سەردار عەزیز

بەداخەوە دەتوانم بڵێم ئەنفال ڕووداوێکی بیرلێنەکراوەیە. بیرمەندی گەورەی ئۆگەندی مەحمود مەمدانی، کەیەکێکە لەباڵاترین بیرمەندەکانی دونیا لەبارەی توندوتیژی سیاسییەوە، کاتێک لەکتێبەکەی دەربارەی ڕواندا ئەرکی ئەوە بەخۆی دەدات کە جێنۆسایدی ڕواندا بکاتە بابەتی بیکردنەوە؛ دێت مێژوو جوگرافیا و سیاسەت پێکەوە گرێدەدات، مەحمود هەمان کار لەسەر دارفوریش دەکات، لەپرۆسەیەکی جینالۆجیادا ڕێچکەی ئەو تراژیدیایەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە، هەندێکجار ڕەگی جینۆسایدێک چەندین سەدە پێشتر دەستیپێکردووە، ووردە ووردە گەشەی کردووە، ئێمە هەتا ئێستا کاری لەو جۆرەمان نیە، کاتێک لەڕەگی ئەو تاوانە تێناگەین ئەستەمە لەداهاتووشی تێبگەین، ئەمەشە وەهایکردووە کەئەنفال لەمیانەی رووداوی رۆژانەدا بەکارببرێت، وەک ئەوەی وەسفێک بێت بۆ کردارێک، هەندێکجار خەڵكی وەک میتافۆریش بەکاری دەبەن، ئەگەر ڕەهەندی مێژوویی و جوگرافی و سیاسی تاوانی ئەنفال ڕوون نەبێت، ئەوا ڕەهەندە کردارییەکی هەر باسی لێوەنەکراوە، کێیە ئەوەی کە بەئەنفال هەستاوە؟ ئەم پرسیارە ناکرێت، کاتێکیش دەکرێت لەبەرئەوەی عەقڵی دەوڵەتی ئامادەیی نیە، ئەوا ئەنفال وەها دەبینرێت کەوەک ئەوە وەهایە کە ڕووداوێکی هاکەزاییە.

بەردەوام ئەنفال وەها دەبینرێت کەبەرئەنجامی هەڵەو پەرچەکردارو هەڵچوونی ئەم سیاسی و ئەو سیاسیی بێت، ئەنفال وەک جینۆساید کاری دەوڵەتە، جیونۆساید تاوانێکی هێندە گەورەیە تەنها لەتوانای دەوڵەتدایە کەکاری وەها ئەنجام بدات، جینۆساید پێویستی بەپلانڕێژی چەند ساڵە هەیە

بەردەوام ئەنفال وەها دەبینرێت کەبەرئەنجامی هەڵەو پەرچەکردارو هەڵچوونی ئەم سیاسی و ئەو سیاسیی بێت، ئەنفال وەک جینۆساید کاری دەوڵەتە، جیونۆساید تاوانێکی هێندە گەورەیە تەنها لەتوانای دەوڵەتدایە کەکاری وەها ئەنجام بدات، جینۆساید پێویستی بەپلانڕێژی چەند ساڵە هەیە، پێویستی بە بەکاربردنی هێزو سوپاو بەکرێگرتەی زۆرە، هەروەها پێویستی بەتوانایەکی دارایی زەبەلاح هەیە، لە سەرووی هەموویەوە پێویستی بەئامرازو تەکنەلۆجیاو سیستەمی پڕوپاگەندەو پشتیوانی نێودەوڵەتیی و زۆر شتی تر هەیە، ئەمە هەر ئەوەنیە کەتەنها دەوڵەت دەتوانێت بەو کارە هەستێت، بەڵکو لەزۆرجاردا جینۆساید یەکێکە لەپێداویستییەکانی دەوڵەت، بۆ دەوڵەت، دەوڵەتی ئەم سەردەمە ئەو جۆرە دەوڵەتەیە کەپێی دەوترێت دەوڵەت نەتەوە، ئەم جۆرە دەوڵەتە دوو مێژووی هەیە؛ یەکێکیان مێژوویەکی لیبرالە کەدەگەڕێتەوە بۆ وێستڤیلیا، ئەویتریان مێژوویەکی کۆلۆنیالە کەمەمدانی دەیگەڕێنێتەوە بۆ نیمچە دوورگەی ئایبیریا، دەوڵەتەکانی دەرەوەی ئەوروپا بەتایبەتی، بەزۆری بەرهەمی کۆلۆنیالیزمن و لەسەر بنەمای کۆلۆنیالی دامەزراون و پەیوەندی و مامەڵەیان لەگەڵ خەڵکەکەیاندا پەیوەندییەکی کۆلۆنیالیانەیە، دەوڵەتی عێراق کە کۆلۆنیالیزمی بەریتانی دایمەزراندووە لەسەرەتاوە وەک دەرەکییەک دژ بەخەڵکی عێراق دروست بووەو هەمیشە هەوڵی ئەوە بووە کە خۆی بەسەر خەڵكدا بسەپێنێت و خەڵك بەو جۆرە دابڕێژێت کە بەشێک بن لەخواستەکانی ئەو، ئەم دەوڵەتانە، کەمۆدێرنەیەکی زۆڵن، زۆڵ لێرەدا بەمانای ناڕەسەن بەکاردەبەین، کۆمەڵێک خەسڵەتی تایبەتیان هەیە کەبینینی ئەوان بۆ دونیا دادەڕێژێت، بینین وەک دەوڵەت یەکێکە لەکتێبە هەرە گرنگەکانی ئەم بوارە کە جەیمس سکۆت نووسیویەتی.

 لەم ڕوانگەیە دەبێت ئەنفال چۆن ببینرێت. یەکەم، ئەنفال کردارێکی جینۆسایدە کە لەلایەن دەوڵەتی عێراقەوە، بۆ مەبەستی بونیادی دەوڵەتی عێراقی ئەنجامدراوە. لەم ڕوانگەیەوە دەبێت دەوڵەت وەها دابڕێژرێتەوە کە ئەم مەترسییەی تیایدا بنبڕ بکرێت، کەواتە جینۆساید کاری هەڵەی چەند کەسێک و سەرکردەیەک نیە بەتەنها، دیارە بێگومان کەسانی باڵا لەدەوڵەت بەو کارە هەڵدەستن، بەڵام ئەگەر دەوڵەت و تواناو ئامرازو پێداویستییەکانی نەبێت، ئەوان ناتوانن ئەو کارە ئەنجام بدەن، ئەمەشە بوونی ناوەندێکی وەک دادگای تاوانەکانی نێودەڵەتی ICC، هەرگیز نابێتە مایەی ڕێگریی لەجینۆساید، وەک کردارێکی دەوڵەتیی ئەوە دەوڵەتە کەدەبێت تاوانەکە لەئەستۆ بگرێت، پەیوەست بەئەنفالەوە، دەبێت دەوڵەتی عێراقی لە ڕێگای نوێنەرەکەیەوە، کە سەرۆک کۆمارە، داوای لێبوردن لەتاوانی ئەنفال بکات. هەتا ئەم هەنگاوە نەنرێت بەنێودەوڵەتیبوونی ئەنفال مەحاڵە.

 لەباسی نێودەوڵەتیدا، تاوانی جینۆساید، تاوانێکی سیاسییە، بۆیە هەمیشە کات و زەمینە گونجاونیە لەئاستی نێودەوڵەتیدا بۆ ناساندنی جینۆساید، ئەمە بۆ ئەنفالیش ڕاستە. بۆیە کاتێک کە هەست دەکرێت لەئاستی نێودەوڵەتی کاتی گونجاوە، ئەوا دەبێت دەستوبردی لێبکرێت، چونکە وەک گوتمان هەمیشە کات گونجاونیە، بۆ نموونە ڕەنگە دوو تاوانی هاوشێوە لەهەمانکاتدا لەدوو شوێنی جیاواز ڕوو بدەن، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئامادەبێت بە یەکێکیان بڵێت جینۆسایدو بەئەویتریان بڵێت شەڕی ناوخۆ، بۆ نموونە عێراق و سودان، شەڕی ناوخۆ بەمانای ئەوەی کەهیچ بەرپرسیارێتییەکی نێودەوڵەتی نیە لەتاوانەکاندا،  ئەوەی جێگای سەرنجە لەئەدەبیاتی ئەنفال و بیرکردنەوە لەئەنفالدا، چوارچێوەی کوردایەتی یان ناسیونالیزمی کوردی زۆر زاڵە، بۆ نموونە داواکردن بۆ سزادانی تاوانباران، بەتایبەتی کوردە بەشداربووەکان، بەجاش و ناپاک ناوبردنیان، داواکردن بۆ دادگاییکردنیان. ئەم دیدە لەو روانگەیەوە هاتووە کە کورد نابێت خیانەت لەکورد بکات، ئەگەر هاتوو کردنی ئەوا دەبێت سزا بدرێت، ئەم دیدە لایەنی باش و لایەنی خراپیشی هەیە. پێش ئەوەی بێینە سەر لایەنی باش و خراپی دەمەوێت سەرنجی ئەوە بدەم کە بەگشتی هیچ ئاگاییەک لەئارادانیە کە خەڵکی لە هەناو کوردایەتی یان ناسیونالیزمی کوردیدا بیر لەئەم پرسە دەکەنەوەو وەهای دەبینن کەکورد یەکن و دەبێت ناپاکەکانیان سزا بدرێن. دیارە ئەمڕۆ بازرگانیی و گەڕەلاوژەیی زۆر بەکوردایەتیەوە دەکرێت لەبازاڕی کوردیدا، لایەنی باشی ئەم بیرکردنەوەیە ئەوەیە کە لەنەستی خەڵکدا ئەو دیدە هەیە کەکورد نابێت خیانەت لەکورد بکات، ئەگەر کردی ئەوا دەبێت سزا بدرێت، ئەگەر هاتوو سزا نەدرا ئەوا بێڕێزی بە ئەنفالکراوان و کورد دەکرێت، لایەنی خراپی ئەم دیدە ئەوەیە کەئەنفالی ناوەکی کردووە، بەجۆرێک وەک ئەوەی کە ئەنفال تەنها جاشەکان ئەنجامیان دابێت، جاش ڕۆڵی هەبووە لەئەنفالدا، بەڵام تەنها وەک ئامرازێک، ئەمە تەنها کاتێک تاوانە کە کوردانە یان کوردایەتییانە بیربکەیتەوە، مەبەستمان لەکوردایەتیبوونی سیاسی کوردە لەدونیادا. هەرکەسێک باوەڕی بەئەوە هەبێت کە کورد دەبێت خاوەن بوونێکی سیاسی بێت چ لەئاستی تاک و چ لەئاستی کۆ، ئەوا کوردایەتی دەکات.

 لەکتێبی هۆمۆ ساکەردا ئەگامبین جیاکاری لەنێوان ژیانی سیاسی و ژیانی ناسیاسی دەکات، ژیانی ناسیاسی زووە،zoe  ژیانی سیاسی بایوس.bios 

 ژیانی ناسیاسی ژیانێکی مرۆڤانە نیە، بەڵکو زیاتر ئاژەڵانەیە، لەکاتێکدا دەبێت کوردە بەشداربووەکان لەئەنفالدا سزا بدرێن، بەتایبەتی ئەمە وەک بەشێک لەپرۆسەی ساڕێژبوون و گێڕانەوەی رێزو کەرامەت بۆ قوربانیان، لەهەمانکاتدا نابێت ئەمە تەنها لایەنی ئەم پرسەبێت،  بە بیرنەکردنەوە لەئەنفال، ئەنفال دەمرێت، چونکە تەنها لەمیانەی بیرکردنەوەدا توانای بەردەوامی دەبێت، ئەمە بەتایبەتی کاتێک ئەنفال بەزۆری بەسەر خەڵكێکدا هاتووە کە شاری نین، شار هەمیشە لانکەی دەسەڵاتە و دەسەڵات هەمیشە شار دۆستە، بۆیە نوخبەی کوردی کە شارنشینە ناتوانێت نوێنەرایەتی ئەم تاوانە بکات، لەبەرئەوە زۆرجار بە بابەتیی دەکات. دیارە پرسی نوێنەرایەتی لێرەدا پرسێکی ئێجگار ئاڵۆزە. بۆ ئەوەی لەئێستادا بیر لەئەنفال بکەینەوە، بتوانین لەداهاتوودا بیر لەئەنفال بکەینەوە، پێویستمان بەداتاو مەتریاڵە، وەک ئەرشیف، یادەوریی، ئەزموون، وردە مێژوو و زۆر بواری تر. هەتا ئێستا لەکوردستان وەها بیر لەئەنفال دەکرێتەوە کەتاوانێکە بەرامبەر تووێژێک لەکۆمەڵگا کراوە، بۆیە دەبێت بە نازەوە لەگەڵ ئەو قوربانیانەدا مامەڵە بکەین، نەک وەک ئەوەی کەتاوانێک بەرامبەر مرۆڤایەتی کرابێت، لەلایەن دەوڵەتەوە لەمیانەی پرۆسەیەکی فرە لایەنی ئاڵۆزدا.