سازدانی: شاناز حەسەن

راوێژكارێكی دەروونی ئاماژە بەوەدەدات كێشەی دارایی گرنگترین هۆكارە بۆ تووشبوون بەنەخۆشییە دەروونیەكان و دەشڵێت:» حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار لێیی بەرپرسە كەكۆمەڵگای كردووە بەچینایەتی و چێنێكی تێرو پڕكردووەو چینێكیش نان نییە بیخۆن و گەنج و خێزانێكی زۆریش داهاتی رۆژانەیان سفرە، ئەم ناعەدالەتی كۆمەڵایەتییە دەبێتە هۆی تێكچوونی دەروونی تاك و كۆمەڵگا».

هێمن عومەر، راوێژكاری دەروونی، لەم چاوپێكەتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی جەخت لەوە دەكاتەوە هەر نیشانەیەك لەمرۆڤێكدا بۆ ماوەی شەش مانگ بەردەوام بوو دەچێتە چوارچێوەی نەخۆشییە دەروونیەكانەوە.

هاوڵاتی: چۆن دیاریدەكرێت كەسێك نەخۆشی دەروونی هەیە؟

هێمن عومەر: دیاریكردنی نەخۆشی دەروونی هەروا ئاسان نییەو دەبێت كەسەكە شەش مانگ چاودێری بكرێت، لەلایەن كەسانی شارەزاو تووێژەرو پزیشكانی دەروونی و چارەسازانی دەروونی دەستنیشانی ئەمە بكەن.

دەستنیشانكردنی كەسێك كە نەخۆشی دەروونی هەبێت بەوە دەبێ بگەڕێینەوە بۆ باكگراوندی مێژووی ئەو كەسە، ئایا ماوەی چەندێكە ئەو كەسە فڵان حاڵەتی هەیە یان چەند جارێك دووبارەبووبێتەوە لەو كەسەدا، بۆ نموونە خەمۆكی سەرەتا لەخەمێكی ئاساییەوە دەستپێدەكات، دواتر ئەو كەسە بەرەو گۆشەگیری دەڕوات بەئاسانی كەسانی چواردەوری هەستی پێدەكەن، دواتر تێكەڵاوی تەنانەت كۆمەڵگاو ئەندامانی خێزانیشی نامێنێ، ئەوانەی خەمۆكیان هەیە زۆریش دەخەون، دواتر چەند نیشانەیەكی تری لێ دەبینرێت، گەر ئەم نیشانانە بۆماوەی شەش مانگ بەردەوامبوو ئەوا پزیشكی دەروونی دیاری دەكات بەنەخۆشی دەروونی و واتە چووەتە چوارچێوەی نەخۆشییە دەرونییەكان.

هاوڵاتی: لەچ تەمەنێكدا نەخۆشییە دەرونییەكان مرۆڤ تووشی دەبێت؟

هێمن عومەر: دیاریكردنی نەخۆشی دەروونی بەپێی جۆری نەخۆشییەكەیە، واتە بۆ نموونە نەخۆشی ئۆتیزم هەیە لەتەمەنی منداڵییەوە سەرهەڵئەدات واتە هەتا تەمەنی سێ ساڵی نیشانەكانی نەخۆشی ئۆتیزم لەمنداڵدا دەردەكەوێ و نەخۆشی شیزۆفرینیا لەتەمەنی (15)بۆ (16) ساڵی دەرئەكەوێت و دروستدەبێ، نەخۆشی دووجەمسەری لەتەمەنی (20) ساڵی بەرەو سەرەوە دەردەكەوێت  و نیشانەكانی سەرهەڵئەدات، خەڵەفاوی و زەهایمەر و لەبیرچونەوە لەتەمەنی (60) ساڵی دەدەكەوێت و مرۆڤ تووشی دەبێت، واتە نەخۆشییە دەروونییەكان بەپێی جۆری نەخۆشییەكان جیاوازن لەتەمەنێكەوە بۆ تەمەنێكی تر.

هاوڵاتی: زیادبوونی كێشە كۆمەڵایەتییەكان چ كاریگەرییەكی لەسەر زیادبوونی نەخۆشییە دەروونیەكان هەیە؟

هێمن عومەر: زیادبوونی كێشە كۆمەڵایەتییەكان و حاڵەت و دیاردە كۆمەڵایەتیەكان، فرەڕەهەندو جیاوازن، لەئێستادا لەكۆمەڵگای خۆمان بەتایبەت كێشە كۆمەڵایەتییەكان رووی لەزیادبوون كردووە، ئەمەش هۆكارگەلێكی زۆری لەپشتەوەیە، كاریگەری سلبی میدیاو راگەیاندنەكان، هۆكاری زۆربەی كوشتن  و خۆكوشتن و كەتنەكان كە تاك پێی هەڵدەستێت، چونكە هەر لەهەواڵی بەپەلەوە بیگرە هەتا فیلم و دراماو گۆرانییە رووخێنەرەكان هەمووی كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر دەروونی تاك بەلایەنە نێگەتیڤەكەیدا، زۆربەی گرفت و نەخۆشییە دەرونییەكانیش بۆ میدیای نێگەتیڤی كوردی دەگەڕێنمەوە، بۆ نموونە هەندێ میدیا هەیە كە ئافرەتی كردووە بەكاڵاو شەخسییەتی ئافرەتی تەنها لەجەستەیدا بچووكکردۆتەوەو كە هۆكارێكە بۆ تێكچوونی شیرازەی خێزانیش.

هۆكاری دووەم حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار لێیی بەرپرسە كە كۆمەڵگای كردووە بەچینایەتی، كە چێنێكی تێرو پڕ كردووەو چینێكیش نان نییە بیخۆن و گەنج و خێزانێكی زۆریش داهاتی رۆژانەیان سفرە، ئەم ناعەدالەتی كۆمەڵایەتییە دەبێتە هۆی تێكچوونی دەروونی تاك و كۆمەڵگا.

هاوڵاتی: حاڵەتی دەروونی و نەخۆشی دەروونی جیاوازییان هەیە؟

هێمن عومەر: جیاوازن، حاڵەتی دەروونی ئەوەیە كە هەركەسێك ئاسایی رۆژانە هەمانە، بۆ نموونە خوێندكارێكە نازانێ شێوازەكانی وانە خوێندن چۆنەو نازانێ چۆن وانە بخوێنێت، ئەوە دەتوانێ لەڕێگای راوێژكارێكی دەروونی یان تووێژەرێكە رێنمایی وەرگرێ و ئاسایی ئەو حاڵەتە دەروونییەی چارەسەر ئەبێت و تووێژەرەكە رێنمایی دەكات، بەڵام نەخۆشی دەروونی ئەوە دەچێتە قۆناغێكی ترەوە واتە ئەبێ لای پزیشكی دەروونی یان چارەسازی دەروونی چارەسەر بكرێت و ئەویش بەچەند رێگایەك، یان بەجەلسەو دانیشتن لەگەڵی بۆ چەند جارێك یان چارەسەری هەیە لەڕێگای دەرمانەوە.

هاوڵاتی: لایەنی خراپی ئابوری و دارایی تاچ رادەیەك كاریگەری لەزیادبوونی نەخۆشییە دەروونیەكان هەیە؟

هێمن عومەر: بەڵێ بەدڵنیاییەوە خراپی لایەنی ئابوری و دارایی كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر دەروونی تاك، چونكە بمانەوێت و نەمانەوێت مرۆڤ رۆژانە پێویستی بەپارەو تێركردنی لایەنی دارایی دەبێت، چ سەڵت بێت و چ خێزانداربێت زۆربەی كێشە كۆمەڵایەتییەكانیش هۆكارەكەی بۆ لایەنی دارایی و ئابوری دەگەڕێنمەوە، وەك ئەڵێ كاسەی پڕ ئاشتی ماڵە، بەڵام قەناعەتی مرۆڤەكانیش زۆر گرنگە، قەناعەت بەوبەشەی كەهەتە ئارامی و موورتاحی دەروونت پارێزراو دەكات.

لەلایەكی تر لاوازی ئابوری خێزان و تاك هۆكارێكە بۆ درووستبونی گرفتە دەروونییەكانی خێزان و تەنانەت زیادبوونی گرفت و كێشە كۆمەڵایەتییەكانیش، چونكە باوكێك منداڵەكەی داوای پارەی لێبكات و نەیبێت بیداتێ ئایا ئەو منداڵە پەنا بۆ كوێ دەبات دواتر؟ یان هەیبەت و قورسایی ئەو باوكە دەمێنێ لای ئەو منداڵە؟ بەدڵنیاییەوە هەم منداڵەكە پەنا بۆ دەرەوە دەبات و تووشی لادان و بەكارهێنانیش دەبێتەوە لەلایەن كەسانی خراپەوە هەم باوكەكەش دەڕوخێت و سومعەی نامێنێ لای منداڵەكانی، تەبعەن لایەنی  دارایی كاریگەری زۆری هەیە لەسەر دروونی تاك و خێزان و كومەڵگا.

هاوڵاتی: لەدوای دروستبوونی قەیرانەكان لەهەرێمی كوردستان تاچەند نەخۆشییە دەروونیەكان زیادیان كردووە؟

هێمن عومەر: بەڵێ نەخۆشییە دەروونییەكان و كێشە كۆمەڵایەتییەكان لەدوای 2014و جەنگی داعش و قەیرانی ئابوری و داراییەو دوو هێندە بگرە زیاتریش زیادیان كردووەو كاریگەرییەكی زۆری كردۆتەسەر تاك و خێزان و كۆمەڵگاش. تەنانەت رێژەی جیابوونەوە  تەڵاق و كوشتن و كوشتارو لادان و دزیكردن و تاوانكارییەكان و خۆكوشتنیش  دووهێندەو بەڕێژەیەكی بەرچاو بەرزبۆتەوەو زیادیان كرددووە.

هاوڵاتی: بوونی ئازادی زۆرو نەبوونی ئازادی واتە كۆدو بەندەكان تاچەند كاریگەرن بۆ دەركەوتنی نەخۆشییەكی دەروونی؟

هێمن عومەر: هەردووكیان خراپن و كاریگەری پێچەوانەیان دەبێت، واتە ئازادی زۆر بەتاكەكان دەكەوێتە سەر رۆشنبیری و تێگەشتنی ئەو كەسە بۆ وشەو مانای ئازادی، ئازادی هەر تاكێك تا ئەوكاتەیە كە ئازادی تۆ تێنەپەڕێنێت.

 مرۆڤ بەسروشتی خۆی زۆر ئازادی رەهای هەبێت بەرەو هەڵدێر دەڕوات، بەپێچەوانەشەوە رێگری زۆر داپڵۆسین و گۆشەگیركردنی تاك كاریگەری سلبی زۆر خراپی دەبێت لەسەر دەروونی تاك و بەرەو گرفتە دەروونییەكان و تەقینەوەی دەروونی و نەخۆشی دەروونیشی دەبات،

ئێستا لەم كۆمەڵگایەی خۆماندا زۆر شتی ناپەسەندو سنوربەزاندن دەكرێ بەناوی ئازادییەوە كە ئەسڵەن ئەوە هیچ مۆڕاڵ و ئەتەكێتێكی ئازادی تیدا نییە، من پێموایە زۆرێك لەتاكی كوردی لەمانای تەواوی وشەی ئازادی تێنەگەیشتوون.

هاوڵاتی: ترس و قەلەقی جیاوازیان چییە؟ ئەوەی بەفۆبیا ناودەبرێت چ كاریگەرییەكی بۆ سەر نەخۆشییە دەروونیەكان هەیە؟

هێمن عومەر: ترس، بریتییە لەهەر شتێك كە زۆرجار رووبەڕووی دەبیتەوە، واتە ترس دەرەكییە، لەدەرەوەی خۆت بۆت دروست دەبێ، بەڵام رارایی پەیوەندی بەناخی مرۆڤەكانەوە هەیە، واتە مرۆڤ خۆی بۆ حۆی دروست دەكات، بەڵام گەر باسی فۆبیا بكەین فۆبیا واتە تۆقین، ئەوپەڕی پلەی ترسە، مرۆڤ هەیە گەشتنە حاڵەتی فۆبیا  واتە ناتوانێ رووبەڕووی ئەوشتە بێتەوە كە فۆبیای لێی هەیە، بۆ نموونە مرۆڤی وا هەیە فۆبیای سواربوونی فڕۆكەی هەیە ناتوانێ نزیك فڕۆكەش بێتەوە، بەڵام لەترسدا وانییە، مرۆڤ دەتوانێ ڕووبەڕووی ترسەكەی بێتەوەو تاقی بكاتەوە دواتر ترسەكەی دەڕەوێتەوە نایمێنێ

بەڵێ چارەسەر بۆ فۆبیاو ترسیش هەیە، بەپێی جۆری ترس و فۆبیا و لای كەسانی تووێژەرو پزیشكی دەروونی و چارەسازاندنی دەروونی چارەسەر وەرەگرن بەڕێنمایی و گفتوگۆو زۆرجایش بەدەرمان.

هاوڵاتی: پێویستە چیبكرێت بۆ ئەوەی شتە دەرەكییەكان بەتایبەت كێشەی دارایی كاریگەری لەسەرمان نەبێت؟

هێمن عومەر: گرفتی ئابوری و نەبوونی داهات كاریگەری هەر دەبێت لەسەر تاك و خێزان و كومەڵگاش، بەڵام

دەبێ مرۆڤ كەرامەت و شەخسییەت و بوونی خۆی تەنها لەپارەو ماددی نەبینێتەوە، بەڵكو دەبێ هەوڵ و وزەی بۆی بخاتە كار بۆئەوەی خۆی بێت و هەمیشە پشت بەخۆی ببەستێ، وەك پەندێكی كوردی هەیە: ئەڵێت ((هەتا سواری ئەسپی خەڵك بیت، پیادەیت)).

كەواتە مرۆڤ نابێ هەموو ژیان و فكرو بیركردنەوەی خۆی لەپارەو مادییدا ببینێتەوە، ئەو كات گەر وتت هەموو شتێك پارەیە، كەواتە مرۆڤبوونی خۆتت خستۆتە ژێر پرسیارەوە، پارە هەمووشتێك نییە، بەڵام وەسیلەیەكە بۆ ژیان.

هاوڵاتی: هەندێك كەس هەیە بە شتێكی ئاسایی خەفەت دەخوات، ئەوە دەبنە هۆكاری ئەوەی كەسەكە بەرەو نەخۆشی دەروونی بڕوات؟

هێمن عومەر: ئەو كەسەی بچووكترین شت كاری تێدەكات و زۆر خەفەتی پێ دەخوات و كاردانەوەی دەرەكی زۆر كاریان تێدەكات، ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ پەروەردەی خێزان و بۆماوەیش زۆر دەوری هەیە، بۆیە زۆرتر لەڕەگەزی مێیەنیدا هەیەو ئەو كەسانەن كە متمانەیان بەخۆیان نیەو ئەوانە نابنە نەخۆشی، بەڵام زۆر بەردەوامی و بیركردنەوە نیشانەی خراپی دەبێت و ئەگەر بەردەوام بێت هێواش هێواش گۆشەگیر دەبێت و لەكۆمەڵگە دادەبڕێت و بەرەو نەخۆشی خەمۆكی هەنگاو دەبێت .

هاوڵاتی: هەندێك كەس زۆر پارە خەرج دەكەن، یان بەماوەیەكی كەم پارەیان لەدەستدا نامێنێت و بڕوایان بە پاشەكەوتكردنی پارە نییە، ئایا ئەوحاڵەتانە بەنەخۆشی دەروونی هەژمار دەكرێن؟

هێمن عومەر: ئەو كەسانەی پارە زۆر خەرج دەكەن و باوەڕیان بەپاشەكەوت نیە، ئەوانە نەخۆشی دەروونی نین، بەڵكو حاڵەتی دەروونین كە بەداخەوە لە زۆربەی تاكەكانی ئێمەدا هەیە، ئەو كەسانە دەبێتە گرێیەكی دەروونی بۆیان و حاڵەتێكی دەروونی تێیاندا، بەڵام نابێتە نەخۆشی دەروونی.