و شۆڕشگێڕ و تەكنۆكراتی دڵسۆز بە كورد و كوردستان.

*گەندەڵی لە كوردستاندا بۆتە دیاردەیەك و نەخۆشییەكی كوشندە تا رادەیەك چارەسەری ئەستەمە كە لە ئەنجامی ئەو كۆمەڵە هۆكارە مێژوویی و دەرەكی و ناوخۆییەوە دەركەوتووە تا ئەم ئاقارەی وەرگرتووە، تێكەڵا بە هەموو كونج و كەلەبەرێكی (حكومەت و حیزب)  بووە بە جۆرێك لەم ئۆرگانە سیاسی و حوكمییە تێكەڵا بووە مەحاڵە جیا كردنەوەیان.

  هەرچەندە لە سیستەمی دیموكراتیدا هێزی زۆرینە كە حكومەت دروستی دەكات لە رێگەی بەرنامەوە  كار دەكات بۆی نییە تەداخولی هیچ یەكێ لە دەزگاكانی دەوڵەت بكات: گەندەڵی لەو كۆمەڵگایانە و لەو شوێنانە سەرهەڵدەدات كە شەڕ و نائارامی باڵی بەسەردا كێشاوە.

شەڕی ناوخۆ :  

شەڕی  ناوخۆ باكگراوندەكەی دەگەڕێتەوە بۆ مێژوویەكی دوورتر كە ساڵەكانی (1964، 1970، 1978، 1986) دواتریش لە ساڵی (1992) تا ساڵی (1998)، شەڕی سارد بەردەوامی هەیە تاكو ئێستا.

بە فیعلی ئەم شەڕە چەكدارانە لە نێوان گروپ و پارتە سیاسییەكانی باشووری كوردستان لە گۆڕەپانی شاخ و شاری كوردستاندا بواری خراپی لە زیهنی كۆمەڵگادا دروست كردووە:

شەڕی نێوان مرۆڤ لە نێو كۆمەڵگەیەكدا كە هێشتا لەسەر لێواری مەرگە و رزگاری نەبووە لە ژێردەستەیی داگیركردن كارێكی ناپەسەند و چەپەڵ و گڵاوی كەسی یەكەمەكان و باندەكانیانە كە  شەڕیان تا ڕادەی ناو خێزان شۆڕكردۆتەوە.

دروست كردنی بازاڕی رەشی شەڕ، لە لایەن توێژێكی سوودمەندەوە لە شەڕ و بازرگانانی شەڕ.

شلۆق كردنی بازاڕ و تێكچوونی باری ئابووری و دروستبوونی بێكاری. شەڕی ناوخۆ نا ئەمنییەكی گشتی لە كەسایەتی هەموو تاكێكدا دروست كردووە، بەو شێوەیەش ئاسایشی گشتی هاووڵاتیان نەپارێزرا و  رێژەی تاوانەكان لە ناو كۆمەڵگەدا زیاتر دەكات.

هۆكانی روخاندنی نەتەوەیەك و تێكدان و بێ ئومێدكردنی لە ئایندەی سەربەخۆیی و رزگاری و ئازادی.

*شەڕی ناوخۆ: 

شەڕی ناوخۆ حیزبە كوردییەكانی كرد بە هێلانەی دووتوێژی جیای خاوەن بەرژەوەندی هاوبەشی تیا هەڵهێنا:

*یەكەم:

  توێژێكی عەسكەری سیاسی سەرمایەداری، لەم رووەوە حیزب ( كەسی یەكەمی حیزب)  بۆ سەروەرییەكانی خۆی چاوی لە هەموو بەها مرۆیی و كۆمەڵایەتی و نەتەوەییەكانەوە پۆشیوە.

*دووەم:

  دروستكردنی توێژێكی سەرمایەداری شەڕ كە هەمیشە یاریی بە پیرۆزییەكان و پارووی خەڵك دەكەن بە بەرچاوی حیزب و دەسەڵاتەوە بەڵام بێ دەنگ بوونیان لێی، بە كەم گرتنی هەموو دام و دەزگا حكومییەكان لە لایەن ئەم توێژەوە.

دیارە شەڕی ناوخۆ بووە هۆی زیندووكردنەوە و بواژاندنەوەی سیستمی خێڵ و خزمایەتی و بنەماڵەچێتی لەناو رۆحی حیزب و ئیدارە و ناوچەگەرێتی و لە هەموو كایەی سیاسیدا.

نەمانی پەیوەندی ئۆرگانی، رۆحی حیزبایەتی گۆڕا بۆ خزمایەتی و دۆستایەتی و دەستەگەریی.

*گەندەڵی وەك بەشێكی كلتووری چووەتە ناو سایكۆلۆژیای حیزب و ئیدارەوە.

*دەسەڵاتی رەهای سەرۆك حیزب و كەسی یەكەم بەسەر هەموو دام و دەزگا و  دام و دەزگاكانی حیزب و ئیدارە (دەست خستنە یاسا و دەسەڵاتی قەزایی و دەسەڵاتی جێبەجێ كردن )، هەمیشە رۆشنبیران و مونەزیرانی حیزب حیكمەتی ئەو دەسەڵاتە بە روویەكی پەسەند و مەشروعیەتدا دەبینن و دەخەنەڕوو.

زۆربەی دانانی وەزیر و گزیر و بەڕێوەبەری گشتی و پەرلەمان و سەركردایەتی حیزب و كەسانی پلەدار لە حیزب و دەوڵەتدا لەسەر بنەمای نفوز و شەڕكەری و ملكەچی دانراون، هەمیشە سیستەمی مەحسوبیەت و مەنسوبیەت و ناوچەگەریی و دەستەگەریی فۆرمی دەسەڵاتی ئیداری و پلە بەندی حیزبی و حكومی گرتووە.

هەمیشە ئیعتبارات و مەنفەعەی شەخسی و پاداشتكردن و بەخشینەوەی سەرمایەی حیزب و حكومەت لە پێش مافی یاسایی و رێكخستنەوەی ئیداری بووە.

پێویستە كورد شێوازی نوێی خەبات بەكاربهێنێت ئەویش دژایەتیكردنی سیاسەتی (پەرتكە و زاڵبە)ی دوژمنان و داگیركەرانی كوردستانە.

سەرچاوەكان

1.ئیسماعیل بێشكچی، كوردستان كۆڵۆنیەكی نێودەوڵەتی، ساڵی (2007).

2. ئەكرەمی میهرداد، ناسیۆنالیزم (گۆڕانكاری، تێۆری رەخنەیی) ساڵی (2006).

3. بەرزان عەبدوڵڵا، ساكۆلۆژیاتی سەربازی

4. باسیلی نیكیتین، (الكرد) وەرگێڕانی لە فەرەنسیەوە بۆ عەرەبی ( دكتۆر نوری گالبانی).(2007)

5. جرجیس فتح الله، یقڤه الكرد . (2012)                                                                     

6. دڵپاك جبار مەلا علی، هۆكارەكانی دروست نەبوونی دەوڵەتی كوردی   ساڵی (2012).

7. هاوڕێ سوارە، تێوری یەكڕیزیی ساڵی (2019).                                                                      

8. فەرید ئەسەسەرد، كوردستان و مەسەلەكانی ئەمنی و قەومی ساڵی (1998).

9. د.سعد ناجی جواد،پرسی نەتەوایەتی كورد وەرگێرانی بەرزانی مەلا تەها (2009)

10. د.سەعدی عوسمان، بزاڤی رزگاری خوازی كوردی ساڵی (2006).

11. لازاریف ن، مێژووی كوردستان وەرگێڕانی (وشیار عبدالله سەنگاوی )

12. عەتا قەرەداغی، چەمكی دەوڵەت و بزووتنەوەی مێژوو لە كۆمەڵگای كوردیدا ساڵی (2004).

13. د.عبدالرحمن قاسملو، كوردستان و كورد  وەرگێرانی (عبدالله حسن زادە) ساڵی (2012)

14. عەتا قەرەداغی، گوتاری ناسیۆنالیزمی كوردی بەرگی یەكەم  ساڵی (2007).

15. د.كەیوان ئازاد ئەنوەر، كوردستان و كورد لە چەند لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویدا ساڵ (2010).