سوارە محەمەد

لەباشووری کوردستان گەل لەڕاپەڕیندایە، لەبەر هۆکاری جۆراوجۆر گەل رژایە سەر شەقامەکان و خۆپیشاندانی گەورەیان رێکخست، بەداخەوە لەو خۆپیشاندانانەدا کوشتن روویدا، بەڵام سەرباری ئەوەش خۆپیشاندان درێژەى هەیە، باشە تا کەى درێژەی دەبێت، کۆتایی ئەو خۆپیشاندانانە بەکوێ دەگات؟ باشە کێشەو هۆکارەکانی خۆپیشاندانەکان تەنها مووچە، یان قەیرانی ئابوورییە. باشە مووچە بدرێت و تائاستێک دۆخی ئابووری باش بێت، کێشەکانی کۆمەڵگە چارەسەر دەبن؟

ئاشکرایە بۆ دەستکەوتنی وەڵامی راست و دروست، پرسیاری راست و دروست و گفتوگۆی بەهێز پێویستە، بەڵام بەداخەوە ئەوە ئەنجام نادرێت، چونکە هەر دەسەڵات خۆی بڕوای بەوە نییە، کە گەل کێشەی هەبێت، بەڵکو لەو بڕوایەدایە هەندێک هێز لەدەرەوە ئەو شتانە بۆ تێکدانی ئارامیی هەرێم ئەنجام دەدەن. ئەو گەلە تێکۆشەرو هۆشیارە چۆن دەبێت هەر لەناکاو بکەوێتە ژێر کاریگەریی هەندێک هێزی خراپەکارو لە دژی چارەنووسی خۆیان دەستبەکار ببن؟ ئاشکرایە نزیکایەتی و عەقڵییەتی لەو شێوەیە هیچ راست نییەو ئەوەى دەوترێت  تەنها چەواشەکردن و هەڵگەڕانەوەی راستییەکانە. هەر خۆی شتێک، کە دەبێتە هۆی دروستبوونی ئەو هەموو کێشانە، خودی ئەو عەقڵییەتەیە، بۆ ئەوەش گرنگترین شت ئەوەیە، کەکۆمەڵگە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان چی دەڵێت، کۆمەڵگە و خۆپیشاندەران سەرچاوەی کێشەکان لەچیدا دەبینن و بۆ چی دەگەڕێننەوە؟

بەبڕوای من کێشەکە مووچە، یان قەیرانی ئابووری نییە، کێشە، کێشەى دیموکراسییە و ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی قەیرانی ئابووری و هەموو قەیرانەکانی تر لەناو کۆمەڵگەدا سەرهەڵبدەن و بەردەوامیشیان هەبێت، بەبڕوای من، تاوەکو کێشەى دیموکراتیکبوون لەهەموو روویەکەوە چارەسەر نەکرێت، ئەوا ئەو کێشانە هەر بەردەوامییان دەبێت و لەدژی دەسەڵاتیش هەر خۆپیشاندان بەردەوامییان دەبێت. رەنگە لەپێش هەموو شتێکەوە دەسەڵات و هەندێک کەس بڵێن، دیموکراسی هەیە تۆ باسی چی دەکەیت؟ بەڵام بەبڕوای من ئەوەى لەگۆڕێدا نییە، هەر دیموکراسی بۆ خۆیەتی، باشە مەبەستی من لە دیموکراسی چییە؟

ئەو تێزو چەمکەى زۆرترین ناڕوونی و تێکەڵوپێکەڵیی لەبارەوە بۆ بەکاردەهێنرێت، دیموکراسییە. لەبەرئەوەش لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا بەبێ ئەوە (بەکارهێنانی دیموکراسی) نابێت، بۆیە بەئاسانی بەخراپە بەکاردەهێنرێت، وایلێهاتووە، کە بۆچوونی زۆربەى کەسەکان بۆ دیموکراسی جیاوازە، هەر ئەوانە مێژووی دیموکراسی بەڕۆژئاواوە دەناسێنن. تاوەکو یونانی کۆن دەڕۆن و دەڵێن «ئەوە سەرەتای دیموکراسییە!»، باشە لەبەر چی ئاوایە؟

یەکەم بۆ ئەوەیە، کە پەیوەندیی بەناوەندگەرایی ئەوروپاوە هەیەو هەموو شتێک لەخۆیانەوە دەستپێدەکەن، دووەمیش بۆ چەمکی «دیموکراسی» دەگەڕێتەوە، کە خۆی چەمکێکی یونانییە. دیموکراسی وەک مانا بە واتای «بەڕێوەبردنی گەلە لەلایەن خۆیەوە». کاتێک وشەکانی «دیمۆس» و «کاراتیا» دەخرێنە  پاڵ یەکتر چەمکی «دیموکراسی» دروست دەبێت. دیمۆس بەمانای «گەل - خەڵک» و کراتیاش بەمانای «بەڕێوەبەری - دەسەڵات»ە. یونانییەکان بەو شێوەیە ناویان بۆ داناوە، کاتێکیش ناوەندگەرایخوازیی خۆیانی پێ زیادبکرێت، ئەوا مێژووی دیموکراسی لەوانەوە دەستپێدەکات، لەبەر ئەو هۆکارانەش دیموکراسی و کولتور (رۆشنبیریی) رۆژئاوایی هەر پێکەوە بەکاردەبرێن، دواتریش و کاتێک پەرلەمانتاریزم لەئەوروپا بوو بەسیستم، ئەوە ئەو جۆرە ناساندنە زیاتر باڵادەست بوو.

لەپاڵ ئەوەشدا، نزیکایەتی و دیدی لیبراڵیزم، دیدی رەئال سۆسیالیزمی و دیدی پۆست – مۆدێڕنیزم بۆ دیموکراسی لەیەکتر جیاوازن و هیچ یەکێکیش لەوانە بۆ کێشەکانی کۆمەڵگە نەبوونەتە چارەسەر، بۆیە پێویستی بەتێگەیشتنێکی راست و دروست هەیە، کە بتوانێت هەموو کێشەکانی کۆمەڵگە چارەسەر بکات. 

تێگەیشتنی راست و دروست بۆ دیموکراسی پشتبەستووە بە خودی ناوەرۆکی چەمکی دیموکراسییەوە. وەک وتم، چەمکی دیموکراسی بەمانای «بەڕێوەبردنی گەلە لەسەر دەستی خۆی». ئەگەر ئێمە وردبینەوە لەسیستمەکانی ئێستای بەڕێوەبردندا، کە بەناوی گەلەوە بەڕێوەدەچن، هیچیان هی گەل نین و لەلایەن گەلەوە بەڕێوەنابرێن، بەڕێوەبەری لەشوێنێکە و گەل و کۆمەڵگەش لەشوێنێکی ترن. بەواتایەکی تر، دەوڵەت لەشوێنێکدایە و گەلیش لەشوێنێکی تردایە. باشە ئەوە لە بەرچی وای لێهاتووە؟ لەبەرئەوە دەوڵەت نایەوێت ببێت بەهی گەل.

لەناو گەلدا (مرۆڤ دەتوانێت گەل بەکۆمەڵگەش بخوێنێتەوە) هەندێک کەس دەبنە دەوڵەت و کاتێکیش دەبنە دەوڵەت ئیدی دەست لەگەلبوون (کۆمەڵگەبوون) هەڵدەگرن و دەبنە شتێکی تر. لەبەرئەوەى دەست لەکۆمەڵگەبوون هەڵدەگرن، خۆ لەگەل دادەبڕن. لەبەرئەوەیە، لەهەموو شوێنێکی جیهاندا لەبەرامبەر بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا ناڕەزایەتیی کۆمەڵگە سەرهەڵدەدات، لەو تێگەیشتنەدا دەسەڵاتدار لەبەر تایبەتمەندیی خۆی ئیدی بەبەشێک لەگەل ئەژمار ناکرێت، گەل ئەو بەشەى کۆمەڵگەیە، کە لە دەرەوەی دەسەڵات و دەوڵەتە، بۆ ئەوەش دەوڵەت و گەل دوو شتن، کە لەیەکتر جیاوازو دابڕاون، پێی دەوترێت «نەتەوە – دەوڵەت»، ئەو چەمکە چەند بەکاربهێنرێت، بەڵام لەجەوهەردا چەمکێکی لەجێدا نییە. لە راستیدا «نەتەوەی دەوڵەتە»، نەک «نەتەوە – دەوڵەت»، یانی نەتەوە بووە بەهی دەوڵەت و دەوڵەت هی نەتەوە نییە.

بۆ نموونە لەباشووری کوردستان دەوڵەت هی هەندێک کەسە، هی گەل نییە. گەل هی دەوڵەتە، ئەو شەڕەشی لەناو هێزە دەسەڵاتپەرەست و دەسەڵاتپارێزەکاندا روودەدات، هەر بۆ باڵادەستکردنی دەوڵەتە بەسەر نەتەوەدا، باشە کێ دەبێتە خاوەنی دەوڵەت، باشە کێ لە نیعمەتی دەوڵەت زیاتر و زۆرتر سوودمەند دەبێت؟ ئەوە هۆکاری شەڕو ململانێکانیانە، بۆ ئەوەش هیچ کات و لەهیچ شوێنێکدا گەل نابێت بەدەوڵەت، چونکە دەوڵەت هی هەندێکەو هی هەموان نییە. دەوڵەتێک هی هەموان بێت، بەشێوەیەکی جەوهەری و لەناوەرۆکی خۆیدا لەهیچ شوێنێکدا بوونی نییە، دەوڵەت هەموو کات هی هەندێک کەس بووە، ئەو کەسانەش کەسە دەسەڵاتدارەکانن، جا بۆ ئەوەیە گەل و دەوڵەت ئەوەندەو بەو رادەیە دوو شتی لەیەکتر جیاوازو دوورن.

بۆیە دەبێت دیموکراسی و کۆمار لەیەکتر جیا بکرێنەوە، کۆمار ئەو جۆرە لەدەوڵەتە، کە بەڕێوەبەریی دەوڵەت بەدەنگی گەل هەڵدەبژێردرێن. هەر خۆی بەو شێوەیە بەناوی دیموکراسییەوە گەورەترین فریو ئەنجام دەدرێت، بەناوی دیموکراسییەوە گەل دەڕوات بۆ سەر سندوقەکانی دەنگدان و دەنگی خۆی بەکاردەهێنێت و بۆ چەند ساڵ بەرێوەبەران دیاری دەکرێن، هەر ئەوندەیەو تەواو، ئەوە لەحاڵێکدایە دیموکراسی بەناوو ناوەرۆکی خۆیەوە «خۆبەڕێوەبەریی گەلە»، دەی کوا خۆبەڕێوەبردنی گەل؟ بەو شێوەیە لەبری کۆمار چەمک و وشەی دیموکراسی بەکاردەهێنرێت و کۆمەڵگە فریو دەدرێت، ئەوەى هەیە دیموکراسی نییە، بەڵکو کۆمارە، ئەوەش نیزام و رژێمێکی دەوڵەتە، ئەوە لەکاتێکدایە ئێمە روونمان کردەوە، کە دەوڵەت هی گەل نییە، بەڵکو هی دەسەڵاتدارانە، لەو کاتەدا دەبێت ئێمە سیستمی دەسەڵاتداران لەگەل جیا بکەینەوەو بۆ هی گەلیش ناوێکی تر بەکار ببرێت، بەو شێوەیە کۆمار دەبێتە نیزام و رژێمێکی دەوڵەت، دیموکراسیش دەبێت شێوازێکی خۆبەڕێوەبردن و ژیانی کۆمەڵگە، یەکێکیان دەبێتە سیستمی دەسەڵاتداران و ئەوی تریشیان دەبێتە سیستمی کۆمەڵگە.

دیموکراسی بەو شێوەیە دەبێت، خۆبەڕێوەبردن و ژیانی ئەو مرۆڤانە، کە لەدەوری دەوڵەتدان، لەبەرئەوەی سیستمی کۆمەڵگەی دیموکراتیک نییە و کۆماری دەسەڵاتداران هەیە، ئەو کێشانە سەرهەڵدەدەن و چارەسەر ناکرێن، ئەوەى بۆ چارەسەری و ئارامیی کۆمەڵایەتی پێویستە، خۆبەڕێوەبەریی گەلە، ئەوەش دیموکراسییە.