ئومێد مەحمود

لەو ساڵەوەی حکومەتی عیراق بودجەی داناوە، واتە لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە پشكی هەرێمی کوردستان بە ڕوونی لە یاسای بودجە دیاری کراوە، لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە تا ساڵی (٢٠١٨) پشکی هەرێمی کوردستان بە ڕێژەی (١٧%) لە یاساکانی بودجەی عیراق دیاری دەکرا، بەڵام لە ساڵی (٢٠١٨)ەوە، دوای ڕوودانی کۆمەڵێک ڕووداو کە دیارترینیان گەڕانەوەی حکومەتی عیراق بۆ کەرکوک و فرۆشتنی نەوت لە لایەن هەرێمی و ڕادەست نەکردنی بە بەغداد بوو، چیتر ئەم ڕێژەیە وەک خۆی نەماو و گۆڕانکاری بەسەردا هات.

بابەتێک هەیە هەر لەسەرەتاوە هاوتای پشکی هەرێم لە بودجەکانی عیراقدا بوونی هەبووە، ئەو بابەتەش بریتییە لەو مەرجانەی حکومەتی عیراق دایناون لە بەرامبەر ناردنی پشکی هەرێمی کوردستان، ئەو مەرجانە لەسەرەتاوە مەرجگەلی زۆر ئاسایی و سادەبوون، بەڵام بە تێپەڕبوونی زەمەن، ئەو مەرجانە گۆڕانکاریان بەسەردا هاتووە، گۆڕاون بۆ مەرجی سەختر.

دەتوانین بە گەرانەوە بۆ یاساکانی بودجەی عیراق سێ وێستگە بۆ دیاریکردنی ئەو مەرجانە بخەینە پێش چاو، وێستگەی یەکەم: ساڵی (٢٠٠٥) لەم ساڵەدا مەرجەکان بۆ ناردنی پشکی هەرێم زۆر سادە بوون، تەنیا مەرجی ئەوە بۆ هەرێمی کوردستان دانراوە کە پێویستە خەمڵاندن بۆ داهاتەکانی بکات، وێستگەی دووەم: ساڵی (٢٠٠٨) وێستگەیەکی نوێیە و لە یاسای بودجەی ئەو ساڵەدا کۆمەڵێک مەرجی قورستر  بەسەر هەرێمی کوردستاندا دەسەپێنرێت، لەوانە ئەرکدارکردنی دیوانی چاودێری دارایی عیراق مەبەستی وردبینیکردنی داهاتەکانی هەرێمی کوردستان، ڕادەستکردنی داهاتە فیدرالییەکان بە حکومەتی ناوەندی، وێستگەی سێیەم: ساڵی (٢٠١٧) ئەم ساڵەش ویستگەیەکی نوێیە و کۆمەڵێک مەرجی تازە و قورستر بەسەر هەرێمی کوردستاندا سەپێنراون، لەوانە ڕادەستکردنی بڕی (٢٥٠٠٠٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، ڕادەستکردنی بڕی (٣٠٠٠٠٠) هەزار بەرمیل نەوتی کەرکوک، پێویستە داهاتی فرۆشتنی ئەو نەوتە بگەڕێتەوە بۆ بەغداد، فەرمانکردن بە هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی مووچەی فەرمانبەران دابەش بکات.

لەبەر ئەوەی بەشێکی زۆری ئەو مەرجانەی بەغداد دایناون لە بەرامبەر ناردنی پشکی هەرێمی کوردستان ، هەرێم پابەند نەبووە پێیان، ڕاستەوخۆ بەشێکی زۆری ئەو مەرجانە گۆڕاون بۆ کێشەی نێوان هەولێر و بەغدا، دەتوانین کێشەکانی نێوانیان بەسەر سێ بەشدا پۆلێن بکەین: ئەوانیش برتین لە داهاتەکان و بودجەی پێشمەرگە و نەوت.

سەبارەت بە مووچە و پێداویستییەکانی هێزی پێشمەرگە، ئەم بابەتە لە ساڵی (٢٠٠٧)ەوە خراوەتە ناو یاسای بودجەی عیراقەوە، سەرەتا ڕێککەوتنی نێوان هەر دوو حکومەتی هەرێم و ناوەند کرابوو بەمەرج بۆ ناردنی پشکی هێزی پێشمەرگە، دواتر و لە یاسای بودجەی ساڵی (٢٠١٥) مەرجی ڕێککەوتن لابرا، مەرجی ژمارەی دانیشتوان جێگەی گرتووە، بەڵام لەم یاسایەدا واتا یاسای بودجەی ساڵی (٢٠١٧) مەرجی ژمارەی دانیشتوانیشی لابرد و دەڵێت: پشکی پێشمەرگە لەناویدا مووچەکەیان دیاری دەکرێت لەو بڕەی بۆ سوپای عیراق دیاری دەکرێت، ئەمەش بە هەماهەنگی لەگەڵ فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان و وەزارەتی پێشمەرگە. بەڵام نە ڕێککەوتن  و هەماهەنگی لەم بارەوەیەوە کرا و نە بەغداش مووچە و پێداویستی هێزی پیشمەرگەی دابین کرد.

سەبارەت بە بابەتی نەوت، لە ساڵی (2010)ەوە یاساکانی بودجەی عیراق بەڕوونی باسی بابەتی نەوت و گاز دەکەن، بەڵام باسی بڕی ئەو نەوتە ناکەن کە پێویستە هەرێم ڕادەستی بەغدای بکات، بەڵام لەم یاسای بودجەی (٢٠١٧) بەدواوە بەڕوونی بڕی ئەو نەوتە دیاری کراوە کە پێویستە حکومەتی هەرێم ڕادەستی بەغدای بکات، دواتریش لە بودجەی دوو ساڵی دواتریش هەمان خاڵ دووبارە کراوەتەوە، بەجۆرێک  پێویستە هەرێم ڕۆژانە لایەنی کەم (250000) هەزار بەرمیل نەوت لە ڕێگای کۆمپانیا نیشتیمانی بەبازاڕکردنی نەوتی عیراق (سومو) هەرنادە بکات و داهاتەکەی بگەڕێتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی، بەڵام تا ئەم ساتەش هەرێم ئامادە نەبووە ئەو بڕە نەوتە ڕادەست بکات، ئەم بابەتە بووە بە کێشەیەکی گەورەیی یەکلایی نەکراوە لەنێوان هەردوو لادا.

سەبارەت بە داهاتە ناوخۆییەکانی هەرێم، لە بودجەی (٢٠٠٥)ەوە هەرێم پابەند کراوە کە خەمڵاندن بۆ داهاتەکانی بکات و حکومەتی ناوەندی ئاگادار بکاتەوە، دواتر لە ساڵی (٢٠٠٧) بۆ یەکەم جار دیوانی چاودێری دارایی عیراق رادەسپێردرێت وردبینی داهاتەکانی هەرێم بکات، هەر لەو لە چوارچێوەی بودجەی ئەو ساڵەدا هەرێم پابەند دەکرێت داهاتە فیدرالییەکانی ڕادەست بکات، تا ئەم ساتەش هەرێم پابەند نەبووە، لەبەر ئەوە ئەم بابەتەش بووە بەشێک لە ناکۆکی نێوان هەولێر و بەغداد.